Schadevergoeding voor derden in personenschadezaken

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Schadevergoeding voor derden in personenschadezaken"

Transcriptie

1 Schadevergoeding voor derden in personenschadezaken

2 Omslagontwerp: Stephan van den Brink, Opmaak binnenwerk: Klaartje Hoeberechts, afdeling editing Rechtsgeleerdheid, Universiteit Utrecht 2012 Rianka Rijnhout Boom Juridische uitgevers Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN NUR 822

3 Schadevergoeding voor derden in personenschadezaken Een rechtsvergelijkende studie naar de artikelen 6:107 en 6:108 BW in relatie tot het onrechtmatige daadsrecht en schadevergoedingsrecht Third party damages in personal injury cases A study on the role of the articles 6:107 and 6:108 Dutch Civil Code within the more general framework of tort law and the law on damages, from a comparative perspective (with a summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op vrijdag 1 juni 2012 des middags te uur door Rianka Rijnhout geboren op 10 maart 1983 te Lexmond

4 Promotor: Co-promotor: Prof.dr. I. Giesen Dr. E.F.D. Engelhard

5 Voorwoord Het schrijven van een proefschrift is voor mij een interessante, verrassende en zeker ook enerverende ervaring geweest. Ik wil graag van de gelegenheid gebruikmaken om een aantal personen te bedanken die mij in de afgelopen jaren hebben geadviseerd, geholpen en gesteund. Een heel erg bijzonder dankjewel voor mijn promotoren Ivo Giesen en Esther Engelhard. Het was een mooi traject: inspirerend, enthousiasmerend en ontzettend gezellig. Mijn oprechte dank voor jullie vertrouwen en de kansen die jullie mij hebben gegeven om mezelf als wetenschapper, docent en persoon te ontwikkelen. Graag wil ik de leden van de leescommissie bedanken voor hun opmerkingen en adviezen. Dank Prof. Mr. C.C. van Dam, Prof. Mr. T. Hartlief, Prof. Mr. A.L.M. Keirse, Prof. Mr. S.D. Lindenbergh, Prof. Mr. A.J. Verheij. Via deze weg wil ik ook graag mijn collega s van het Molengraaff Instituut voor Privaatrecht bedanken, met een speciale dank aan de leden van de sectie Burgerlijk Recht. Voorts wil ik Prof. Benoit Allemeersch en de KU Leuven danken voor hun gastvrije ontvangst in Leuven. Ook de gastvrijheid en rust die het Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrecht mij heeft geboden in het eerste en het derde jaar van het proefschrifttraject, heb ik zeer op prijs gesteld. José Verouden, Anne Haverkort, Jessy Emaus, Liesbeth Enneking, Marian van Gestel, Mieke Kox, Stefan Kulk, Mette Meerdinkveldboom, Evelien Verhagen en Thijs Vroegop bedankt voor het lezen van (delen van) de conceptversies. Titia Kloos en Klaartje Hoeberechts wil ik graag bedanken voor het redigeren en het opmaken van de tekst. Peter Morris veel dank voor de hulp bij Engelse vertaling van de samenvatting en de weergave van de belangrijkste conclusies. Stephan van der Brink bedank ik voor het ontwerpen van de omslag van het boek. Vrienden en familie bedankt voor alle steun en aanmoedigingen, in het bijzonder: Rinko en Meizi, Patricia en Gerrit, Anne en Wouter, Ivonne en Arti, Mieke en Jan, Daan, Edwin, Fleur, Frederieke, Jantine en Stijn, Jill, Matthieu, Mette en Wouter. Ten slotte wil ik graag mijn ouders bedanken, Theo en Hennie. Bedankt voor jullie onvoorwaardelijke steun en onuitputtelijke vertrouwen in de (soms) niet voor de hand liggende keuzes die ik heb gemaakt en die ik waarschijnlijk nog zal maken. Het onderzoek is afgerond op 7 november Utrecht, Rianka Rijnhout

6

7 Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van afkortingen v xvii 1 Onderzoeksopzet 1 1. Inleiding 1 2. De kenmerken van de huidige regeling in de artikelen 6:107, 107a en 108 BW Inleiding De bijzondere wettelijke regeling geeft een limitatieve opsomming Inleiding De artikelen 1406 en 1407 Oud BW: bijzondere onrechtmatige daadsbepalingen De keuze voor een limitatieve opsomming in het huidig BW Er gaat een exclusieve werking uit van het bijzondere systeem De achtergrond: jurisprudentie over artikel 1406 en 1407 Oud BW Herhaling uitgangspunten jurisprudentie na Hoe wordt de exclusieve werking gerechtvaardigd? De aard van het vorderingsrecht: afgeleid Tussenconclusie Het probleem: zoektocht naar uitbreidingen Inleiding Uitbreidingen (of pogingen daartoe) van de limitatieve regeling Doorkruising (of pogingen daartoe) van de exclusiviteit van de regeling Tussenconclusie Het onderwerp van het onderzoek Doel van het onderzoek Onderzoeksvraag Afbakening Relevantie Methoden Inleiding Normatief onderzoek Verantwoording methode: verzamelen van argumenten door middel van rechtsvergelijking Verantwoording landenkeuze Opbouw van het onderzoek 22 vii

8 Inhoudsopgave 2 Over schade en derden Inleiding Schade Inleiding Over beschadiging of kwetsing en schade Over onrechtmatigheid en schade De elementen van het schadebegrip Wat een vergoedbaar nadeel is, is een keuze De concrete en abstracte vaststelling van schade Tussenconclusie Derde ten opzichte van wat? Inleiding Derden in personenschadezaken naar Nederlands recht Derden in personenschadezaken naar Duits recht Derden in personenschadezaken naar Engels recht Derden in personenschadezaken naar Frans recht Een werkdefinitie Een vierdeling van type derden Inleiding De eerste categorie: de naasten De tweede categorie: personen die schade lijden in de uitoefening van een beroep of bedrijf De derde categorie: de verzekeraars De vierde categorie derde: de gekwetste derden Tussenconclusie Conclusie 42 3 Inleiding in de te onderzoeken rechtssystemen Inleiding Nederland Het Nederlandse onrechtmatige daadsrecht Het Nederlandse schadevergoedingsrecht De positie van derden: het systeem Duitsland Het Duitse onrechtmatige daadsrecht Het Duitse schadevergoedingsrecht De positie van derden: het systeem Engeland Het Engelse onrechtmatige daadsrecht Het Engelse schadevergoedingsrecht De positie van derden: het systeem 77 viii

9 Inhoudsopgave 5. Frankrijk Het Franse aansprakelijkheidsrecht Het Franse schadevergoedingsrecht De positie van derden: het systeem Een eerste vergelijking en conclusie 92 4 Artikel 6:107 bw: vergoeding van materiële schade van naasten veroorzaakt door het letsel van een ander Inleiding Vergoeding van concrete kosten van naasten Inleiding Nederland: eigen vorderingsrecht Duitsland: geen eigen vorderingsrecht, wel vergoeding Engeland: geen eigen vorderingsrecht, wel vergoeding Frankrijk: eigen vorderingsrecht Tussenconclusie Vergoeding van schade veroorzaakt door inspanningen van naasten Inleiding Verpleging en verzorging door naasten Nederland: het moet normaal en gebruikelijk zijn om professionele hulp in te huren Duitsland: de zorg moet de normale en gebruikelijke zorg van naasten overstijgen Engeland: beyond the call of duty Frankrijk: de hulp moet nodig zijn voor het herstel van de gekwetste Tussenconclusie Verlies van arbeidsvermogen: huishoudelijke hulp en zelfwerkzaamheid Nederland: het moet normaal en gebruikelijk zijn om professionele hulp in te huren Duitsland: huishoudelijke hulp moet nodig zijn Engeland: een onderscheid tussen verleden en toekomst Frankrijk Tussenconclusie Commentaar tot dusverre Vergoeding van bezoekkosten Inleiding Nederland: in de praktijk wel Duitsland: herstelkosten Engeland: versneld herstel Frankrijk: noodzaak kosten Tussenconclusie Conclusie 145 ix

