Werkplan 2011 Onderzoek en onderwijs Centrum voor Energievraagstukken UvA

Transcriptie

1 Centrum voor Energievraagstukken Werkplan 2011 Onderzoek en onderwijs Centrum voor Energievraagstukken UvA Document: Werkplan 2011

2 Inhoudsopgave 1. Algemeen 1.1 Het Centrum voor Energievraagstukken 1.2 Voortzetting onderzoek in Centrale onderzoeksonderwerpen en thema s voor Doelstellingen van het Centrum Algemeen Discussieplatform Maatschappelijk belang en toepassing van wetenschappelijk onderzoek 1.5 Onderwijs 1.6 Kernwerkzaamheden; aanvullend derdegeldstroomonderzoek 1.7 Derdegeldstroomonderzoek 2. Onderzoek en onderwijs in Algemeen 2.2 Consumenten en andere eindverbruikers Inleiding Een goede marktwerking; met als einddoel het belang van consumenten Toezicht op de energiesector mede in relatie tot bescherming van consumentenbelangen Aansluiting op het net De rol van consumenten in relatie tot klimaat- en milieudoelstellingen 2.3 Smart grids: modernisering en herinrichting van het transport- en distributiestelsel Algemeen Promotieonderzoeken naar smart grids Smart grids en marktordening Smart grids en netbeheer Smart grids en financiering 2.4 Lokale duurzame energievoorzieningen Algemeen Het onderzoek naar (diverse aspecten en deelonderwerpen) betreffende LDE s Specifiek: LDE s als decentrale geïntegreerde energievoorziening 3. Organisatie Centrum Partners van het Centrum 3.2 Medewerkers van het Centrum Centrum voor Energievraagstukken 2

3 1. Algemeen 1.1 Het Centrum voor Energievraagstukken Dit werkplan bevat een omschrijving van de geplande activiteiten van het Centrum voor Energievraagstukken voor onderzoek en onderwijs in Het Centrum is primair een onderzoeks- en onderwijsorganisatie, die onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek verricht op basis van een meerjarig onderzoeksprogramma (zie het werkplan van het Centrum voor , juni 2009), daartoe in staat gesteld door verstrekking van subsidies en fondsen. Het onderzoek van het Centrum is voor een groot deel fundamenteel en voor een deel toegepast wetenschappelijk van aard. Het onderzoek heeft voorts een interdisciplinair karakter. Het onderzoeksprogramma van het Centrum heeft betrekking op energiebeleid en - regelgeving, de daarbij betrokken belangen en het daarvoor te hanteren afwegingskader. De daarbij betrokken wettelijk verankerde algemene belangen zijn in de eerste plaats de leverings- en voorzieningszekerheid van huishoudelijke en (groot)zakelijke eindverbruikers. Ook bescherming van het milieu en klimaat vormt een algemeen belang. Daarnaast geldt het algemeen belang van goed functionerende interne energiemarkten binnen de EU. In het onderzoek worden deze algemene doelstellingen van het Europees en nationaal energiebeleid en Europese en nationale energiewetgeving betrokken. Het Centrum is officieel van start gegaan in januari De officiële opening vond plaats met een inleiding van de Minister van Economische Zaken tijdens het congres De consument en de andere kant van de elektriciteitsmarkt d.d. 27 januari Het Centrum is gevestigd aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de UvA en is voortgekomen uit een publiek-private samenwerking tussen de Universiteit van Amsterdam en Juritas Economisch ordeningsrecht energie. Tevens wordt onderzoek in opdracht van derden uitgevoerd (contractonderzoeken of derdengeldstroomonderzoek). Dit betreft meestal overheden. Centrum voor Energievraagstukken 3

