InDetail. Pampus: historische pauzeplek. In Tiel: het huis met de bunker. Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg

Transcriptie

1 InDetail Magazine van het Restauratiefonds JAARGANG 2 / NR 3 / 2011 Pampus: historische pauzeplek Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg In Tiel: het huis met de bunker

2 2 VOORWOORD het restauratiefonds Al ruim 25 jaar een begrip in de monumenten wereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten. Zomerse inspiratie Tijdens de productie van deze editie van InDetail hebben wij mogen genieten van een geweldig zonnig voorjaar. Veel weekeinden zijn buiten doorgebracht en zelfs de barbecue is al een aantal keren aangestoken. Hopelijk zegt dit veel over de zomerperiode die nu voor de deur staat. Het is in ieder geval de tijd om er lekker op uit te trekken. In dit magazine vindt u hiervoor alvast wat inspiratie. Want, een bezoekje aan bijvoorbeeld Fort Pampus is zeker de moeite waard. Een bijzonder monument op een bijzondere plek; natuurlijk alleen bereikbaar via een boottocht. Ook een eiland, maar alweer zo n 70 jaar drooggevallen en dus bereikbaar via de weg, is Schokland. Een plek die symbool staat voor de strijd tussen mens en water. Het klinkt nu nog ver weg, maar voordat u het weet, is het weer september. Een maand, die in het teken staat van monumenten tijdens de Open Monumentendag. Een belangrijke dag, waar het belang van het in stand houden van monumenten maar weer eens duidelijk wordt. Niet voor niets dus dat het Restauratiefonds deze dag ondersteunt. Duizenden monumenteigenaren in Nederland openen de deuren voor iedereen die geïnteresseerd is. U krijgt dan de gelegenheid een kijkje te nemen in dat monument waar u altijd al nieuwsgierig naar was. Wij wensen u een fijne zomerperiode en wie weet tot ziens bij één van die monumenten die Nederland rijk is. Van de redactie Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T , F info@restauratiefonds.nl Redactie Tjitske Plakké, Nationaal Restauratiefonds Désirée Veltman, Nationaal Restauratiefonds Anita Portanje, Nationaal Restauratiefonds Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oostveen, Zwolle Jan Smit, Zwolle Fotografie Vincent van den Hoven, Voorschoten Ron Greve, Zwolle Ingrid de Roode, Tuk Pauline Opmeer, Amersfoort Eva Hofman, Den Haag Ontwerp Intens Reclame en Marketing, Amersfoort Drukkerij Koninklijke Van Gorcum, Assen InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meldt u dan aan via ISSN Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u dit aanvragen via

3 inhoud 3 Zes weken lang een diamantzaag Website als enige niet monumentaal De diensten gingen op zondag gewoon door Een rijksmonument herbergt een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Renate Mosterman over digitale ontwikkelingen. Verbouwing van een 17e eeuwse kerk in Kuinre. lees meer op PAGINA 6 lees meer op PAGINA 17 lees meer op PAGINA 24 Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds 4 interview - het huis met de bunker 6 berichten 10 de visie van - michiel haas 12 tips 16 bankzaken - renate mosterman 17 openbaar monument - pampus: historische pauzeplek 18 berichten 22 voor en na restauratie - VERBOUWING VAN DE NEDERLANDS HERVORMDE KERK IN KUINRE 24 de specialist - jaap sleper 26 restauratiefonds.nl 30 kanjer - schokland: eiland in de polder 31

4 4 nieuws van het restauratiefonds Nieuw: informatiegids voor rijksmonumenteigenaren Bent u net eigenaar geworden van een rijksmonument? En u weet niet precies wat het inhoudt om eigenaar te zijn van zo n pand? Om u op weg te helpen in de monumentenwereld, heeft het Restauratiefonds, in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Belastingdienst, Vereniging Nederlandse Gemeenten en Federatie Grote Monumentengemeenten, een gids opgesteld. Antwoord op uw vragen Uit diverse onderzoeken blijkt dat u, als nieuwe monumenteigenaar, misschien niet voldoende op de hoogte bent van de rechten en plichten die komen kijken bij het bezitten van een monument. De beschikbare informatie is versnipperd en moeilijk vindbaar. Om die reden hebben het Restauratiefonds en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de handen ineengeslagen en de informatiegids ontwikkeld. U hoeft zo niet steeds opnieuw het wiel uit te vinden, maar u kunt eenvoudig en snel informatie vinden die van belang is bij het bezit van een rijksmonument. Zo komen zaken als fiscale informatie, vergunningen en financieringen aan de orde. Testperiode In de maanden juni en juli wordt de informatiegids getest onder nieuwe rijksmonumenteigenaren: is de informatie volledig? En voldoet de vorm waarin het uitgegeven wordt? In deze testperiode kunt u de informatiegids gratis bij het Restauratiefonds opvragen. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met het Restauratiefonds, via communicatie@restauratiefonds.nl (onder vermelding van informatiegids). n Monumentaal wonen gids voor eigenaren van een rijksmonument Samen Nederland mooier maken Informatie aangeboden door Nationaal Restauratiefonds, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Belastingdienst en de Federatie Grote Monumentengemeenten. NRF x240 basisgids staand.indd :52 Het Restauratiefonds is niet de enige partij die als doel heeft Nederlandse monumenten te behouden. Regelmatig sluit het Restauratiefonds samenwerkingsovereenkomsten met andere partijen die graag in hun eigen regio willen investeren. MonumentenFonds 1818 Fonds 1818, een vermogensfonds dat donaties verstrekt aan stichtingen en De financiële ondersteuning is bedoeld om verenigingen, heeft geld beschikbaar gesteld. restauratie in combinatie met herbestemming Via Prins Bernhard Cultuurfonds beheert mogelijk te maken voor monumenten in het Restauratiefonds sinds kort een fonds, de regio rond Den Haag. Kijk voor de waaruit eigenaren van gemeentelijke gemeentes die hiervoor in aanmerking monumenten een laagrentende lening komen op onze website. kunnen aanvragen. Ook rijksmonumentale kerken kunnen een beroep op deze regeling doen. n