10 Inhoudsopgave 5 Artikel 6:108 bw: vergoeding van materiële schade van naasten veroorzaakt door het overlijden van een ander Inleiding De vordering van nabestaanden: een achtergrondschets Inleiding Nederland: artikel 1406 Oud BW Duitsland: zuivere vermogensschade Engeland: Baker v. Bolton Frankrijk: intérêt simple, maar toch begrenzing Tussenconclusie De vordering van nabestaanden: verlies van levensonderhoud Inleiding Verlies van financieel levensonderhoud Nederland: feitelijk onderhoud Duitsland: juridische onderhoudsplicht Engeland: gelimiteerde kring van de FAA Frankrijk: realiteit van het onderhoud Verlies van onderhoud in natura Nederland: redelijke behoefte Duitsland: juridische onderhoudsplicht Engeland: gelimiteerde kring van de FAA Frankrijk: economische waarde Tussenconclusie De kosten van lijkbezorging Inleiding Nederland: passende vergoeding Duitsland: gebruikelijk en nodig, en verplicht tot betalen Engeland: gelimiteerde kring van de FAA Frankrijk: welvaart en welzijn Tussenconclusie De vordering van nabestaanden: hoe ver wordt de vergoedingsplicht doorgetrokken? Inleiding De aard van de onrechtmatige daad Kosten van de afwikkeling van de erfenis Kosten voor de verwerking van verdriet Overige materiële schade Tussenconclusie De vordering van de erfgenaam Inleiding 208 x

11 Inhoudsopgave 6.2 Nederland: geen vererving van het vorderingsrecht ten aanzien van de immateriële schade Duitsland: vererving van materiële en immateriële schade Engeland: vererving van materiële en immateriële schade Frankrijk: vererving van materiële en immateriële schade Tussenconclusie Conclusie De gekwetste derde Inleiding De hulpverlener met lichamelijk letsel Inleiding Nederland Duitsland Engeland Tussenconclusie De shockschadevordering Inleiding Nederland: de confrontatie-eis Inleiding Hetgeen vooraf ging aan het Taxibus-arrest Huidige stand van zaken: de confrontatie-eis Kritiek Vilt: een niet geslaagde poging tot uitbreiding Lagere rechtspraak na Vilt Tussenconclusie Duitsland: de kring van gerechtigden is beperkt tot naasten en nabestaanden Inleiding De vereisten en commentaren In de literatuur wordt gepleit voor uitbreiding Tussenconclusie Engeland: vereisten van nabijheid in drie opzichten Inleiding Vereisten en commentaar In de literatuur wordt gepleit voor verandering Tussenconclusie Frankrijk: recente ontwikkelingen Tussenconclusie Conclusie 276 xi

12 Inhoudsopgave 7 Immateriële schade van naasten en doorkruising van rechten Inleiding Immateriële schade van naasten en nabestaanden Inleiding Nederland Duitsland Engeland Frankrijk Tussenconclusie Oogmerk tot toebrengen van leed Het EHRM Een beroep op fundamentele rechten wordt terughoudend ontvangen door de Hoge Raad Het EHRM staat positief tegenover de vergoeding van schade van naasten Slotgedachte rechtsvergelijking: een lappendeken aan oplossingen Conclusie Drie thema s: argumenten, handhaving en twee te onderscheiden vragen Inleiding Opmerking vooraf: twee keuzes Een meetpunt De derde bestaat niet Eerste thema: argumenten uit de voorgaande hoofdstukken Inleiding Rechtszekerheid en voorkomen van willekeur Over domino-effecten, verzekerbaarheid en claimcultuur Een meer specifiek probleem: dwingt de aard van de te nemen beslissing tot een limitatief systeem? Ongelijke begrenzing De doorwerking van EVRM-rechten Tussenconclusie: drie argumenten als de paraplu waaronder een systeem moet werken Tweede thema: privaatrechtelijke handhaving van normen Derde thema: twee vragen als het gaat over vergoeding van schade van derden Inleiding: een vertroebeld beeld Vraag 1: welke schade van derden zou vergoedbaar moeten zijn als de grond - s lag van de vordering de aansprakelijkheid tegenover de direct gekwetste is? Vraag 2: bestaat er een grondslag voor aansprakelijkheid tegenover de derde? 340 xii

13 Inhoudsopgave 6. Conclusie De derde zou twee posities moeten kunnen bekleden binnen het aansprakelijkheidsrecht en schadevergoedingsrecht Inleiding Welke schade van derden zou vergoedbaar moeten zijn met een beroep op de normschending jegens de direct gekwetste? Inleiding Redenen voor een afgeleid vorderingsrecht Inleiding Aansprakelijkheidslast wordt niet verhoogd bij verplaatsting van schade Derden mogen niet worden ontmoedigd door het ontbreken van een vorderingsrecht Profijtgedachte Redelijkheid en billijkheid De aansprakelijke partij moet de schade dragen Sachlichen Rechtswidrigkeitzusammenhang Tussenconclusie Aansprakelijkheid tegenover de direct gekwetste: hoe anders te begrenzen? Inleiding Ruime interpretatie van het begrip verplaatste schade Serieuze redelijkheidtoets in geval van letsel Herstel en hulp als sleutelwoorden De keuze en de aard van de hulp Het genot bij een geschonden belang De nutwaarde van het vermogen: subjectief functioneel schadebegrip Tussenconclusie Mijn keuze: een sanctie ter hoogte van verplaatste van schade Inleiding Naasten Nabestaanden Aan wie moet het vorderingsrecht toekomen? Tussenconclusie Onder welke omstandigheden zou autonome aansprakelijkheid moeten bestaan tegenover een derde? Inleiding Vier situaties waarin in ieder geval autonome aansprakelijkheid zou moeten bestaan Inleiding Het gezin zou moeten worden beschermd 377 xiii