4 1.2 Voortzetting onderzoek in 2010 Het Centrum bouwt bij zijn voor 2011 geplande activiteiten voort op onderzoek dat in 2010 is verricht. Op diverse plaatsen zal daarom ook naar het onderzoek in 2010 worden verwezen. Het verslag van activiteiten in 2010 is in een bijlage bij deze notitie opgenomen. Deze notitie fungeert daarmee tevens als verslaglegging voor Centrale onderzoeksonderwerpen en thema s voor 2011 Het onderzoeksprogramma voor 2011 kent drie centrale onderzoeksonderwerpen: 1) de energieconsument; 2) smart grids; 3) lokale duurzame energievoorzieningen (LDE s). Energievraagstukken worden in het onderzoek en bij andere activiteiten van het Centrum vooral bezien vanuit het perspectief van de andere kant van de elektriciteitsmarkt. Met de andere kant van de elektriciteitsmarkt wordt gedoeld op de positie van verbruikers, met een centrale plaats voor energieconsumenten, alsmede op decentrale energievoorzieningen die zich lokaal en op het niveau van distributienetten ontwikkelen. De energieconsument (in ruime zin) bevindt zich heden in het algemeen aan de andere kant van de energiemarkt, namelijk aan het einde van de energiewaardeketen, met tegenover zich de producent, leverancier en netbeheerder. De consument vervult in het algemeen geen rol bij levering aan anderen, de energiehandel, bij beheer van netten en in het algemeen ook niet bij productie van energie. In zoverre kan zijn rol als passief worden beschouwd. Mogelijk gaat dit in de toekomst veranderen als hij steeds meer ook als prosument aan de elektriciteitsmarkt gaat deelnemen. De volgende thema s lopen als een rode draad door het onderzoek naar deze drie onderwerpen: marktordening, toezicht, milieu- en klimaat en Europeanisering. Het thema van Europeanisering is van toenemend belang geworden door het Verdrag van Lissabon, de inwerkingtreding van het Derde Energiepakket en met het in het Centrum voor Energievraagstukken 4

5 leven roepen van het Europese Agentschap voor de samenwerking tussen energieregulators (ACER). Een discussie die voor het onderzoek van het Centrum van belang is, is of bevordering van marktwerking een goed en toereikend middel is om milieu- en klimaatdoelstellingen te realiseren. Dit wordt bij Europese en nationale wetgeving veelal expliciet verondersteld. Een andere vraag is in hoeverre marktwerking correctie door regulering behoeft om deze steeds meer prangend wordende doelstellingen van milieu- en klimaat goed te dienen. Deze kwestie betreft alle schakels van de energiewaardeketen: productie, het transport- en distributiestelsel, levering, handel en verbruik. De activiteiten van het Centrum hadden in 2010 vooral betrekking op de elektriciteitsmarkt. Naar verwachting is dit ook het geval voor het onderzoek in Het is wel de bedoeling in 2011 wat betreft het onderzoek naar LDE s meer dan in 2010 een vergelijking te maken tussen de gas- en de elektriciteitssector. Zo is een volgende masterclass in 2011 gepland met het onderwerp Gasrondjes ; opwek van duurzame gas en lokaal verbruik als decentrale duurzame energievoorziening. 1.4 Doelstellingen van het Centrum Algemeen De doelstelling van het Centrum is een wetenschappelijk gefundeerde lange termijnvisie te ontwikkelen, op basis waarvan prioriteiten kunnen worden gesteld ten aanzien van de uitgangspunten van het Nederlandse en communautaire energiebeleid. Dit is vooral voor de energiesector van belang vanwege de grote veranderingen die zich in deze sector voltrekken, samenhangend met de liberalisering daarvan, maar ook met andere ontwikkelingen met betrekking tot milieu en klimaat en technische innovaties. Beleid en regelgeving zijn van invloed op het verloop van deze ontwikkelingen. In het onderzoek wordt steeds bekeken in hoeverre beleid en regelgeving zijn afgestemd op ontwikkelingen in de sector. Het Centrum heeft zich daarbij in 2010 in belangrijke mate op landelijke overheden gericht. Het onderzoek door het Centrum zal naar verwachting in 2011 in toenemende mate, met name wat betreft smart grids en LDE s, ook betrekking hebben op beleid en beslissingen van (organen van) gemeenten en provincies. Centrum voor Energievraagstukken 5