5 5 Jaarverslag 2010 beschikbaar Het financiële jaarverslag van 2010 is beschikbaar. Het Revolverend Fonds heeft in 2010 een grootte bereikt van 345 miljoen euro geld dat steeds opnieuw geïnvesteerd wordt in nieuwe restauraties en onderhoud aan rijksmonumenten. Een stijging van 25 miljoen euro ten opzichte van De totale financieringsportefeuille is 595 miljoen euro, een stijging van ruim 20 miljoen euro ten opzichte van In totaal zijn vorig jaar ruim 600 monumenteigenaren financieel geholpen. Prof. mr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter van het Restauratiefonds, pleit voor meer investeringen door de overheid in restauratie en onderhoud van monumenten. De geïnvesteerde euro levert werkgelegenheid op en roept investeringen vanuit de markt op. Wilt u meer informatie? U kunt het jaarverslag downloaden op of contact opnemen met de afdeling Communicatie & Strategie op telefoonnummer n Lager minimum voor Restauratiefonds-hypotheek Tot 1 januari 2011 was het minimum voor aanvraag voor een te laag leningsbedrag, het afsluiten van een Restauratiefondshypotheek gekoppeld aan de WOZ-waarde kunnen aanvragen. nu wel een Restauratiefonds-hypotheek van het rijksmonument. Vanaf nu is het minimum van de hypotheek vastgesteld op Vanwege het verlaagde minimum is het euro, ongeacht de WOZ-waarde. In de praktijk dus ook mogelijk om de Restauratiefondshypotheek in te zetten voor kleine restau- betekent dit dat veel eigenaren, die voorheen niet in aanmerking kwamen vanwege een raties en onderhoudswerkzaamheden. n 25 jaar erfgoedcursussen Erfgoed in de praktijk bestaat 25 jaar. Samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed organiseert het Restauratiefonds al jaren eendaagse cursussen voor professionals. In september start het najaarsprogramma. Hierbij staan actuele thema s centraal, zoals herbestemmen, het inpassen van cultuurhistorie in bestemmingsplannen en financiële monumentenzorg. Daarnaast zijn de cursussen Actualiteiten & Ontwikkelingen een aanrader: kennisuitwisseling op een inspirerende locatie in uw eigen provincie. Mobiel erfgoed restaureren In samenwerking met de Mondriaan Stichting heeft het Restauratiefonds een nieuw product ontwikkeld: de Mobiel Erfgoed-Lening. Met deze lening kunnen eigenaren van mobiel erfgoed hun auto s, treinen en vliegtuigen, duurzaam behouden en/of terugbrengen in de oude staat. De Mobiel Erfgoed-Lening heeft een aantrekkelijke rente. De rente ligt 4,5% onder de marktrente, met een minimum van 1,5%. De ondertekening met de Mondriaan Stichting vindt plaats op 28 juni. Heeft u belangstelling, dan kunt u een aanvraag indienen bij de Mondriaan Stichting. Het Restauratiefonds doet vervolgens de kredietbeoordeling en verstrekt en beheert de lening. Kijk voor meer informatie en de voorwaarden op n Kijk voor meer informatie en een overzicht van de cursussen op n

6 6 interview Het huis met de bunker Je kent ze wel, die Russische poppetjes. Baboesjka s. Als je er één openschroeft, zit er weer een ander in. Het negentiende eeuwse rijksmonument van Teun en Esther in Tiel had daar wel iets van weg: het herbergde binnenin een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Puntje van aandacht bij de koop? Teun en Esther durfden er hun tanden in te zetten. Nou ja, de diamantzaag dan. De zon staat laag en licht de hele Ambtmanstraat sfeervol uit. Een fraai stukje Tiel, dat de tand des tijds doorstaan heeft. De statige hoge ramen van het oude huis kijken uit op een hofje aan de overkant. Ooit was dit het woonhuis voor de vader en de moeder van het aangrenzende Burgerweeshuis. Daarna heeft het in de loop der tijd uiteenlopende bestemmingen gehad. Nu zijn Teun en Esther Tonino aan de beurt. Over twee weken mag de familie over en zullen er sinds lange tijd weer kinderstemmen klinken in dit gebouw. Teun, Esther en hun vier kinderen, Julia, Thomas, Feline en Simone, nemen alvast een kijkje. Ook architect Bert van der Kamp komt even langs. Hij is immers het brein achter de huidige indeling en vormgeving. Bunker? De klassieke donkergroene deur geeft toegang tot de hal en een brede gang met natuurstenen plavuizen tot aan de achterkant van het huis. Links een ruime woonkeuken. Deze is strak en modern, van alle gemakken voorzien en komt uit op een ruime binnentuin. Door de keuken gaat het verder naar de woonkamer. Een royale, maar gezellige zitruimte met een schouw. En aan de gehele straatkant hoge ramen, die beide vertrekken laten baden in het avondlicht. Oude details en modern vullen elkaar naadloos aan. Waar nodig zijn deuren, posten en kozijnen weer in oude staat hersteld of opnieuw aangebracht. Allemaal prachtig. Maar waar is nu die bunker? Niets lijkt meer te wijzen op een grijs kolos uit de oorlog.

7 7 Om de hele situatie goed uit te leggen, pakt Teun er tekeningen, documenten en plattegronden bij. De bunker werd vlak voor de Tweede Wereldoorlog door de provincie Gelderland gerealiseerd om het provinciaal archief veilig te stellen in geval van oorlog. Het huis was toen het Districtshuis van het polderdistrict Tielerwaard. De dikke muren werden gewoon gestuukt; dus in principe was er van de bunker zelf in het huis niet veel te zien. Alleen de indeling werd er klein en versnipperd van. De betonnen doos van acht bij drie meter stond in het midden van het gebouw en doorsneed de verschillende ruimten, waardoor er allerlei hoeken en nissen ontstonden. Teun laat het zien op de tekening. Het gevaarte had inderdaad geen boodschap aan de oude indeling en vormde een rechthoekig betonnen hart in een wirwar van kamertjes en gangetjes. Je moet er gewoon alles uithalen wat erin zit. In al die ontstane ruimten hadden zich de afgelopen jaren diverse medische hulpverleners, waaronder een fysiotherapeut, hun praktijk gevestigd. Het pand zelf was in handen van Stadsherstel en was inmiddels enorm uitgewoond. Geld om het in oude glorie terug te brengen, was er niet. Dus wilde Stadsherstel het graag verkopen aan mensen die er weer iets moois van zouden maken. Ondertussen waren Teun en Esther al anderhalf jaar op zoek naar een grotere nieuwe woning. Vooral op de begane grond moest er genoeg leefruimte zijn. Dit omdat hun zoontje Thomas een progressieve spierziekte heeft, waardoor hij ooit in een rolstoel zal belanden. Teun: Dat brengt zo de nodige wensen en eisen voor de toekomst met zich mee. En Esther was inmiddels ook nog in verwachting van een tweeling. Wij wilden er dus allemaal een beetje op vooruit gaan. Een plek waar wij voorlopig konden blijven wonen. Kraak In hun eigen stad Culemborg konden zij niet echt slagen en zo werd de zoekcirkel uitgebreid naar Tiel. Teun: Toen zag ik dit huis. Esther: Nee, ik zag het! Zij neemt het woord lachend over. Op een dag zag ik dit huis te koop staan op Funda. Het zag er van de buitenkant prachtig en ruim uit. Midden in het centrum, met tuin. Daar konden wij misschien wel wat mee. Alleen waren er geen foto s van de binnenkant Later bleek wel waarom. Wij gingen op een donderdag kijken. Ik viel op de hoge ramen en het licht dat naar binnenviel. En ook Teun werd enthousiast. Zelfs de bunker vormde voor hen geen onoverkomelijk probleem. In de loop der tijd waren er in de dikke betonnen muren immers deuren uitgehakt en werd de bunker zelf gebruikt als kantoor en toiletruimte. Teun: Ik dacht, dan moet dat toch verder weggehakt kunnen worden? Dat was echter een gok, een reëel risico zelfs. Want stel dat het niet zou lukken om de bunker weg te hakken, of dat de Monumentencommissie niet zou instemmen met de verwijdering ervan? Dan zaten Teun en Esther opgescheept met een huis, dat bestond uit kleine onveranderbare ruimtes en hadden zij nog niet de leefruimte die zij zo graag wilden. Maar beiden waren positief ingesteld en hadden het lef om verder te gaan. Esther: Maandag gingen wij voor de tweede keer kijken en deden wij een bod. En daar kwam Bert van der Kamp om de hoek kijken. Teun: Wij hebben veel tijd gestoken in het zoeken naar een architect. Wat wij zagen van zijn werk op internet beviel ons wel. Bert: Toen ben ik langsgekomen; wij hebben een wijntje gedronken en zo ging het eigenlijk. De klik was er en Bert kon een plan maken voor de restauratie en de herindeling van het pand. Daarbij hebben Teun en Esther voor de planning van de werkzaamheden en de aan te gane verplichtingen dankbaar gebruikgemaakt van de RestauratieWijzer van het Restauratiefonds. Teun: Hierin stond het hele proces in fasen en tijd beschreven. Volgens onze planning zaten wij daar uiteindelijk iets onder. Iets te optimistisch misschien. Jullie dachten serieus dat jullie met de kerst over konden, hè? lacht Bert. Dat zou dus een paar maanden later worden. Hij vervolgt: Maar gelukkig werkte de gemeente ondertussen goed mee. Van de monumentencommissie mochten wij de bunker namelijk al slopen terwijl zij het restauratieplan bekeken. Dat scheelde veel tijd. Zes maanden uiteindelijk. Terwijl het vergunningstraject liep, kon de eerste noot dus al gekraakt worden. Letterlijk. Dat was wel een drama, weet Bert nog. Het viel enorm tegen. Het dak van de bunker moest eerst met de drilboor worden weggebikt. Daarna moesten de muren