14 Inhoudsopgave De schadeveroorzaker heeft de intentie om de derde te benadelen De hulpverlener zou moeten worden beschermd Rockwool/Poly Belangen van derden die niet beschermd zouden moeten worden Via het onrechtmatige daadsrecht en niet via een bijzonder vorderingsrecht Conclusie: heroverweging is nodig Samenvatting en belangrijkste conclusies Inleiding Hoofdstuk 1 en 2: het vertrekpunt Het onderwerp: 6:107 en 6:108 BW Definities en afbakening van het onderzoeksterrein Werkdefinitie derden Beperking: onderzoek naar argumenten Wat schade is Beperking: schadevergoeding voor naasten en nabestaanden Hoofdstuk 3: een achtergrondschets van Nederlands, Duits, Engels en Frans recht De vergoeding van schade van derden als sanctie op de onrechtmatige daad jegens de direct gekwetste Hoofdstuk 4: artikel 6:107 BW en de positie van naasten in geval van letsel Concreet verplaatste schade Vergoeding voor extra inspanningen door naasten Bezoek Hoofdstuk 5: artikel 6:108 BW en overlijden De rechtvaardiging van het vorderingsrecht Kosten van het verlies van levensonderhoud Kosten van lijkbezorging En verder wordt in beginsel niet gegaan, tenzij sprake is van geestelijk letsel (Meer) volledige vergoeding van de schade van naasten en nabestaanden Hoofdstuk 6: de gekwetste derde Hoofdstuk 7: immateriële schade en de schending van fundamentele rechten Vergoeding voor leed Vergoeding voor de schending van fundamentele rechten Hoofdstuk 8: argumenten, privaatrechtelijke handhaving en twee te onderscheiden vragen Er dreigt een lappendeken te ontstaan De mate van directheid van het slachtofferschap is geen argument om bij voorbaat een vergoedingsplicht af te wijzen Toch bestaat het bijzondere wettelijke systeem nog: wat zijn de argumenten? 411 xiv

15 Inhoudsopgave 6.4 Privaatrechtelijke handhaving Twee vragen Hoofdstuk 9: de derde kan twee posities innemen binnen het aansprakelijkheidsrecht en schadevergoedingsrecht Welke schade van derden zou vergoedbaar moeten zijn op grond van de onrechtmatige daad tegenover de direct gekwetste? Onder welke omstandigheden zou autonome aansprakelijkheid moeten bestaan tegenover een derde? Uitgangspunt: de onrechtmatige daad tegenover de een betekent nog niet dat er een onrechtmatige daad tegenover een derde is gepleegd als deze derde schade lijdt Vier situaties waarin in ieder geval tot aansprakelijkheid zou moeten worden geconcludeerd Conclusie: heroverweging is nodig 417 Summary and most important conclusions 419 Literatuur 441 Rechtspraak 465 Trefwoordenregister 473 Curriculum vitae 479 xv

16

17 Lijst van afkortingen AA Ars Aequi A.C. Appeal Cases AcP Archiv für civilistische Praxis A-G Advocaat generaal AJCL American Journal of Comparative Law All E.R. All England Law Reports AMG Arzneimittelgesetz AtomG Atomgesetz A&V Aansprakelijkheid en Verzekering AV&S Aansprakelijkheid, Verzekering en Schade Bb Bedrijfsjuridische berichten B.C.L.R. British Columbia Law Reports BGB Bürgerliches Gesetzbuch BGH Bundesgerichtshof BGHZ Entscheidungen des Bundesgerichtshofes in Zivilsachen Bull. A.P. Bulletin des arrêts de la Cour de cassation. Assemblée plénière Bull. Civ. II Bulletin des arrêts de la Cour de Cassation. Chambres civiles Bull. crim. Bulletin des arrêts de la Cour de Cassation. Chambres criminelles BW Burgerlijk Wetboek c. tegen C. Cour d Appel CA Court of appeal Cass. Ass. Plén. Assemblée plénière de la Cour de Cassation CC Code Civil C.C.L.T. Canadian Cases on the Law of Torts Ch. Mixte Chambre Mixte de la Cour de Cassation chron. chronique Civ. Chambre Civil de la Cour de Cassation C.L.J. Cambridge Law Journal Crim. Chambre Criminelle de la Cour de Cassation CRvB Centrale Raad van Beroep D. Recueil Dalloz D.A. Droit administratif D.L.R. Dominion Law Reports DP Recueil périodique et critique mensuel Dalloz (voor 1941). ECFR European Common Frame of Reference EHRM Europees Hof voor de Rechten van de Mens EVRM Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens EWCA Civ. Court of Appeal (Civil Division) FAA 1976 Fatal Accidents Act 1976 Fam. Family Division Gaz. Pal. Gazette du Palais GenTG Gentechnikgesetz GG Grundgesetz HPflG Haftpflichtgesetz HR Hoge Raad I.R. Informations rapides Recueil Dalloz xvii

18 Lijst van afkortingen JA Jurisprudentie Aansprakelijkheidsrecht JCP Semaine Juridique édition notariale et immobilière JherJb Jherings Jahrbücher für die Dogmatik des bürgerlichen Rechts J.P.I.L. Journal Personal Injury Law JZ Juristenzeitung K.B. Kings Bench LJN Landelijk Jurisprudentie Nummer Lloyd s Rep. Lloyd s Law Report LQR Law Quarterly Review L&S Letsel & Schade LuftVG Luftverkehrsgesetz MDR Monatsschrift für Deutsches Recht Med LR Medical Law Review MLR Modern Law Review m.nt. met annotatie van MvV Maandblad voor Vermogensrecht NbNW Nieuwsbrief BW NJ Nederlandse jurisprudentie NJB Nederlands Juristenblad NJF Nederlandse Jurisprudentie Feitenrechtspraak NJW Neue Juristische Wochenschrift NJW-RR Neue Juristische Wochenschrift Rechtsprechungs-Report NTBR Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk recht nt. annotatie NZV Neue Zeitschrift für Verkehrsrecht Obs observation OLG Oberlandesgericht Oud BW Oud Burgerlijk Wetboek PETL Principles of European Tort law P-G Procereur generaal P.I.Q.R. Personal Injuries and Quantum Reports P.N.L.R. Professional Negligence and Liability Reports ProdHaftG Produkthaftungsgesetz PTSS posttraumatische stressstoornis Q.B. Queens Bench R. Randnummer RdNr Randnummer Req. requirant Resp. Civ. et Assur. Responsabilité civile et assurance Rn. Randnummer r.o. rechtsoverweging RTD Civ. Revue trimestrielle de droit civil StVG Straβenverkehrsgesetz RvdW Rechtspraak van de Week S. Franse jurs. TAR Tijdschrift voor ambtenarenrecht TGI ltribunal de grande instances THRHR Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg TPR Tijdschrift voor Privaatrecht TVP Tijdschrift voor Vergoeding Personenschade UmweltHG Umwelthaftungsgesetz xviii

19 Lijst van afkortingen VersR Versicherungsrecht VR Verkeersrecht VRA Vermogensrechtelijke Analyses W. Weekblad van het regt WL Westlaw W.L.R. Weekly Law Reports WODC Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum WPNR Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie ZEup Zeitschrift für Europaisches Privatrecht ZRP Zeitschrift für Rechtspolitik ZVR Zeitschrift für Verkehrsrecht xix