6 1.4.2 Discussieplatform Ter realisatie van de in paragraaf genoemde doelstelling organiseert het Centrum onder meer een continu discussieplatform waarbij diverse overheden, universitaire en andere onderzoeksinstellingen en afwisselend marktpartijen betrokken zijn. In dat kader worden bijvoorbeeld jaarlijks verscheidene masterclasses en andere discussiebijeenkomsten georganiseerd. Dat zal ook het geval zijn in De masterclasses en te organiseren congressen in 2011 zullen betrekking hebben op de genoemde centrale onderzoeksonderwerpen. De eerste masterclass in 2011 heeft als onderwerp Decentrale duurzame energievoorzieningen. Deze is georganiseerd op 20 januari Volgende masterclasses zullen (onder meer) betrekking hebben op lokale gasvoorzieningen ( Gasrondjes ) en prijs- en tariefregulering. Evenals in 2010 zullen in 2011 alle masterclasses worden voorbereid met onderzoek en een onderzoeknotitie, met daarop volgende publicaties in wetenschappelijke tijdschriften en andere uitgaven. Op 9 februari 2011 is bovendien het congres Financieel toezicht op de energiesector georganiseerd, met als belangrijkste invalshoek de bescherming van de energieconsument en marktwerking. Dit congres vormde een vervolg op de in 2009 en 2010 georganiseerde masterclasses Financieel toezicht op energiebeurzen d.d. 21 januari 2009 en Toezicht Europa-proof?, d.d. 2 september Maatschappelijk belang en toepassing van wetenschappelijk onderzoek Bij marktpartijen en betrokken organisaties - groot, klein, met veel of beperkte invloed en zeggenschap - en diverse overheden is sprake van (veronderstelde) onzekerheid en onduidelijkheid over hoe de energiemarkt zich ontwikkelt. Het is bovendien onduidelijk wat betrokken belangen, behoeften en machts-, vermogens-, verdien- en investeringsposities zijn. Tenslotte is de inhoud van beleid en regelgeving (op hoger overheidsniveau) hun niet altijd helder. De ervaren complexiteit en ondoorzichtigheid betreffen niet alleen de juridische mogelijkheden en belemmeringen, maar ook de betrokken partijen en hun belangen, Centrum voor Energievraagstukken 6

7 het toekomstige overheidsbeleid, mogelijkheden tot financiering en te verwachten inkomsten. Kort gezegd, in de sector wordt dus vaak een tekort aan kennis en overzicht ervaren betreffende mogelijke veranderingen in de energiesector en wegen waarlangs doelstellingen van energiebeleid en -regelgeving zich (kunnen) realiseren. Doel van het onderzoek en onderwijs van het Centrum is dan ook tevens om de kennis te ontwikkelen en bijeen te brengen en om een overzicht daarvan te bieden, om (veronderstelde) complexe energievraagstukken tot in de kern helder en compact terug te brengen. Het is de bedoeling dat onderzoeksresultaten van het Centrum ook hun weg vinden naar de samenleving en zodanig worden verwerkt dat deze zich voor toepassing in de praktijk lenen. Het Centrum verzorgt met oog daarop in 2011 bijvoorbeeld in opdracht van Agentschap NL een uitgave over het bestaande juridische kader voor smart grids; Handvatten voor toepassing van Wet- en Regelgeving in smart grid pilots. Bij dit onderzoek staat het type smart grids centraal dat is bedoeld om LDE s te faciliteren. Dit onderzoek zal het Centrum de eerste vier maanden van 2011 verrichten in samenwerking met TNO en het Europa instituut van de Universiteit Utrecht. Het Centrum beoogt ter realisatie van zijn doelstelling tot toepassing van zijn wetenschappelijk onderzoek, onder meer een substantiële uitbreiding van de bestaande samenwerking met TNO voor 2011 en de jaren daarna. Daarover zijn inmiddels afspraken op hoofdlijnen gemaakt. Ook regelmatige ontmoetingen met een groot aantal uiteenlopende organisaties en marktpartijen dragen ertoe bij dat binnen het Centrum verworven kennis naar de praktijk vloeit. Andersom leiden deze contacten voor het Centrum tot nieuwe onderzoeksplannen en beter begrip van urgente energievraagstukken. Deze aanpak is vruchtbaar gebleken bij de oprichting van het Centrum in 2009 en voor het onderzoek en andere activiteiten in Voorts moet de publicatie in 2011 van diverse onderzoeken op de website van het Centrum ervoor zorgen dat zijn onderzoek de weg naar de praktijk vindt. Het Centrum kan daarbij putten uit de voor 2011 geplande activiteiten, alsmede uit verscheidene onderzoeken die in 2009 en 2010 zijn verricht. Inmiddels is op de Centrum voor Energievraagstukken 7