8 8 strook voor strook worden doorgezaagd en worden afgevoerd. De bunker bleek een staaltje oer-hollandse kwaliteit. Zes weken lang stond er een diamantzaag van een meter doorsnee in te zagen op de keiharde muren. Die zaagmachine werd helemaal met een rails en keilbouten in de muur bevestigd en draaide zo dagenlang door, herinnert Teun zich nog. Ontwerper Bert was ook onder indruk. Hij had wel meer opdrachten gedaan in bankgebouwen met kluizen, maar dit was tot nu toe wel zijn grootste kraak. Dit huis gaat voor mij de boeken in als het huis met de bunker. Jullie dachten serieus dat jullie met de kerst over konden, hè? Klik De bunker eruit was één ding. Het pand moest vervolgens ook weer in orde gemaakt worden. Met het verwijderen van de betonnen doos ging namelijk ook een hoop van de constructie verloren. Het herstel van de fundering, bijvoorbeeld, was al een enorme klus op zich. En het plafond kreeg een stalen constructie, die nu onzichtbaar wegvalt tussen de balken. Allemaal zaken die zo één-twee-drie niet te voorzien waren. Zie van zo n project dan maar eens een reële begroting te maken. Bert: Dat kon ook niet. Ik kon wel ongeveer inschatten hoeveel uren de timmerman zou maken, maar dat was dan exclusief de bunker. Esther: Wij vonden het wel eng dat wij niet direct wisten waar wij aan toe waren. Er viel dus veel te overleggen en te beslissen tijdens het werk. Bert: Je maakt wel een blauwdruk van hoe het moet worden, maar de details bepaal je gaandeweg. Met hoeveel houden Teun en Esther liever in het midden, maar het budget is uiteindelijk wel overschreden. Gelukkig konden zij ondertussen wel rekenen op een laagrentende lening van het Restauratiefonds en konden zij de restauratiekosten aftrekken van de belasting. Alleen was de bunker daarin wederom een spelbreker. Teun: Je zou zeggen dat je met de verwijdering ervan het pand weer in oude glorie herstelt, dus dat het onder restauratie valt. Maar daar dacht niet iedereen hetzelfde over. De fiscus bijvoorbeeld. Wij hebben nog een brief gestuurd om het allemaal uit te leggen, maar het mocht niet baten. Toch zijn zij ondanks dit alles voor kwaliteit blijven gaan en daar hebben zij geen spijt van. Het resultaat en de afwerking zijn nu zoals dat in een dergelijk huis hoort. Teun: Je moet er gewoon alles uithalen wat erin zit. En dat betreft dus niet alleen een bunker. Bert: Het is hun levenswerk, waar zij met hun gezin gaan wonen. Dat is niet zomaar iets. Dat is een fundamenteel ding. Hij vervolgt: En je committeert je ook aan zo n project. De eigenaren en ik. Als je a zegt moet je ook b zeggen. Je kunt niet meer terug. Belangrijk is dus wel dat het klikt tussen eigenaren en ontwerper. Bert: Jazeker. Mensen moeten je als deskundige toelaten in hun wereld. Wat speelt er, wat wil je, hoeveel is er te besteden? Soms persoonlijke zaken. Teun lachend: Je belde mij meer dan mijn eigen vrouw mij belde.

9 9 Doorheen kijken Teun en Esther hebben uiteindelijk dus alles kunnen doen wat nodig was. Esther: Je wilt niet over vijf jaar spijt krijgen dat je toch de verkeerde keuzen hebt gemaakt, met de verkeerde indeling bijvoorbeeld. Dan liever meer geld en tijd erin stoppen. En die indeling is, vooral ook voor hun zoon Thomas, erg belangrijk. Hij moet bijvoorbeeld straks nog wel in een rolstoel zelf naar het toilet kunnen. Dus overal de draai kunnen maken. De deuren moeten ook breed genoeg zijn en automatisch open en dicht kunnen. En naast de woonkamer is voor hem, gelijkvloers, een slaapkamer met badkamer gemaakt, grenzend aan de tuin. Zo kan hij zowel binnen als buiten spelen. Het resultaat zal voor iedereen dus straks prachtig uitvallen. Obstakel of monument detail Je wilt niet over vijf jaar spijt krijgen dat je toch de verkeerde keuzes hebt gemaakt. De rest van het huis, boven, is al even mooi onderhanden genomen als beneden. Hier zijn nog een badkamer en drie slaapkamers. Deze liggen aan een oude overloop. Mooi detail: de muur aan de overzijde van de kamerdeuren is kaal gebikt en laat weer de eeuwenoude bakstenen zien. De kamers zelf waren ooit aaneengeschakeld met oude deuren, zodat je ook via de ene naar de andere kamer kon. Nu zijn deze oude deuren gebruikt als ingang tot ruime muurkasten. Aan de andere kant ervan is telkens een extra wand gezet zodat er veel opbergruimte ontstaat. Kijk, het pand staat er, daar ben je aan gebonden, maar je kunt wel met ruimte spelen. En dat hebben wij hier gedaan, vertelt Bert. Aan het einde van de overloop is er nog een soort halletje met daarin een antieke trap naar de zolder. Dit gedeelte is het oudst en was ooit onderdeel van het veel oudere, aangrenzende weeshuis. Het vormde de oorspronkelijke doorgang tussen het woonhuis en het kindertehuis. Zo kon de moeder van het huis naar de kinderen toe, weet Bert. In de muur naast de trap naar zolder zijn wederom de oude moppen zichtbaar gemaakt, daarin nog de contouren van een eeuwen geleden dichtgemetseld raam. En dan strekt zich een immense zolder uit over de hele oppervlakte van het huis. Een zee van voorlopig onontgonnen ruimte. Misschien leuk voor de tweeling straks, lacht Teun. Hij en Esther hebben in ieder geval de ruimte die zij zochten. In totaal 1000 kubieke meter om precies te zijn. Ruimte waarvan zij niet kunnen wachten om die centimeter voor centimeter letterlijk te gaan beleven. Het is hen uiteindelijk na lang zoeken en bikkelen gelukt. De moraal van dit verhaal? Je moet er van te voren gewoon een beetje doorheen kijken. Zelfs door een bunker. n De bunker in het huis van Teun en Esther is overigens niet helemaal weggebikt. Waar deze de oorspronkelijke indeling niet hinderde, is nog een muur blijven staan. Op de foto is dit restant nog te zien, voordat er overheen werd gestuukt. Teun en Esther gaven er de voorkeur aan om het naadloos op te laten gaan in het geheel van het huis. De verwijdering van de bunker is natuurlijk in dit geval voor de huidige bewoners beter. Ook voor een eventuele verkoop, en dus uiteindelijk ook voor het pand zelf. Toch kan men zich ook voorstellen dat men juist deze resten uit de oorlog wil behouden. Meer en meer worden daarom allerlei bunkers op de monumentenlijst gezet. Onlangs nog werd de gehele Grebbelinie en haar bunkers benoemd tot rijksmonument.