20

21 1 Onderzoeksopzet 1. Inleiding Als iemand letsel oploopt of overlijdt ten gevolge van een auto-ongeval of medische fout, bestaat er een potentieel aan schadelijders. Niet alleen de direct gekwetste kan namelijk worden benadeeld, maar ook derden, zoals ouders, partners, werkgevers, de Belastingdienst, de vaste kapper, de onderwijsinstelling waaraan de direct gekwetste studeerde et cetera. Twijfelachtig is echter of deze derden vergoeding moet worden geboden voor hun schade krachtens het civiele aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht. Wie kunnen een schadevergoeding vorderen? Gaat het dan uitsluitend over de vergoeding van materiële schade of ook over vergoeding voor immateriële schade? Deze vragen kunnen beantwoord worden aan de hand van de bijzondere wettelijke regeling voor vergoeding van schade van derden in personenschadezaken. Deze wettelijke regeling staat beschreven in de artikelen 6:107, 107a en 108 Burgerlijk Wetboek (BW). Over de inhoud, kenmerken en uitleg van deze regeling en de moeilijkheden daarbij, gaat dit onderzoek. Daarbij is het de vraag of deze bijzondere regeling heroverweging verdient. Dit eerste hoofdstuk behandelt de uitgangspunten en de opzet van het onderzoek. In paragraaf 2 wordt gestart met een beschrijving van de kenmerken van de bijzondere wettelijke regeling voor de vergoeding van schade van derden in personenschadezaken. De (pogingen tot) uitbreidingen van de regeling komen vervolgens in paragraaf 3 aan de orde. Vervolgd wordt met een weergave van het onderwerp van het onderzoek: de doelstelling, onderzoeksvraag, afbakening en relevantie (paragraaf 4). In paragraaf 5 wordt verantwoording afgelegd over de gebruikte onderzoeksmethoden en in paragraaf 6 volgt een beschrijving van de opbouw van de volgende hoofdstukken. 2. De kenmerken van de huidige regeling in de artikelen 6:107, 107a en 108 BW 2.1 Inleiding Het Nederlandse systeem van vergoeding van schade van derden veroorzaakt door het letsel of overlijden van een andere persoon wordt gekenmerkt door gesloten- 1

22 Onderzoeksopzet heid. 1 Deze geslotenheid wordt afgeleid uit de aanwezigheid van de artikelen 6:107, 107a en 108 BW in ons Burgerlijk Wetboek. In deze bepalingen staat precies beschreven welke personen anders dan de direct gekwetste een vorderingsrecht hebben ter vergoeding van welke schade(posten). Uit de wettekst van deze bepalingen en uit de jurisprudentie daarover kunnen drie kenmerken worden afgeleid. Ten eerste is de opsomming van de kring van gerechtigden en de vergoedbare schadeposten limitatief. 2 Dit betekent dat derden die niet worden genoemd in de artikelen 6:107, 107a en 108 BW geen recht op vergoeding toekomt. Als deze derden wel tot de kring van gerechtigden behoren, dan kunnen zij slechts vergoeding vorderen van schadeposten die worden genoemd in een van deze artikelen. Het tweede kenmerk betreft de bijzondere werking van dit samenstel van bepalingen ten opzichte van het algemeen aansprakelijkheidsrecht. Dit blijkt uit jurisprudentie van de Hoge Raad. Als de schade van een derde is veroorzaakt door het letsel of overlijden van een ander, bepalen de artikelen 6:107, 107a en 108 BW exclusief wie een vorderingsrecht toekomt. 3 Dat geldt ook als jegens de derde een (autonome) onrechtmatige daad is gepleegd. 4 De genoemde artikelen uit het schadevergoedingsrecht derogeren dus aan het algemeen aansprakelijkheidsrecht. 5 Het derde kenmerk heeft betrekking op de aard van het vorderingsrecht. 6 Hoewel derden in personenschadezaken een beperkte positie innemen binnen het aansprakelijkheidsrecht, hebben zij gegarandeerd een zelfstandig vorderingsrecht indien zij tot de kring van gerechtigden behoren uit de bijzondere regeling en schade lijden zoals daar genoemd. De schadevergoedingsverplichtingen uit de artikelen 6:107, 107a, 108 BW worden namelijk afgeleid van de aansprakelijkheid jegens de direct gekwetste: door de vestiging van de aansprakelijkheid jegens de direct gekwetste bestaat een zelfstandig afgeleid vorderingsrecht voor de derde genoemd in een van deze bepa- 1 Lindenbergh 1998, p. 182, zie ook p Zie ook bijv. Bolt 1996, in: Bolt en Spier 1996, p ; Vranken 2001, p. 835 (6460); Lindenbergh 2005, in: Bona, Mead en Lindenbergh (red.) 2005, p Zie ook McGregor 1975, in: Tunc (red.) 1975, p Parl. Gesch. Boek 6, p en (expliciet) 396; Parl. Gesch. Boek 6 (inv.), p. 1315; Lindenbergh 1998, p ; Engelhard 2003, p. 379; Mon. BW B37 (Van Wassenaer), nr.19a; Tromp 2005, nr ; G.C. Endedijk 2005, nr ; Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* 2009, nr. 154 en Engelhard 2003, p. 379 (zie hierover p en ). Engelhard noemt de combinatie limitatief en exclusief een super beperkte uitleg. Vgl. Holzhauer 1986, p. 6 en 10 (over de art en 1407 Oud BW); Lindenbergh 1997, p. 189; Lindenbergh 1998, p en 204; Hartlief 2000, p ; Hartlief 2009, p. 297 en 303. Zie over het oude BW Drion 1956, p ; Bloembergen 1965, p. 286, vnt. 3. Zie o.a. HR 22 februari 2002, NJ 2002, 240, m.nt. J.B.M. Vranken (Taxibus), HR 9 oktober 2009, NJ 2010, 387, m.nt. J.B.M. Vranken (Vilt). De wetgever stelt dat art. 6:107 BW dezelfde strekking heeft als art Oud BW. Daaruit kan worden afgeleid dat art. 6:107 BW exclusief zou moeten werken, Parl. Gesch. Boek 6 (inv.), p Anders is dat wanneer de oorzaak van de schade van de derde is gelegen in iets anders dan het letsel of overlijden van een ander. Een voorbeeld hiervan is de schade door geestelijk letsel ontstaan door de confrontatie met het ongeval of de ernstige gevolgen daarvan. Zie hoofdstuk 6, paragraaf Dat deze regeling bijzonder is, kan worden verduidelijkt door een vergelijking te maken met zaakschade en zuivere vermogensschadezaken. Indien een derde in dit type zaken nadeel ondervindt door de schade van de oorspronkelijke schadelijder, dan wordt de vordering van de derde langs de meetlat van het algemeen aansprakelijkheidsrecht gelegd. In personenschadezaken is dat dus anders: daar geldt de bijzondere regeling uit de art. 6:107, 107a en 108 BW. 6 Parl. Gesch. Boek 6, p. 399,