8 website van het Centrum de congresbundel De consument en de andere kant van de elektriciteitsmarkt verschenen. Deze bundel bevat wetenschappelijke bijdragen geschreven vanuit verschillende disciplines, te weten de juridische, economische, politieke en gedragswetenschappelijke wetenschappen. Ook de onderzoeksresultaten van het genoemde onderzoek naar het juridisch kader voor smart grids zullen op de website van het Centrum worden geplaatst. Dit geschiedt naar verwachting in de loop van het voorjaar van Het is bovendien de bedoeling dat ook andere publicaties in 2011 op de website verschijnen. 1.5 Onderwijs Tevens is het Centrum opgericht om onderwijs over energievraagstukken aan studenten en professionals te verzorgen. Het onderwijs aan studenten betreft een kernwerkzaamheid van het Centrum en staat in 2011 centraal. In beperkte mate zal daarnaast postacademisch onderwijs worden aangeboden. Het profiel van het mastervak Energierecht is bij dit onderzoeksplan gevoegd. Dit onderwijs is gebaseerd op het wetenschappelijk onderzoek van het Centrum. Het onderwijsmateriaal zal in belangrijke mate worden ontleend aan de voorbereidende onderzoeken voor de masterclasses en de diverse publicaties van het Centrum in 2009 (tijdens de oprichtingsfase) en Casus en vragen zullen grotendeels zijn gestoeld op de derdengeldstroomonderzoek dat het Centrum het afgelopen jaar heeft verricht. Het is de bedoeling om het mastervak na afloop te evalueren en voor het komend studiejaar 2011/2012 na de eerste ervaringen met dit vak daarvoor vervolgens breed aandacht te vragen onder de studenten. 1.6 Kernwerkzaamheden; aanvullend derdengeldstroomonderzoek Een groot deel van de genoemde activiteiten wordt gevormd door de zogeheten kernwerkzaamheden van het Centrum: het genoemde discussieplatform, het daartoe te verrichten onderzoek, de diverse wetenschappelijke publicaties, organisatie van congressen en onderwijs voor studenten. Deze worden gefinancierd met fondsen en subsidies die door de externe partners van het Centrum ter beschikking zijn gesteld. Centrum voor Energievraagstukken 8