10 10 onderwerp berichten Onderzoek restauratiebehoefte gemeentelijke monumenten Gemeentelijke monumenten zijn belangrijk voor Nederland. Op dit moment hebben Nederlandse gemeenten samen meer dan gemeentelijke monumenten, tegenover rijksmonumenten. Helaas is er weinig bekend over de restauratiebehoefte onder gemeentelijke monumenten. De rijksoverheid laat de bouwkundige staat van rijksmonumenten regelmatig onderzoeken, maar voor gemeentelijke monumenten gebeurt dit (nog) niet. Het Restauratiefonds voert momenteel het eerste landelijke onderzoek uit naar de restauratiebehoefte onder gemeentelijke monumenten. Begin juni zijn ruim eigenaren van gemeentelijke monumenten voor dit onderzoek benaderd. De resultaten van dit onderzoek worden ondermeer gebruikt om aandacht te vragen voor het in stand houden van gemeentelijke monumenten. n overdrachtsbelasting bij kopen monument Hoe zit het nu precies? Ideële monumentenorganisaties, met als doel het in stand houden van monumenten, kregen vrijstelling van overdrachtsbelasting bij de aankoop van een rijksmonument. Op 1 mei 2009 bepaalde het gerechtshof in Den Haag dat naast deze monumentenorganisaties ook particulieren bij de aankoop van een monument recht hebben op kwijtschelding van de zes procent overdrachtsbelasting. Dit was tijdelijk, want met ingang van 2010 is de vrijstelling, voor zowel ideële monumentenorganisaties als particulieren, afgeschaft. Wat merkt u hiervan? Verschillende rijksmonumenteigenaren vragen zich af of zij alsnog de betaalde overdrachtsbelasting kunnen terugkrijgen. Een van hen heeft - na afwijzing door de Belastingdienst - een klacht ingediend bij de Nationale Ombudsman. De Ombudsman heeft in een brief (december 2009) laten weten dat hij het eens is met de Belastingdienst; namelijk dat men geen recht heeft op teruggave. Het blijkt dat veel eigenaren van rijks monumenten met enige regelmaat worden benaderd door twee stichtingen, die rechtszaken organiseren om betaalde overdrachtsbelasting van voor 1 mei 2009 toch nog terug te krijgen. Dit zijn de stichtingen Meldpunt Collectief Onrecht en Monumenten 6%. Het Restauratiefonds krijgt veel vragen over het wel of niet aanmelden bij deze stichtingen. Wij volgen de ontwikkelingen op de voet, maar kunnen u hierin als onafhankelijke partij niet adviseren. n Succesvolle herbestemmingsprojecten bekijken Herbestemmen is in ; met enige regelmaat komen succesverhalen voorbij van eigenaren die een vervallen pand hebben gekocht en er bijvoorbeeld een restaurant of hotel in zijn gestart. Daarnaast werken beleidsmakers aan wet- en regelgeving om het herbestemmen van panden beter mogelijk te maken. Om alle informatie over dit actuele onderwerp te verzamelen en te bundelen, is Nationaal Programma Herbestemming bezig een kennisen projectenbank op te zetten. Deze zomer wordt dit dé digitale plek voor iedereen die informatie zoekt over herbestemmen. De informatie is interessant voor zowel beleidsmakers, eigenaren, ontwikkelaars als ontwerpers. Op de kennisbank wordt alle kennis verzameld per onderwerp. Voorbeelden van onderwerpen zijn regelgeving en beleid, duurzaamheid en financiering. Het is de bedoeling dat de projectenbank allerlei voorbeelden laat zien van gebouwen die succesvol zijn herbestemd. Het gaat om diverse type gebouwen, zoals kerken, industriële monumenten, kantoorgebouwen, etc. Elk project zal specifiek ingaan op één van de eerder genoemde onderwerpen. De kennisbank wordt onderdeel van n

11 Hieronder een kort overzicht van de belangrijkste wijzigingen: 1 Keuzemogelijkheid Brim: hoe werkt het in de praktijk Per 1 januari 2011 is het Brim (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten) aangepast. Het belangrijkste doel van deze wijziging is het vereenvoudigen van de regeling en het beperken van de administratieve lasten voor u als monumenteigenaar. Hebt u recht op Brim subsidie? Dan kunt u ook in plaats daarvan een Restauratiefondshypotheek aanvragen. Zeker bij restauraties van meer dan ,- kan dit aantrekkelijk zijn. 2 Subsidie aanvragen per zelfstandige eenheid in plaats van een monumentnummer U kunt nu voor elke zelfstandige bouwkundige eenheid van een monument apart subsidie aanvragen, ongeacht of deze verschillende gebouwen onder hetzelfde monumentnummer vallen. Woont u bijvoorbeeld in een monumentaal complex, dan is het eenvoudiger om één aanvraag in te dienen voor meerdere zelfstandige eenheden. Let wel op dat u binnen de maximaal subsidiabele kosten blijft. Mocht u met meerdere eenheden boven de maximaal subsidiabele kosten uitkomen, dan kan het verstandiger zijn om per eenheid een aanvraag in te dienen. De maximaal subsidiabele kosten gelden namelijk per aanvraag. 3 Geen facturen meer declareren De subsidie wordt in delen automatisch periodiek uitbetaald. Het Restauratiefonds Sinds enige tijd is er politieke discussie om bepaalde werkzaamheden bij rijksmonumenten vergunningvrij uit te voeren. Hiervoor gaat per 1 januari 2012 een nieuwe regeling van start. Het gaat om werkzaamheden die geen- of nauwelijks gevolgen hebben voor de staat van het rijksmonument. Denk bijvoorbeeld aan werkzaamheden, zoals schilderwerk in dezelfde kleur, gedeeltelijk vervangen van betaalt deze voorschotten aan u uit. U hoeft de gemaakte kosten dus niet meer te declareren. 4 Verantwoorden van subsidie naar grootte bedrag Hebt u subsidie ontvangen, dan moet u de besteding ervan verantwoorden. Aan de verantwoording van lagere subsidies worden minder eisen gesteld dan aan die van hogere subsidies. Tot een subsidie van ,- is financiële verantwoording in principe niet meer nodig, en hoeft u alleen een prestatieverklaring en een inspectierapport in te dienen. Boven dit bedrag geldt dit nog wel. Met het indienen van een prestatieverklaring verklaart u dat het oorspronkelijke plan is uitgevoerd, en waar eventueel is afgeweken van het plan. Let op: tussentijdse wijzigingen moeten u altijd melden bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Uit het inspectierapport moet het resultaat van de subsidie blijken; welke werkzaamheden zijn uitgevoerd? Kijk voor meer informatie naar n Bepaalde werkzaamheden vergunningvrij uitvoeren dakpannen in hetzelfde materiaal en het opstoppen van rieten daken. Bent u van plan om dergelijke werkzaamheden uit te voeren? Neem dan, zoals gebruikelijk, contact op met uw gemeente. Die kan u het best adviseren over het in stand houden van uw monument. n Verzekeringen en monumenten Bent u van plan uw monument te restaureren? Dan is het handig, voordat u begint, uw verzekeringen nog eens te bekijken. Een CAR-verzekering Wanneer u voor een restauratie een Restauratiefonds-hypotheek wilt afsluiten, dan bent u verplicht een Construction All Risk-verzekering af te sluiten. Tijdens een restauratie vinden er namelijk werkzaamheden plaats, die een hoger risico met zich meebrengen dan meestal gedekt is met een gewone opstalverzekering. U kunt als eigenaar een CAR-verzekering afsluiten, maar u kunt dat ook door de aannemer laten doen. Vraag dan wel om een kopie van het polisblad. Tips bij een opstalverzekering Een opstalverzekering van een monument verschilt met dat van een niet-monument. Ontstane schade na brand, bliksem of storm is vaak kostbaarder om te herstellen voor een monument, dan voor een nietmonument. Dit komt door de monumentale status: er worden eisen gesteld aan de materialen en de manier waarop de schade hersteld wordt. Is uw verzekeraar ervan op de hoogte dat uw pand een monument is? Dit is handig om door te geven. Dan bepaalt u, in overleg met uw verzekeraar, hoe u de hogere herstelkosten het best kunt verzekeren. Een bouwhistorisch rapport kan hierbij helpen. Daarnaast is het verstandig een clausule op te laten nemen, dat eventueel hogere herstelkosten (als gevolg van de monumentale status) ook gedekt zijn. Kijk voor meer informatie op n 11