23 Hoofdstuk 1 lingen. Het is aldus niet nodig dat de derde aantoont dat ook jegens hem autonoom aansprakelijkheid bestaat. 7 Over de achtergrond en de betekenis van deze drie kenmerken gaat deze paragraaf. 2.2 De bijzondere wettelijke regeling geeft een limitatieve opsomming Inleiding De artikelen 6:107, 107a en 108 BW hebben betrekking op verschillende derden en zijn van toepassing in verschillende situaties (letsel en overlijden). In letselschadezaken gelden de artikelen 6:107 en 107a BW. Artikel 6:107 BW geeft een derde een vorderingsrecht indien hij, anders dan krachtens verzekering, schade lijdt in plaats van de direct gekwetste. Met andere woorden, als de schade van de directe gekwetste verplaatst is naar een derde, dan heeft die derde ter verhaal van zijn schade een eigen vorderingsrecht. Andere schade hoeft echter niet te worden vergoed. Artikel 6:107a BW geeft de private werkgever een vorderingsrecht ter verhaal van het doorbetaald nettoloon en de kosten van re-integratie van de gewonde werknemer. Ook in het kader van dit vorderingsrecht geldt: andere schade komt niet voor vergoeding in aanmerking. Artikel 6:108 BW is van toepassing in overlijdenszaken. Als de direct gekwetste overlijdt, eindigt de periode waarover zijn schade kan worden begroot en vergoed. Artikel 6:108 BW geeft dan een gelimiteerde kring van nabestaanden een vorderingsrecht ter verhaal van de kosten door het verlies van levensonderhoud, zowel in financiële zin als in natura. Daarnaast zijn de redelijke kosten van de lijkbezorging vergoedbaar, ongeacht door wie deze zijn gemaakt. De regeling is limitatief: alleen de personen die worden genoemd in deze bepalingen ontvangen een vergoeding van de schadeposten die daarin zijn genoemd. Immateriële schade van naasten (in letselschadezaken) en nabestaanden (in overlijdensschadezaken) komt niet voor vergoeding in aanmerking, omdat deze schadepost niet genoemd wordt in artikel 6:107 of 108 BW. De aanwezigheid van en de interpretatie die is gegeven aan dit bijzondere wettelijke systeem moet worden bezien in het licht van de artikelen 1406 en 1407 Oud Burgerlijk Wetboek (Oud BW) De artikelen 1406 en 1407 Oud BW: bijzondere onrechtmatige daadsbepalingen De aanwezigheid van deze verhaalsrechten van derden in ons BW wordt meestal verklaard door terug te verwijzen naar het Oud BW, waarin de artikelen 1406 en 1407 in respectievelijk overlijdens- en letselschadezaken van toepassing waren. Deze bepalingen waren toegevoegd aan het onrechtmatige daadsrecht en beoogden in bijzonderheden te treden als het ging over bepaalde typen onrechtmatige daden. 8 De onrechtmatige daden waarop de artikelen 1406 en 1407 Oud BW zagen, waren 7 Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* 2009, nr. 154 en 159; Hartlief 2009, p Zie hierover Jonckers Nieboer 1935, p

Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik

Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik mr. B.C. Mouthaan s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN

Nadere informatie

Preadviezen Content.indd :55:32

Preadviezen Content.indd :55:32 Preadviezen 2016 Content.indd 1 01-11-16 13:55:32 Content.indd 2 01-11-16 13:55:32 Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland Preadviezen 2016 Noodtoestand in het publiekrecht

Nadere informatie

Een nieuwe weg naar volledige schadevergoeding voor derden in personenschadezaken

Een nieuwe weg naar volledige schadevergoeding voor derden in personenschadezaken Een nieuwe weg naar volledige schadevergoeding voor derden in personenschadezaken M r. d r. R. R i j n h o u t * 1. Inleiding In de zomer van 2012 heeft het Hof Den Bosch in een tussenarrest een uitspraak

Nadere informatie

Bestuursrecht, en internet Bestuursrechtelijke normen voor elektronische overheidscommunicatie

Bestuursrecht,  en internet Bestuursrechtelijke normen voor elektronische overheidscommunicatie Bestuursrecht, e-mail en internet Bestuursrechtelijke normen voor elektronische overheidscommunicatie 2011 A.M. Klingenberg/ Boom Juridische uitgevers Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912

Nadere informatie

Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw

Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw Onderzoek naar privaatrechtelijke verbeteringsmogelijkheden van de bouwkwaliteit

Nadere informatie

Rechtbank Maastricht 26 oktober 2011, nr. HA RK 11-88, LJN BU7197 (mr. J.F.W. Huinen, mr. T.A.J.M. Provaas en mr. E.J.M. Driessen)

Rechtbank Maastricht 26 oktober 2011, nr. HA RK 11-88, LJN BU7197 (mr. J.F.W. Huinen, mr. T.A.J.M. Provaas en mr. E.J.M. Driessen) Rechtbank Maastricht 26 oktober 2011, nr. HA RK 11-88, LJN BU7197 (mr. J.F.W. Huinen, mr. T.A.J.M. Provaas en mr. E.J.M. Driessen) Noot I. van der Zalm Overlijdensschade. Schadeberekening. Inkomensschade.

Nadere informatie

UAV 2012 Toegelicht. Handleiding voor de praktijk. prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Eerste druk

UAV 2012 Toegelicht. Handleiding voor de praktijk. prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Eerste druk UAV 2012 Toegelicht Handleiding voor de praktijk prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN 978-90-78066-67-5 NUR 822 2013, Stichting Instituut voor Bouwrecht, s-gravenhage

Nadere informatie

Schikken in het bestuursrecht. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden en consequenties van schikken in bestuursrechtelijke procedures

Schikken in het bestuursrecht. Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden en consequenties van schikken in bestuursrechtelijke procedures Schikken in het bestuursrecht Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de mogelijkheden en consequenties van schikken in bestuursrechtelijke procedures Citeertitel: Schikken in het bestuursrecht 2004 K.J.

Nadere informatie

Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013

Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut

Nadere informatie

Grondexploitatiewet. vraag & antwoord

Grondexploitatiewet. vraag & antwoord Grondexploitatiewet vraag & antwoord Grondexploitatiewet vraag & antwoord drs. P.C. van Arnhem J.W. Santing Msc RE MRICS mr. G.I. Sheer Mahomed GRONDEXPLOITATIEWET - VRAAG & ANTWOORD Berghauser Pont Publishing

Nadere informatie

Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet

Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 38 Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet prof. mr. J.M.

Nadere informatie

Het wetsvoorstel Wet deelgeschilprocedure voor letsel- en overlijdensschade

Het wetsvoorstel Wet deelgeschilprocedure voor letsel- en overlijdensschade Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series Het wetsvoorstel Wet deelgeschilprocedure voor letsel- en overlijdensschade M.P.G. Schipper & I. van der Zalm Published in AV&S 2010/3, nr. 15,

Nadere informatie

Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering

Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 41 Juridische aspecten van ketensamenwerking Naar een multidisciplinaire

Nadere informatie

De hybride vraag van de opdrachtgever

De hybride vraag van de opdrachtgever De hybride vraag van de opdrachtgever Een onderzoek naar flexibele verdeling van ontwerptaken en -aansprakelijkheid in de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ing. W.A.I.