9 De externe partners van het Centrum zijn: - Het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie - TNO, Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek - VEMW, kenniscentrum en belangenbehartiger voor de zakelijke energie- en watergebruikers - Vereniging Eigen Huis - Consumentenbond Ook het opzetten van een onderzoekpoot voor toegepast wetenschappelijk onderzoek in wat zal geschieden in samenwerking met TNO - valt tot de kernwerkzaamheden van het Centrum te rekenen. Deze onderzoekpoot zal, zo is de bedoeling, vorm krijgen door onder meer de organisatie van een Kennisbureau waar al het relevante van het onderzoek van het Centrum en TNO inzake LDE s wordt verzameld en maatschappelijk toegankelijk wordt gemaakt. 1.7 Derdengeldstroomonderzoek Daarnaast verricht het Centrum een deel van zijn onderzoek in opdracht van derden (derdegeldstroomonderzoek of contractonderzoek). In het kader van deze activiteiten wordt vaak samengewerkt met deskundigen vanuit de verschillende rechtsgebieden en andere wetenschappelijke disciplines. In 2010 heeft het Centrum onder meer samengewerkt met TNO en de Amsterdam Business School van de Universiteit van Amsterdam. Naar verwachting zal in 2011 deze samenwerking worden voortgezet. In 2011 wordt bijvoorbeeld in het kader van het genoemde onderzoek naar het juridisch kader voor smart grids samengewerkt met TNO en het Europa Instituut van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. Een uitgangspunt voor dit derdengeldstoomonderzoek is dat dit kennis genereert die ten dienste staat van het wetenschappelijk onderzoek en ten behoeve van de masterclasses en wetenschappelijke publicaties. Voorts is uitgangspunt voor het aantrekken van dit onderzoek het innovatieve karakter daarvan betreffende onder meer (vooral) juridische, beleidsmatige en economische vragen. Centrum voor Energievraagstukken 9

10 2. Onderzoek en onderwijs in Algemeen Hierna worden eerst de in paragraaf 1.2 genoemde centrale onderzoeksonderwerpen nader beschreven. De thema s marktordening, toezicht en milieu en klimaat die als een rode draad door het onderzoek van het Centrum lopen, worden nader toegelicht in relatie tot deze drie onderwerpen: 1) de energieconsument (paragraaf 2.2); 2) smart grids (paragraaf 2.3); 3) lokale duurzame energievoorzieningen (paragraaf 2.4). 2.2 Consumenten en andere eindverbruikers Inleiding Wetgevers en beleidsmakers blijken al dan niet expliciet aan verbruikers voor realisatie van hun beleidsdoeleinden, betreffende bijvoorbeeld een goede marktwerking en milieu en klimaat, bepaalde rollen toe te bedelen. In het kader van onderzoek naar de energieconsument is het nodig na te gaan wie deze consument precies is. Dit kan afhankelijk zijn van de doelstellingen van regels die zijn positie betreffen en daarnaast ook van ontwikkelingen in de sector en welke rol hij vervult. Zijn rollen, positie(s) en belangen verschillen al naar gelang de betrokken invalshoek; bijvoorbeeld die van een universele dienstverlening, een goede marktwerking of klimaat- en milieudoelstellingen. Voor het onderzoek van het Centrum wordt uitgegaan van een ruim consumentenbegrip. Daarbij gaat het zowel om huishoudens, andere kleinverbruikers (midden- en kleinbedrijf) als om grootzakelijk verbruikers; tezamen ook als verbruikers aangemerkt. Onderzoek naar energieconsumenten in 2010 heeft inmiddels zijn weerslag gekregen in januari 2011 uitgegeven congresbundel De consument en de andere kant van de elektriciteitsmarkt. Het onderzoek uit 2010 dat onder meer tot deze uitgave heeft geleid, zal in 2011 worden voortgezet met betrekking tot in de volgende paragrafen te beschrijven deelonderwerpen (paragrafen t/m 2.2.5). Centrum voor Energievraagstukken 10