12 12 de visie van... Met het oog op de stijgende energieprijzen is het verduurzamen van een monument onontbeerlijk. De overheid zou dat financieel moeten stimuleren. Michiel haas Directeur Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie(NIBE) en professor bij de faculteit Civiele Techniek aan de TU Delft.

13 13 Zijn eigen huis is zijn laboratorium, hij is co-auteur van het handboek voor duurzame monumentenzorg, hij heeft een gespecialiseerd adviesbureau en hij is een van de weinige hoogleraren in dit nog jonge vakgebied. Professor Michiel Haas over de do s en don ts van duurzame monumentenzorg. Michiel Haas: Pionier in duurzame monumentenzorg Gewapend met een hogedrukspuit maken bouwvakkers het praten af en toe schier onmogelijk. Golden retriever Jasper vraagt de aandacht, de verhuisdozen staan nog in de serre en tot overmaat van ramp weigert het koffiezetapparaat dienst. Toch hoort niemand Michiel Haas klagen. Sinds kort is hij de trotse eigenaar van een prachtig huis in de bossen bij het Gooimeer in Naarden. Een in 1925 gebouwd pand, oorspronkelijk ontworpen als Montessori-kleuterschool voor het Internationaal Theosofisch Centrum, maar één of twee jaar na de oplevering al veranderd in een woonhuis. Een monumentaal pand, gebouwd in de stijl van Het Nieuwe Bouwen, een architectonische stroming die begon rond 1915 en de nadruk legde op zaken als functionaliteit en moderne constructietechnieken. Ontworpen door L.C. van der Vlugt, die samen met J.A. Brinkman tekende voor de beroemde Van Nellefabriek in Rotterdam. Maar hoe authentiek en mooi ook, voor het pand geschikt is om er met het hele gezin comfortabel in te kunnen wonen, moet er wel wat gebeuren. Temeer omdat Haas het voormalige kleuterschooltje ook nog eens duurzaam wil verbouwen. Een lastige klus, die hem als geen ander lijkt toevertrouwd. Want Haas (64) is een autoriteit op het gebied van duurzame monumentenzorg. De basis hiervoor legde hij tijdens zijn studie architectuur aan de gerenommeerde Eidgenössische Technische Hochschule Zürich. Mede uit idealisme verdiepte hij zich in de jaren zeventig en tachtig verder in de bouwbiologie, de wetenschap die zich richt op de relatie tussen milieu en gezondheid en bouwen, wonen en werken. Duurzaam bouwen stond destijds nog in de kinderschoenen. Met de presentatie van het eerste Nationaal Milieubeleidsplan kwam daarin verandering. Dit plan maakte duidelijk dat ook de bouw een vervuilende bedrijfstak kan zijn. Duurzaam bouwen raakte langzaam en vogue. Met de oprichting van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) in Naarden, een multidisciplinair onderzoeksinstituut en raadgevend ingenieursbureau, speelde Haas daarop in. Het NIBE bestaat inmiddels ruim twintig jaar en adviseert onder meer gemeenten, rijksdiensten, ontwikkelaars en aannemers op het gebied van duurzaam bouwen. Ook heeft het bureau instrumenten ontwikkeld om de milieubelasting inzichtelijk te maken. De laatste jaren krijgt het NIBE, dat is gehuisvest in een door het bureau zelf gerestaureerde watertoren in Bussum (zie kader op volgende pagina), steeds meer opdrachten voor het verduurzamen van monumenten. Prestigieuze opdrachten, zoals de verbouwing van het Paushuize, een monumentaal pand op een steenworp afstand van de Dom in de binnenstad van Utrecht. Ooit bedoeld als woonhuis voor paus Adrianus VI, de eerste en enige uit Nederland afkomstige paus. Maar ook de restauratie van Oud-Amelisweerd in Bunnik, het in 1770 gebouwde landhuis dat ooit in het bezit was van Lodewijk Napoleon Bonaparte. De opgedane kennis en ervaring legde Haas vast in een vijftiental boeken over duurzaam en gezond bouwen, waaronder Duurzame Monumentenzorg, het in 2008 verschenen standaardwerk waarvan hij een van de auteurs is. Ook publiceert Haas vaak in vaktijdschriften en is hij een veelgevraagd spreker in binnen- en buitenland. Al die activiteiten bleven niet onopgemerkt. Twee jaar geleden vroeg de Technische Universiteit Delft de inmiddels gepromoveerde Haas als deeltijdhoogleraar voor de leerstoel Materials & Sustainability (Materialen & Duurzaamheid), die onderdeel uitmaakt van de faculteit Civiele Techniek. Een verzoek waaraan hij graag gehoor gaf. Lang hoefde Haas dan ook niet na te denken toen de theosofen hem in 2008 aanboden het voormalige Montessori-schooltje tijdelijk te huren met een optie op koop. Dit was een buitenkansje, een ideale proeftuin, waarop hij al zijn kennis en ervaring op het gebied van