Nadere informatie

Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid

Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Mr. drs. T.H.G. Robbe model inkoopbeleid voor de (semi)overheid Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam

Nadere informatie

Praktische toelichting op de UAV 2012

Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2012 1 e druk ISBN 978-90-78066-56-9 NUR 822 2012, Stichting Instituut

Nadere informatie

Praktijkboek verjarings- en vervaltermijnen in de bouw

Praktijkboek verjarings- en vervaltermijnen in de bouw Praktijkboek verjarings- en vervaltermijnen in de bouw ISBN 978-90-78066-42-2 NUR 822 2010, S.J.H. Rutten, Stichting Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Gebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte

Gebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte Gebruik ruimte Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte mr. R. Sillevis Smitt Eerste druk s-gravenhage - 2018 1 e druk ISBN 978-94-6315-037-8

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen

Nadere informatie

Leidraad inbrengwaarde

Leidraad inbrengwaarde Leidraad inbrengwaarde Leidraad inbrengwaarde drs. ing. F.H. de Bruijne RT ir. ing. T.A. te Winkel RT ISBN: 978-90-78066-47-7 NUR 820-823 2010, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

Levering van roerende zaken

Levering van roerende zaken Levering van roerende zaken Levering van roerende zaken PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van de Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden,

Nadere informatie

Partijautonomie in het relatievermogensrecht

Partijautonomie in het relatievermogensrecht Partijautonomie in het relatievermogensrecht Initium sapientiae timor Dei Laudatio eius manet in saeculum saeculi Voor Pauline, Pien, Josephine en Eleonore Partij autonomie in het relatievermogensrecht

Nadere informatie

Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk)

Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk) Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk) Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis bewerkt door mr. dr. H.P.C.W. Strang Tweede druk s-gravenhage - 2018 2 e druk ISBN

Nadere informatie

Check je en brief

Check je  en brief Check je e-mail en brief Check je e-mail en brief Tips en checklists voor betere e-mails en brieven Eric Tiggeler TWEEDE DRUK Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Opmaak binnenwerk: Villa Y, Henxel Eric

Nadere informatie

Affectieschade voor naasten en nabestaanden

Affectieschade voor naasten en nabestaanden Affectieschade voor naasten en nabestaanden Wat is de positie van naasten en nabestaanden van letselschadeslachtoffers binnen het aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht onder huidige en toekomstige

Nadere informatie

Externe veiligheid en Ruimte

Externe veiligheid en Ruimte Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor mr. E. Broeren Berghauser

Nadere informatie

Onderzoek als project

Onderzoek als project Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:

Nadere informatie

Prof. mr. drs. F.C.M.A. Michiels Mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J.A.M. van der Velden. Het wetsvoorstel Wabo

Prof. mr. drs. F.C.M.A. Michiels Mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J.A.M. van der Velden. Het wetsvoorstel Wabo Prof. mr. drs. F.C.M.A. Michiels Mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J.A.M. van der Velden Het wetsvoorstel Wabo Stichting Instituut voor Bouwrecht s-gravenhage 2007 ISBN: 978-90-78066-11-8 NUR 823 2007, F.C.M.A.

Nadere informatie

opgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk

opgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk opgaven- en werkboek Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff

Nadere informatie

Juridische handreiking relatie BIM-protocol en de DNR 2011 (voor adviseurs en opdrachtgevers) prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis

Juridische handreiking relatie BIM-protocol en de DNR 2011 (voor adviseurs en opdrachtgevers) prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Juridische handreiking relatie BIM-protocol en de DNR 2011 (voor adviseurs en opdrachtgevers) prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis s-gravenhage, 2015 Omslagfoto Het voorbereiden van renovatiewerkzaamheden

Nadere informatie

Belastingwetgeving 2015

Belastingwetgeving 2015 Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 34 257 Wijziging van het Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Strafvordering en het Wetboek van Strafrecht teneinde de vergoeding van affectieschade

Nadere informatie

Cultureel erfgoed en ruimte

Cultureel erfgoed en ruimte Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Mr. J. Poelstra, Ir. A. E. de Graaf en Ir. R.J.M.M. Schram Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)

Nadere informatie

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Doorbreken van de cirkel van verdriet Psychosocial assistance for relatives of

Nadere informatie

De zorgplicht van scholen voor leerlingen: de praktijk

De zorgplicht van scholen voor leerlingen: de praktijk AANSPRAKELIJKHEID VAN SCHOLEN mr.dr. b.m. paijmans Aansprakelijkheid van scholen De zorgplicht van scholen voor leerlingen: de praktijk 134 Aansprakelijkheid van scholen De zorgplicht van scholen voor

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It

Nadere informatie

DE REDACTIE PRIVAAT VAN TRANEN, DUITEN, DIJKEN EN SLUIZEN OVER VERGOEDING VAN AFFECTIESCHADE EN SHOCKSCHADE IN NEDERLAND NA 1 JANUARI 2019

DE REDACTIE PRIVAAT VAN TRANEN, DUITEN, DIJKEN EN SLUIZEN OVER VERGOEDING VAN AFFECTIESCHADE EN SHOCKSCHADE IN NEDERLAND NA 1 JANUARI 2019 DE REDACTIE PRIVAAT VAN TRANEN, DUITEN, DIJKEN EN SLUIZEN OVER VERGOEDING VAN AFFECTIESCHADE EN SHOCKSCHADE IN NEDERLAND NA 1 JANUARI 2019 Siewert Lindenbergh* I. TRANEN MET DUITEN 1. Op 1 januari 2019

Nadere informatie

Periodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk

Periodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk Periodeafsluiting Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

Deponering, publicatie en verzet

Deponering, publicatie en verzet Deponering, publicatie en verzet Een onderzoek naar de procedures rond vereffening, omzetting, kapitaalvermindering, fusie, splitsing en beeindiging van de overblijvende aansprakelijkheid uit een 403-verklaring

Nadere informatie

B35 Schadevergoeding: algemeen, deel 2

B35 Schadevergoeding: algemeen, deel 2 Monografieen BW B35 Schadevergoeding: algemeen, deel 2 Prof. mr. C.J.M. Klaassen Kluwer - Deventer - 2007 Inhoud VOORWOORD XI LUST VAN AFKORTINGEN XIII LUST VAN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR XV I INLEIDING

Nadere informatie

Werken met de Omgevingswet;

Werken met de Omgevingswet; PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE IMPLEMENTATIE EN DE UITVOERING VAN DE OMGEVINGSWET I II Mr. J. van der Velde Mr. A.J.M. Zebel-Vaudo Werken met de Omgevingswet; PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE IMPLEMENTATIE

Nadere informatie

Jaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk

Jaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk Jaarrekening Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Jaarrekening Opgaven- en werkboek Jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:

Nadere informatie

GECONSOLIDEERDE JAARREKENING

GECONSOLIDEERDE JAARREKENING uitwerkingen Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff Uitgevers

Nadere informatie

De basis van het Boekhouden

De basis van het Boekhouden De basis van het Boekhouden Werkboek Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Hans Dijkink de basis van het boekhouden Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

Serie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M.

Serie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Serie: Elementaire theorie accountantscontrole Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Majoor RA Auteurs Drs. B.A. Heikoop-Geurts RA M.J.Th. Mooijekind RA Drs. H.L. Verkleij

Nadere informatie

De aansprakelijkheidsverzekering

De aansprakelijkheidsverzekering De aansprakelijkheidsverzekering Dit boek is het achtste deel van een boekenreeks van Uitgeverij Paris: de ACIS-serie. ACIS staat voor het UvA Amsterdam Centre for Insurance Studies. Dit multidisciplinaire

Nadere informatie

Over erfgenamen, nabestaanden, naasten en derden als direct gekwetsten

Over erfgenamen, nabestaanden, naasten en derden als direct gekwetsten Over erfgenamen, nabestaanden, naasten en derden als direct gekwetsten Rb. Zeeland-West-Brabant 30 januari 2013, ECLI:NL:RBZWB:2013:2618 M r. d r. R. R i j n h o u t * Feiten De gedaagde wordt ervan verdacht

Nadere informatie

Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren voor de privaatrechtelijke vormgeving van bouwwerken

Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren voor de privaatrechtelijke vormgeving van bouwwerken Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren voor de privaatrechtelijke vormgeving van bouwwerken Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 44 Appartementsrecht en aanverwante rechtsfiguren