11 Voorts vinden in het kader van deze uitgave in 2011 diverse bijeenkomsten en afspraken met overheden, organisaties en marktpartijen plaats om tot nadere kennisuitwisseling te komen. Onderzoek naar de energieconsument zal daarbij vanaf 1 september 2011 in belangrijke mate plaatsvinden in het kader van de leerstoel Consument en energie Dit zal in 2011 betrekking hebben op overheidstoezicht en Europeesrechtelijke en mededingingsrechtelijke vraagstukken. Deze leerstoel zal worden bekleed door Saskia Lavrijssen. Voorts is het de bedoeling dat het in het kader van deze leerstoel in 2011 op te zetten onderzoek ook behaviourial economics-onderzoek omvat Een goede marktwerking; met als einddoel het belang van consumenten Een goede marktwerking en een interne markt is een van de centrale doelstellingen van Europese en nationale energieregelgeving en Europees en nationaal toezicht. De gedachte is dat een goede marktwerking leidt tot optimalisatie van ketenefficiëntie: van het aanbod en de prijsvorming. Een goede marktwerking zou tevens een stimulans opleveren voor verbetering van een goede dienstverlening; en het doel is dat de eindverbruiker daarvan uiteindelijk de voordelen geniet. Wat betreft de marktwerking wordt daarbij uitgegaan van een energieconsument die welbewust keuzes maakt ten aanzien van zijn leverancier, daarvan wisselt, op basis van toegankelijke, voor hem hanteerbare, juiste informatie, de door de leverancier te leveren diensten en te hanteren prijzen vergelijkend. Met betrekking tot wat een goed functionerende markt is en wanneer er sprake is van marktfalen, bestaat echter alles behalve een duidelijk, laat staan eensluidend beeld. In Europees beleid en adviezen van bijvoorbeeld de European Regulators Group for Electricity and Gas (ERGEG) wordt marktwerking vaak zonder nadere toelichting en schijnbaar als een doel op zich genoemd. Veelal blijken deze onderwerpen bovendien in energiebeleid en energieregelgeving zowel op nationaal als op Europees niveau nauwelijks te zijn uitgewerkt. In het kader van heroriëntatie op Europees en nationaal beleid en regelgeving is het uitwerken daarvan en onderzoek naar achterliggende doelen van deze uitgangspunten van Europese en nationale wetgeving echter relevant. Deze problematiek maakt bijvoorbeeld deel uit van het promotieonderzoek van Gerrit Buist Tekort van de stroomvoorziening dat in 2011 zal worden voortgezet. Centrum voor Energievraagstukken 11

12 Een graadmeter voor een goede marktwerking is (ook) de prijsvorming. Consumenten maken rechtens aanspraak op een redelijke prijs. Met de energieprijs wordt hier de totaalprijs bedoeld, dus niet alleen de redelijke leveringsprijs die de Derde Elektriciteitsrichtlijn ten behoeve van huishoudens voorschrijft. Deze prijs wordt door tal van factoren beïnvloed. Naar verwachting zal de energieprijs verder stijgen, onder meer door stijging van tariefprijzen voor distributie- en transportdiensten van netbeheerders. De vraag is of zo n tariefstijging gerechtvaardigd is. Deze vraag is onder meer van belang voor verder onderzoek naar smart grids (paragraaf 2.3) en is mede aan de orde gesteld in de publicatie van Annelies Huygen, De consument en de (on)vrije elektriciteitsmarkt in de bundel De consument en de andere kant van de energiemarkt (januari 2011). Een andere prijsfactor die bijvoorbeeld van invloed kan zijn en in ieder geval in 2010 op de politieke agenda stond, is een eventueel in te voeren leveranciersverplichting. Leveranciers dienen een bepaald percentage aan duurzame energie te leveren. Een vraag die daarbij opkomt is of zo n verplichting tot prijsverhoging kan leiden, mede ten gevolge van windfall problematiek. Deze problematiek is vergelijkbaar met die welke aan de orde is geweest bij de implementatie van het CO2- emissiehandelsstelsel. Deze energieprijs wordt daarnaast bijvoorbeeld ook bepaald door het Europese CO2-emissiehandelsstelsel. Door het Centrum is in 2010 een eerste onderzoek verricht naar een redelijke energieprijs en door welke factoren deze wordt beïnvloed. Het is de bedoeling om in 2011 en de daaropvolgende jaren onderzoek met betrekking tot de energieprijs voort te zetten, onder meer in relatie tot het onderwerp LDE s. Voor 2011 is voorts een publicatie gepland als een vervolg op de masterclass CO2- handel is energiehandel van 18 maart 2009, die plaatsvond in de oprichtingsfase van het Centrum Toezicht op de energiesector mede in relatie tot bescherming van consumentenbelangen Het onderzoek van het Centrum naar toezicht dat in 2010 is verricht, zal in 2011 worden voortgezet met daarbij ook specifiek aandacht voor de positie van de energieconsument. In dat verband is onder meer van belang dat voor het wettelijk overheidstoezicht op de energiesector een onderscheid wordt gemaakt tussen de retailmarkt en de Centrum voor Energievraagstukken 12