14 14 Duurzaamste bedrijfsgebouw duurzame monumentenzorg kon loslaten. Daar kwam bij dat Haas en zijn gezin destijds eigenlijk dakloos waren. Hun vorige huis, waarin ook het NIBE was gevestigd, brandde midden 2008 totaal uit. Uit nood logeerde de familie bij de jongste dochter. Zij huurde een woning op het terrein van het Theosofisch Centrum. Oké, het tot woonhuis getransformeerde schoolgebouwtje stond al vier jaar leeg en verkeerde in deplorabele staat. Binnen stonden kliko s om het lekkende water op te vangen. Maar Haas zette door. Met hulp van familie en vrienden werd het pand zo opgeknapt, dat het gezin er in het najaar van 2008 zijn intrek in kon nemen. Zij wonen er met plezier. Nadeel is alleen het geringe woonoppervlak en het gebrek aan privacy. Het gebouw bestaat in feite uit één vierkant klaslokaal met op alle hoeken een kleine (5,5m ) serre. Om er permanent te gaan wonen, was uitbreiding noodzakelijk. Dus moest Haas twee vergunningen zien te krijgen van de gemeente: een voor de restauratie van het monumentale gedeelte, het bestaande pand, en een voor de uitbreiding. De architect annex bouwadviseur maakte twee plannen. Aan de rechterzijde van het huis, daar waar nu de carport zit, komt een nieuwe aanbouw. Deze wordt bijzonder energiezuinig, krijgt een moderne, strakke vormgeving en wordt door een glazen gang verbonden met de rest van het gebouw. Die keuze voor de eigentijdse vormgeving maakte Haas bewust. Je moet niet gaan historiseren. Dan vervals je de geschiedenis. Het tweede plan betreft de restauratie van het monumentale deel. Daar komt aanzienlijk meer bij kijken, vertelt Haas. Een monument verduurzamen is altijd maatwerk, daar bestaan geen standaardregels voor. Voorop staat volgens de deeltijdprofessor de tegenstrijdigheid van belangen. Wie, zoals Haas, eigenaar is van een monumentale woning doet, als hij zijn huis gaat verbouwen, dat het liefst zo energiezuinig mogelijk. Dat betekent isoleren en dubbel glas aanbrengen, Het horlogeknopje van de aarde. Zo omschreven Kees van Kooten en Wim de Bie veertig jaar geleden de Watertoren in Bussum. De toren, die dateert uit 1897, werd in 1967 verbouwd. Daarbij is het bouwwerk omkleed met een soort ribbelblik vandaar de associatie met een horlogeknopje. Vlak voor de toren zijn eeuwfeest vierde, zijn de kranen en pompen gesloopt. Verval en afbraak dreigden. Door een prijsvraag uit te schrijven, wilde de gemeente dit voorkomen. Met zijn plan om de watertoren om te toveren tot het duurzaamste gebouw van Nederland, won Michiel Haas van het NIBE die prijsvraag. Hij mocht de toren kopen. De verbouwingskosten bleken echter aanzienlijk hoger dan verwacht. Tot het Bussums Watertoren Collectief werd opgericht door Haas en architect Bob Custers van Vocus Architecten. Zij maakten nieuwe plannen voor een zeer duurzaam kantoorpand met een achterliggend paviljoen. Daarmee werd het ook haalbaar om de oude toren geheel te renoveren. Sinds de oplevering in april 2010 maakt de toren deel uit van een bedrijfsverzamelkantoor, waarin ook het NIBE is gehuisvest. Het resultaat trekt veel belangstelling, ook vanuit de branche. In maart dit jaar bekroonde radioprogramma Vroege Vogels de watertoren tot Duurzaamste Bedrijfsgebouw Eerder dit jaar eindigde het gebouw als tweede bij de uitreiking van de Nationale Bouwprijs. maar bij 95 procent van de monumenten levert dat problemen op. Haas: Als adviseur probeer je die tegenstrijdigheden in kaart te brengen. Je kijkt waar ruimte zit voor aanpassingen die wel kunnen. In het boek Duurzame Monumentenzorg schetsen Haas en de andere auteurs een twintigtal basisstrategieën voor het verduurzamen van monumenten. Een monument zo verduurzamen dat ingrepen weer zijn terug te draaien - reversibiliteit - is zo n strategie. Een mooi

15 15 voorbeeld hiervan is volgens de architect de Beurs van Berlage. Daar is als het ware een doos in een doos gebouwd. Andere opties die in het boek worden aanbevolen, zijn bijvoorbeeld het terugbrengen van traditionele functies, zoals die voor de opvang van regenwater (vroeger heel gebruikelijk in woonhuizen), ingrepen beperken (niet het hele kozijn vervangen, maar alleen het rotte gedeelte), in bepaalde vertrekken genoegen nemen met een lagere temperatuur, hergebruik of gebruik van traditionele of milieubewuste materialen (baksteen, tengeldoek met behang) of zoeken naar een passende functie. Met dat laatste bedoelen de auteurs, dat de monumentale status van een gebouw ook kan worden gewaarborgd door duurzaam gebruik. Om een voorbeeld te noemen: veel vertrekken van het landhuis Oud-Amelisweerd zijn bekleed met zeldzaam Chinees behang. Daglicht en een te hoge luchtvochtigheid zijn voor deze bijzondere wandbekleding funest. In een haalbaarheidsonderzoek adviseerde het NIBE de gemeente Utrecht (als eigenaar) dat Oud-Amelisweerd in het vervolg het best kon worden gebruikt voor exposities voor een beperkt publiek. Er mogen slechts kleine groepen tegelijk naar binnen. Zo blijft de luchtvochtigheid binnen de perken. Een deel van die strategieën past Haas ook toe bij het verduurzamen van zijn eigen nieuwe huis. Hij neemt op verschillende plekken genoegen met een lagere temperatuur. Zo is dubbel glas aan de voorkant, waar nu enkel glas zit, vanwege de monumentale status geen optie. Achter dit enkelvoudige glas blijft het relatief koud. Dus zorgt Haas ervoor dat de zithoek straks niet aan die kant van het huis komt te staan. Ook in de gang mag het wat hem betreft wel wat kouder zijn. Dat scheelt niet alleen in de kosten, het is ook nog eens goed voor de menselijke fysiek. Een monument verduurzamen is maatwerk, daar bestaan geen standaardregels voor. Streven bij de verbouwing is dat het totale pand CO - en energieneutraal wordt. Gebruik van de door de vorige bewoners aangelegde openhaard is daarom geen optie. Immers, de verbranding van hout zorgt voor het vrijkomen van giftige rookgassen, vanwege de onvolledige verbranding. Haas kiest daarom voor een tegelkachel. Die kan een temperatuur bereiken van wel 1200 C, waardoor bij verbranding van hout geen resten meer overblijven en er vrijwel geen schadelijke stoffen vrijkomen. Een keer stoken per dag levert voldoende energie op om een vat van zes m 2 water onder de grond te verwarmen tot een temperatuur van 50 C. Dat is toereikend voor de warmwatervoorziening en voor het gebruik van de al door de vorige bewoners aangelegde centrale verwarming. Verder komen er zowel op de aanbouw als op het monumentale gedeelte zonnepanelen, die niet zichtbaar zullen zijn. Eind vorig jaar kreeg Haas de beide vergunningen rond. Tot zijn grote tevredenheid; nu kon de koop doorgaan. Aan de contacten met de gemeente heeft hij goede herinneringen. Dat is wel eens anders. Sommige ambtenaren werken minder fijn mee. Zelf leverde hij aan die goede verstandhouding een substantiële bijdrage door regelmatig met de ambtenaar in kwestie te overleggen, zaken toe te lichten - dikwijls met het boek Duurzame Monumentenzorg onder handbereik - en vragen te beantwoorden. Dat laatste was nodig. Haas mag dan inmiddels een autoriteit zijn op het gebied van duurzame monumentenzorg, bij gemeenten en veel andere organisaties zijn die kennis en ervaring minder aanwezig, weet hij uit ervaring. Het blijft pionierswerk. Goed communiceren is daarom cruciaal. Je moet elkaars standpunten kunnen invoelen; begrip hebben voor elkaars wensen. Dat krijg je door regelmatig overleg. Uiteindelijk is het toch een kwestie van geven en nemen, meent Haas. Voor de financiering van de restauratie en de aanbouw ging Haas in zee met het Restauratiefonds. Hij heeft een laagrentende lening op maat. Over de service en dan vooral over het maatwerk is hij zeer tevreden. Ik ben bij het Restauratiefonds erg goed geholpen. Een gewone hypotheekverstrekker denkt in producten, het Restauratiefonds kijkt wat je als klant nodig hebt. Ik heb bijvoorbeeld een kortlopende hypotheek, waarop ik tussendoor en aan het eind het restant helemaal kan aflossen als ik straks mijn bedrijf verkoop. Spijtig vindt Haas het wel dat hij de milieu-investeringen in het pand niet heeft kunnen meefinancieren. De rijksoverheid zou er volgens de hoogleraar goed aan doen ook daarvoor faciliteiten te creëren. Bijvoorbeeld, net als bij monumenten, in de vorm van laagrentende leningen of een fiscale tegemoetkoming. Dat zeg ik niet alleen omdat ik daar nu zelf belang bij heb. Monumenten hebben dikwijls een hoog energieverbruik. Willen wij monumenten ook in de toekomst in stand houden en kunnen blijven gebruiken, dan is verduurzamen met het oog op de almaar stijgende energieprijzen onontbeerlijk. De overheid zou dat moeten stimuleren. Voor Haas zelf heeft het ontbreken van speciale faciliteiten voor het verduurzamen van monumenten ook consequenties. Hij heeft onvoldoende middelen om al zijn plannen ineens uit te voeren. De aanbouw en de renovatie zijn naar verwachting in juli gereed. Daar wordt momenteel hard aan gewerkt. Helma, de vrouw van Haas die nu eindelijk de verhuisdozen wel eens wil uitpakken, kan niet wachten. Echter, de uitvoering van alle milieuaanpassingen neemt naar schatting nog zo n vier jaar in beslag. Maar dan heeft de hoogleraar annex bouwadviseur, architect, auteur en monumentenbezitter ook wat: een woonplek en een nieuw referentieproject om trots op te zijn. n