Nadere informatie

Belastingrecht voor het ho 2014

Belastingrecht voor het ho 2014 Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen opgaven Deel 1 Inleiding belastingrecht Bart Kosters Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Belastingrecht voor het ho 2014 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

Fiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk

Fiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN Tweede druk Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Yvonne van de Voort Tweede

Nadere informatie

Leidraad inbrengwaarde (2 e druk) drs. ing. F.H. de Bruijne MRICS RTsv ir. ing. T.A. te Winkel MRICS RTsv RMT

Leidraad inbrengwaarde (2 e druk) drs. ing. F.H. de Bruijne MRICS RTsv ir. ing. T.A. te Winkel MRICS RTsv RMT Leidraad inbrengwaarde (2 e druk) drs. ing. F.H. de Bruijne MRICS RTsv ir. ing. T.A. te Winkel MRICS RTsv RMT ISBN: 978-90-78066-96-5 NUR 820-823 2015, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Grond voor gelijkheid. Gelijke kansen op werken bij gronduitgifte door de overheid

Grond voor gelijkheid. Gelijke kansen op werken bij gronduitgifte door de overheid Grond voor gelijkheid Gelijke kansen op werken bij gronduitgifte door de overheid ISBN 978-90-78066-74-3 NUR 822 2013, P. Heijnsbroek Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

Nadere informatie

Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties

Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou

Nadere informatie

Praktisch Verbintenissenrecht

Praktisch Verbintenissenrecht Praktisch Verbintenissenrecht Mr. dr. C. Phillips 2 e druk Toegang tot online studiehulp Als koper van dit e-book kun je een unieke code aanmaken die toegang geeft tot de website bij het e-book. 1. Ga

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie

Bedrijfsadministratie Bedrijfsadministratie Opgaven Niveau 5 MBA Peter Kuppen Frans van Luit Bedrijfsadministratie MBA Niveau 5 Opgaven Opgaven Bedrijfsadminstratie MBA Niveau 5 P. Kuppen F. van Luit Eerste druk Noordhoff

Nadere informatie

Rb. 's-gravenhage 6 juli 2012, LJN BX2021, JA 2012/183. Trefwoorden: Sommenverzekering, Voordeelstoerekening, Eigen schuld

Rb. 's-gravenhage 6 juli 2012, LJN BX2021, JA 2012/183. Trefwoorden: Sommenverzekering, Voordeelstoerekening, Eigen schuld Rb. 's-gravenhage 6 juli 2012, LJN BX2021, JA 2012/183 Trefwoorden: Sommenverzekering, Voordeelstoerekening, Eigen schuld Auteurs: mr. M. Verheijden en mr. L. Stevens Samenvatting In maart 2009 vindt een

Nadere informatie

Bedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk

Bedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk Bedrijfseconomie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfseconomie Uitwerkingen Bedrijfseconomie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

Wie zijn wij? 11 maart 2014

Wie zijn wij? 11 maart 2014 Wie zijn wij? Programma Inleiding Mona de Vries Medisch Letsel Ed Klungers Whiplash Ellen Copini Schadeposten Ellen Copini Smartengeld quiz Mona de Vries Letselschade advocaat? Kwaliteit Kosten aansprakelijke

Nadere informatie

Wetgeving sociaal recht 2009 / 2010

Wetgeving sociaal recht 2009 / 2010 Wetgeving sociaal recht 2009 / 2010 G.].]. Heerma van Voss (red.) Boom Juridische uitgevers Den Haag 2009 2009 G.].]. Heerma van Voss / Boom ]uridische uitgevers Behoudens de in of krachtens de Auteurswet

Nadere informatie

ABC voor Raadsleden INKIJKEXEMPLAAR

ABC voor Raadsleden INKIJKEXEMPLAAR ABC voor Raadsleden ABC voor Raadsleden Termen, woorden en uitdrukkingen in en om de raadzaal toegelicht en verduidelijkt mr. O. Schuwer abc voor raadsleden Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2000 2001 27 400 VI Vaststelling van de begroting van de uitgaven en de ontvangsten van het Ministerie van Justitie (VI) voor het jaar 2001 Nr. 70 BRIEF

Nadere informatie

Vaststelling van smartengeld

Vaststelling van smartengeld Vaststelling van smartengeld Vaststelling van smartengeld PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden,

Nadere informatie

Bemiddelingskosten: twee heren dienen, een onredelijk voordeel bedingen. Hoe zit het nu precies?

Bemiddelingskosten: twee heren dienen, een onredelijk voordeel bedingen. Hoe zit het nu precies? Bemiddelingskosten: twee heren dienen, een onredelijk voordeel bedingen. Hoe zit het nu precies? 1 2 Mw. K. Looijschilder Bemiddelingskosten: twee heren dienen, een onredelijk voordeel bedingen. Hoe zit

Nadere informatie

Omwenteling in de overlijdensschadeberekening. De berekening van overlijdensschade en artikel 6:108 BW

Omwenteling in de overlijdensschadeberekening. De berekening van overlijdensschade en artikel 6:108 BW Omwenteling in de overlijdensschadeberekening De berekening van overlijdensschade en artikel 6:108 BW Prof. Arno Akkermans 1. Berekenen, verrekenen en vertekenen => het oude systeem lokt strategisch manoeuvreren

Nadere informatie

i Bij die wereld wil ik horen!

i Bij die wereld wil ik horen! Henk Procee, Herman Meijer, Peter Timmerman ir Renzo Tuinsma (redactie) i Bij die wereld wil ik horen! Zesendertig columns éf drie essays over de vorming tot academicus Boom Amsterdam 2004 Henk Procee,

Nadere informatie

Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek

Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Niveau 4 PDB Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de financiering Niveau 4 PDB Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp

Nadere informatie

Spelend leren, leren spelen

Spelend leren, leren spelen Spelend leren, leren spelen een werkboek voor kinderen en ouders Rudy Reenders, Wil Spijker & Nathalie van der Vlugt Spelend leren, een werkboek voor kinderen en ouders leren spelen Rudy Reenders, Wil

Nadere informatie

Frank en Vrij. Thunnissen-bundel. onder redactie van. mr. J.F. de Groot / mr. H.M. Slaghekke

Frank en Vrij. Thunnissen-bundel. onder redactie van. mr. J.F. de Groot / mr. H.M. Slaghekke Frank en Vrij Frank en Vrij Thunnissen-bundel onder redactie van mr. J.F. de Groot / mr. H.M. Slaghekke ISBN 978-90-78066-26-2 NUR 820 Omslagontwerp en binnenwerk: Rob Kluitenberg 2009, Stichting Instituut

Nadere informatie

Vergoeding ter zake van verzorging en huishoudelijke hulp bij letsel en overlijden

Vergoeding ter zake van verzorging en huishoudelijke hulp bij letsel en overlijden Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series Vergoeding ter zake van verzorging en huishoudelijke hulp bij letsel en overlijden S.D. Lindenbergh en I. van der Zalm Published in [MvV 2009, p.