16 16 tips Kluszen.nl Bent u van plan deze zomer zelf onderhoud te plegen aan uw monument? Bekijk dan eens de website Hier vindt u handige tips om veilig te klussen, bijvoorbeeld voor schilderwerk. Zo leest u alles over het juiste gebruik van een ladder, en kunt u een stappenplan voor schilderwerk downloaden. n Birdhouse U bent een vogelliefhebber, maar u heeft liever geen nestjes onder uw dakpannen. Dan is het Birdhouse van Klaas Kuiken voor u de ideale oplossing! n webtips Op zoek naar een speciaal cadeau? Bijvoorbeeld een vouwbare plantenkas of een bouwplaat van een kasteel? Kijk dan eens op Kans maken op een bouwplaat van een kasteel? Stuur dan uw gegevens naar info@restauratiefonds.nl, o.v.v. Kasteel. De eerste tien inzendingen krijgen de bouwplaat toegestuurd. n Deventer koek Leuk om mee te nemen als u op visite gaat: Deventer koek verpakt in een historisch pand! Te koop op n Onze schatten Jongeren en monumenten? Dat gaat samen! In acht afleveringen ontdekken vier jongeren elkaars stad: Utrecht, Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Kijk voor meer informatie op n financiële tips Voor financiële tips gaat u waarschijnlijk langs bij uw financieel adviseur, of neemt u contact op met uw bank voor een persoonlijk gesprek. Maar vanachter uw eigen pc kunt u ook allerhande tips lezen: alles over hypotheken, inkomen, erfenissen en uw pensioen vindt u op de onafhankelijke website n Kastelen in Nederland U kunt op bezoek bij een van de vele kastelen in Nederland. Lees alles over deze kastelen en bekijk de mooiste foto s op n

17 bankzaken 17 Renate Mosterman De klant kan tegenwoordig bijna alles online vinden en regelen. Achter de schermen is sitemanager Renate Mosterman hierin de stuwende kracht bij het Restauratiefonds. Bij ons staat de website restauratiefonds.nl centraal. Onze klanten kunnen daar altijd eerst terecht. Wij helpen op deze manier zoveel mogelijk mensen. En natuurlijk staan wij ook klaar om iedereen persoonlijk te woord te staan. Maar inmiddels is er online voor alle doelgroepen veel specifieke informatie beschikbaar, waardoor dat steeds minder nodig is. Op onze site kan je al zoveel vinden. Dat digitaliseringsproces is overigens geen eenvoudige klus geweest. Renate: Je kunt als organisatie wel zeggen dat je alles online wilt doen, maar het is een enorme uitdaging om alle informatie zo te plaatsen dat de klant het vindt en er makkelijk doorheen kan navigeren. En de techniek staat ondertussen niet stil. De verwachtingen worden met de maand hoger. Zet mij maar op de markt, ik breng alles aan de man. Kick In 1994 liep Renate tijdens haar studie Vrijetijdsmanagement, richting Cultuur, stage bij Bouwfonds Cultuurfonds. En daar bleef zij ook na haar afstuderen. Ik ben vervolgens in de loop der jaren de hele organisatie doorgezworven en kwam uiteindelijk terecht bij het Restauratiefonds als medewerker Communicatie. En daar lag haar hart. Ik vind het een kick om een verhaal te communiceren en mensen te enthousiasmeren. Zet mij maar op de markt; ik breng alles aan de man, lacht Renate. Natuurlijk hebben wij het hier alleen niet over bloemkolen, maar over informatie over monumenten. Renate: En dat maakt het nog mooier. De meeste monumenteigenaren zijn namelijk trots en enthousiast en dat is leuk om te zien. Momenteel zijn alle webactiviteiten Renates verantwoordelijkheid en kan zij online het Restauratiefonds op nog grotere schaal aan de man brengen. Inmiddels zijn hiervoor maar liefst drie websites in de lucht. In de eerste plaats is daar natuurlijk Restauratiefonds.nl. Deze site is onlangs helemaal vernieuwd en nog beter op de verschillende In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert. doelgroepen, klanten en professionals, toegespitst. Verder is er speciaal voor professionals, zoals gemeenteambtenaren, Erfgoedindepraktijk.nl met de daarbij behorende cursusmap online. Daarnaast is er Monumenten.nl. Dat is een initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Restauratiefonds. Renate heeft bij de totstandkoming hiervan de kar getrokken. Inmiddels is deze site uitgegroeid tot het portaal voor iedereen die met monumenten te maken heeft of krijgt. Monumentaal Ondertussen regelt Renate verder alles wat voor deze drie websites nodig is. Van het updaten, het opnieuw laten ontwerpen, het budgetbeheer tot het schrijven van de stukken. En zoals dat gaat met internet, zijn nieuwe uitdagingen voor haar dagelijkse kost. Zo krijgt Monumenten.nl binnenkort weer een grote update en wordt de website flink uitgebreid. De bedoeling is onder andere dat er een persoonlijke webomgeving komt: mijn monument. Hier kunnen eigenaren alles bijhouden en regelen omtrent hun historische pand. Wat Renate betreft een hoognodige stap vooruit, want: het enige wat bij ons absoluut niet monumentaal mag zijn, zijn onze websites. n Het enige wat bij ons absoluut niet monumentaal mag zijn, zijn onze websites.

18 18 openbaar monument Een ondiepte in de Zuiderzee werd aan het eind van de negentiende eeuw uitgebouwd tot een fort, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Bedoeld om de haven van Amsterdam te beschermen tegen de vijand. Het fort was kort in bedrijf: in 1933 verliet de laatste fortwachter het eiland. Pampus: historische pauzeplek Pampus was in de eeuwen daarvoor al een begrip. Veel VOC-schepen moesten bij deze ondiepte voor de haven van Amsterdam wachten op hoog water, voor ze zwaar beladen verder konden varen. De kapitein bekortte de wachttijd door vrouwen, drank en vers eten aan te voeren. Dat leverde grote eet- en drinkfestijnen op. Na afloop lag de bemanning voor pampus: iedereen was uitgeteld. In 1887 werd de zandbank een echt eiland, met daarop een stevig fort, versterkt met een paar kanonnen. Deze verdediging heeft nooit dienst hoeven doen. Enkele Muidenaars bekommerden zich in 1986 om het lot van het tot een ruïne vervallen Pampus. In 1990 konden ze het eiland voor gulden overnemen van de vorige eigenaar, Domeinen. Rijkswaterstaat gaf nog een steiger cadeau en sindsdien is het eiland open voor publiek. Sinds 1996 staat het eiland, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam, op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Nanette Elfring kwam in 1997 als fortwachter op Pampus, een baan die ze samen met haar man Eric elf jaar vervulde. Ze woonden al die jaren in de fortwachterswoning. Drie jaar geleden werd het tijd om verder te groeien qua werk. Ze werd in 2007 directeur van Stichting Forteiland Pampus en verhuisde met Eric weer naar de wal. Ik koester de herinnering aan onze periode op Pampus, zegt ze. Maar haar nieuwe rol als cultureel ondernemer bevalt haar ook uitstekend. Pampus krijgt geen enkele exploitatiesubsidie. Dat betekent dat de stichting haar eigen broek op moet houden. Toen ik als fortwachter begon, heerste er in de culturele wereld toch een overtuiging dat alles voor niks moest. Wij bewezen dat het ook anders kon. Mensen zijn best bereid tot betalen als je een goed product levert. Ook in de cultuur mag je best zakelijk denken. Ik zeg met nadruk zakelijk en niet commercieel. Het moet geen kermis worden. Ik vind dat een interessante spanningsboog opleveren: enerzijds ervoor waken dat Pampus haar eigen identiteit houdt - spannend, authentiek, puur, ruw - en anderzijds die zakelijke insteek, die moet zorgen voor een gezonde, zelfstandige exploitatie. Daarvoor hebben wij over vier jaar bezoekers nodig. Wij zitten nu al op Er lopen nu vier projecten tegelijkertijd. Toch werken wij met kleine stappen. Dat hoort bij Pampus: de juiste stappen nemen op het juiste moment en niet te veel risico nemen. Pampus heeft zeven personen in dienst, daarnaast draait de organisatie voor een groot deel op vrijwilligers. Er zijn er maar liefst 100 actief. Nanette neemt de vrijwilligers mee in haar plannen, ook zij leren zakelijker te denken. Het is belangrijk dat zij zien dat de verbeteringen

19 Wij willen Pampus behoeden voor verder verval, maar niet polijsten. 19

20 20 Het klimaat is hier onderdeel van het leven. die wij doorvoeren, bedoeld zijn voor hetzelfde als waarvoor zij hier komen: voor het behoud van Pampus. Het gaat er niet om zoveel mogelijk winst over hun ruggen binnen te halen. Het gaat om het behoud van Pampus voor de toekomst. Maartje en Kris zijn sinds het vertrek van Eric en Nanette de nieuwe fortwachters. Maartje en Kris wonen op Pampus. Daarnaast zijn er nog drie parttime fortwachters in dienst. Maartje vertelt: Voor ons viel alles op zijn plek toen wij hier konden werken. Wij hadden net een paar jaar in het buitenland gezeten. Ik heb een juridische achtergrond en tijdens mijn studie gewerkt in de horeca. Tijdens de laatste periode in het buitenland was ik verantwoordelijk voor een duikschool op Curaçao. Terug in Nederland bleek er een vacature op Pampus. Dit forteiland runnen, betekent dat ik al mijn werkervaring en kennis bij elkaar kan brengen. De taak van de fortwachters is om ervoor te zorgen dat het eiland klaar is om bezoekers te ontvangen. Dat betekent dat het vervoer naar het eiland goed geregeld is, dat mensen iets kunnen eten en drinken en dat er een gids aanwezig is om een rondleiding te verzorgen. Kris is vooral van de logistieke en technische zaken, Maartje doet onder andere de organisatie en PR van publieksevenementen. Een van die evenementen is de Drijf In Bioscoop. Op een groot scherm, aan de rand van het eiland, worden films geprojecteerd en mensen kunnen er dan vanaf hun bootje naar kijken. Ik vind dat een charmant evenement: er wordt over Pampus gepraat en dat levert mooie verhalen op. Het leven op Pampus is wel even anders dan op het vasteland. Een groot verschil, vind ik, dat wij hier in de natuur zitten. Dat betekent dat het klimaat veel invloed heeft op wat wij hier doen. Als het stormt moeten wij daar rekening mee houden, als het mooi weer is merken wij het meteen. Ik vind dat een verrijking. Het klimaat is hier onderdeel van het leven, dat mis je in de stad. Daar maakt het niet uit of het regent of waait. In het weekend is dat wat mensen hier opzoeken. Echt voelen hoe het buiten is. Om elf uur komt de eerste veerboot van de dag aan. Deze boot zit vol met kinderen van de groepen 5, 6 en 7 van basisschool de Vosseschans uit Ter Aar. Met de boot naar het eiland is al een prachtig avontuur! De kinderen die bovenop zitten, worden helemaal nat, omdat het vandaag zo hard waait. Ze vinden het allemaal helemaal niet erg. Claudia uit groep 5 vertelt: Het was gaaf op de boot. Alle schilderijtjes in de boot gingen heen en weer schuiven door het wilde bewegen van de boot op de golven. Wanneer de boot heeft aangelegd, rennen ze van boord en eigenen zich meteen het eiland toe. Als hondjes verkennen ze het terrein: hier even aan zitten, daar even achter kijken en vooral: daar even bovenop klimmen! De kinderen gaan in groepjes een speurtocht doen in het fort. Op Pampus is het allemaal spannend met al die kleine gangetjes, vinden de kinderen. Het is best eng. Het lijkt soms wel of er bloed op de muur zit, vertelt een meisje. Dat is niet zo, hoor! Zij heeft gewoon veel fantasie! relativeert een jongetje uit haar groepje. Terwijl de kinderen rondrennen, gaan de werkzaamheden aan een aantal projecten volop door. Een deel van het fort wordt nu wind- en waterdicht gemaakt. Daarna kan hier het Nationaal Bezoekerscentrum van de Stelling van Amsterdam open. Directeur Nanette Elfring vertelt dat bij de inrichting van het bezoekerscentrum is gelet op interactiviteit en op vernieuwing. Geen museum met aangeklede poppen en geen compleet ingerichte slaapzalen dus. Maar na een druk op de knop krijgt de bezoeker de oorspronkelijke situatie in de ruimte geprojecteerd. Wij hebben er hier nadrukkelijk voor gekozen om niet te restaureren, maar om te conserveren. In 2007 hebben wij een grote ronde gehad, waarbij de koepels geplaatst zijn boven de geschutstorens. Die koepels zijn een knipoog naar de koepels van vroeger: niet van staal, maar van hout. En qua vorm duidelijk anders dan de rest van het fort. Ook het glas dat nu in de ene helft van het fort wordt geplaatst, in het Bezoekerscentrum, is heel bewust duidelijk contrasterend met het pand zelf. Wij willen Pampus behoeden voor verder verval, maar niet polijsten. Daardoor blijf je dat ruïneuze karakter van Pampus goed zien, het hoort bij deze plek