Nadere informatie

Basiskennis Calculatie

Basiskennis Calculatie Basiskennis Calculatie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Derde druk Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Derde druk Noordhoff

Nadere informatie

De Kern van Veranderen

De Kern van Veranderen De Kern van Veranderen #DKVV De kern van veranderen marco de witte en jan jonker Alle rechten voorbehouden: niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,

Nadere informatie

VOORWOORD. Deel I Productveiligheid en productaansprakelijkheid 9

VOORWOORD. Deel I Productveiligheid en productaansprakelijkheid 9 VOORWOORD V 1 INLEIDING 1 1.1 Introductie van het onderzoek 1 1.2 Onderzoeksvraag 2 1.3 Plan van behandeling 3 1.4 Methode 5 1.5 Rechtsvergelijking en rechtseconomie 5 1.6 Terminologie 7 Deel I Productveiligheid

Nadere informatie

Jurisprudentie. HR 9 oktober 2009, LJN BI8583, RvdW 2009, 1154 (Kleijnen c.s./reaal Schadeverzekeringen)

Jurisprudentie. HR 9 oktober 2009, LJN BI8583, RvdW 2009, 1154 (Kleijnen c.s./reaal Schadeverzekeringen) Jurisprudentie Shockschade HR 9 oktober 2009, LJN BI8583, RvdW 2009, 1154 (Kleijnen c.s./reaal Schadeverzekeringen) Inleiding In het Taxibus-arrest uit 2002 heeft de Hoge Raad aangegeven onder welke omstandigheden

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een filosofie van behoorlijk bestuur : een verklaring voor de juridische en de maatschappelijke functie van de beginselen van behoorlijk bestuur van der Heijden,

Nadere informatie

Hoge Raad 23 november 2012, LJN: BX5880: als twee vechten om een been, mag de WAM-verzekeraar van de medeschuldenaar er mee heen?

Hoge Raad 23 november 2012, LJN: BX5880: als twee vechten om een been, mag de WAM-verzekeraar van de medeschuldenaar er mee heen? Hoge Raad 23 november 2012, LJN: BX5880: als twee vechten om een been, mag de WAM-verzekeraar van de medeschuldenaar er mee heen? Feiten In 2007 vindt een ongeval plaats tussen twee auto s. De ene wordt

Nadere informatie

Het effect van de Wnra op de schaderegeling. 7 november 2017 mr. J. (Jasper) W.F. Overtoom

Het effect van de Wnra op de schaderegeling. 7 november 2017 mr. J. (Jasper) W.F. Overtoom Het effect van de Wnra op de schaderegeling 7 november 2017 mr. J. (Jasper) W.F. Overtoom Programma Schade van de ambtenaar Rechtspositionele voorschriften Werkgeversaansprakelijkheid Goed werkgeverschap

Nadere informatie

Belastingwetgeving 2015

Belastingwetgeving 2015 Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Belastingwetgeving Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Eerste druk Uitgeverij

Nadere informatie

Voorwoord Woord vooraf Lijst van afkortingen

Voorwoord Woord vooraf Lijst van afkortingen INHOUDSOPGAVE Voorwoord Woord vooraf Lijst van afkortingen V XV XIX Hoofdstuk 1. Onderzoeksopzet 1 1.1 Inleiding 1 1.2 Probleem en probleemstelling: verouderde rechtsvorm en vergaande aansprakelijkheid

Nadere informatie

Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding

Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding Mr. M.C. Brans Mr. J.C. Ellerman ISBN: 978-90-78066-48-4

Nadere informatie

III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is

III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is Tijd voor een heroverweging in lijn met de maatschappelijke ontwikkelingen? 1 I. van der Zalm In het aansprakelijkheidsrecht heeft

Nadere informatie

Belastingrecht voor het ho 2012

Belastingrecht voor het ho 2012 Belastingrecht voor het ho 2012 Uitwerkingen opgaven Deel 9 Formeel belastingrecht Henk Guiljam Noordhoff Uitgevers Groningen Belastingrecht voor het ho 2012 Uitwerkingen Noordhoff Uitgevers Groningen

Nadere informatie

III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is

III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is Rotterdam Institute of Private Law Accepted Paper Series III Schadevergoeding bij overlijden: een stoel die een soort tafeltje is Tijd voor een heroverweging in lijn met de maatschappelijke ontwikkelingen?

Nadere informatie

DE TRUST. Beschouwingen over invoering van de trust in het Nederlandse recht EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID

DE TRUST. Beschouwingen over invoering van de trust in het Nederlandse recht EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID DE TRUST Beschouwingen over invoering van de trust in het Nederlandse recht EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN

Nadere informatie

Herstelbemiddeling voor jeugdigen in Nederland

Herstelbemiddeling voor jeugdigen in Nederland Herstelbemiddeling voor jeugdigen in Nederland Majone Steketee Sandra ter Woerds Marit Moll Hans Boutellier Een evaluatieonderzoek naar zes pilotprojecten Assen 2006 2006 WODC, Ministerie van Justitie.

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie MBA

Bedrijfsadministratie MBA Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg

Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg Het recht van kinderen op levensonderhoud: een gedeelde zorg Een rechtsvergelijking tussen Nederland, Noorwegen en Zweden Child maintenance: a shared responsibility A legal comparison between the Netherlands,

Nadere informatie

Inleiding. Het systeem II 15. Causaal verband Relativiteit Groepsaansprakelijkheid. Aansprakelijkheid voor personen

Inleiding. Het systeem II 15. Causaal verband Relativiteit Groepsaansprakelijkheid. Aansprakelijkheid voor personen Inhoud I 1 2 Deel 1 II 3 4 5 6 7 8 9 10 III 11 12 13 14 15 Inleiding Aansprakelijkheidsrecht Het systeem Vestiging Aansprakelijkheid voor eigen onrechtmatig handelen (art. 6:162 BW) Onrechtmatige daad

Nadere informatie

Woord vooraf. Zoetermeer, augustus 2005

Woord vooraf. Zoetermeer, augustus 2005 i Woord vooraf Op basis van het aantal in omloop gebrachte varianten in fittersboekjes kan verondersteld worden, dat aan dergelijke boekjes een grote behoefte bestaat. Een aantal bij de VOMI, Branchevereniging

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie MBA

Bedrijfsadministratie MBA Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Opgaven- en werkboek Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

Mantelzorg in het civiele aansprakelijkheidsrecht: wel of geen vergoeding?

Mantelzorg in het civiele aansprakelijkheidsrecht: wel of geen vergoeding? 2 Mantelzorg in het civiele aansprakelijkheidsrecht: wel of geen vergoeding? I. Laseur Ivo Laseur is advocaat bij Sap Letselschade Advocaten. Een benadeelde kan ten gevolge van het door hem opgelopen letsel

Nadere informatie

WIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012

WIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012 WIJZIGINGSBLAD A2 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 Publicatiedatum : 1 april 2012 Ingangsdatum : 1 april 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A2:2012/BMI 2002 Pagina 2/5 Dit wijzigingsblad

Nadere informatie

WIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010

WIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010 WIJZIGINGSBLAD A2 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A2 Publicatiedatum :

Nadere informatie

Mededelingsplicht, onderzoeksplicht, onrechtmatigheid en eigen schuld 1

Mededelingsplicht, onderzoeksplicht, onrechtmatigheid en eigen schuld 1 Mededelingsplicht, onderzoeksplicht, onrechtmatigheid en eigen schuld 1 1 - Mr. L.F. Kloppenburg is advocaat bij Groenendijk & Kloppenburg Advocaten te Leiden. 30 Magna Charta ~ Leergang contractenrecht

Nadere informatie