13 wholesalemarkt. Ofschoon daartussen, ook wat betreft prijsvorming, een sterke wisselwerking bestaat, zijn betrokken belangen, posities, betekenissen van de grondslagen van energiewetgeving en taken en bevoegdheden van de toezichthouder wat betreft deze markten verschillend. Onderzoek van het Centrum heeft onder meer op deze kwesties betrekking. In het kader van het onderzoek van het Centrum naar (financieel) toezicht op de energiesector wordt bovendien een vergelijking getrokken met de financiële en bancaire sector, met name wat betreft verschillen en overeenkomsten die tussen beide sectoren bestaan op het gebied van consumentenbescherming. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om onderzoek naar systeemrisico s, zoals bij energiederivatenpakketten, een verkeerde waardering, afwaardering etc. Daarbij wordt aan de orde gesteld of risico s bestaan die terug kunnen slaan op de consument in een prijsverhoging of zelfs betreffende de leveringszekerheid. In 2010 is onderzoek verricht naar toezicht op de energiesector dat onder meer tot de volgende (nog in 2011 te verschijnen) artikelen heeft geleid: Simone Pront-van Bommel Supervision of Financial Trade Instruments in Energy Markets among EU Energy and Financial Legislation: laps, gaps and overlaps, in: Financial Aspects in Energy (editorial board: André B. Dorsman en Wim Westerman), uitgever Springer, Spring 2011, Chapter 10 en Financieel toezicht op de elektriciteitssector, Tijdschrift voor Financieel recht, maart 2010, p Deze publicaties vormen een vervolg op het onderzoek ter voorbereiding van de masterclasses Financieel toezicht op energiebeurzen.d.d. 21 januari 2009 en Toezicht Europa proof? d.d. 2 september Voorts is op 9 februari 2011 het congres Financieel toezicht op de energiesector georganiseerd. Dit congres heeft mede plaatsgevonden als een vervolg op deze masterclasses. Het is de bedoeling dat in 2011 naar aanleiding van dit congres en de eerdere masterclasses een uitgave verschijnt over toezicht, waaraan naar verwachting diverse auteurs een bijdrage zullen leveren. Hierin zal ook aandacht worden besteed aan de wettelijke bescherming van consumentenbelangen. Centrum voor Energievraagstukken 13

14 De planning voor 2011 is bovendien om nader onderzoek te verrichten naar toezicht op de wholesalemarkt enerzijds, in het bijzonder financieel toezicht, en de retailmarkt anderzijds. Bovendien zal gekeken worden naar hoe beide vormen van toezicht zich tot elkaar verhouden. Aanleiding daarvoor is onder meer de recente publicatie van Europese wetsvoorstellen: Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on energy market transparency (COM(2010) 726 final). Dit geschiedt mede in het kader van het genoemde onderzoek van Gerrit Buist Aansluiting op het net Bescherming van consumentenbelangen en de Europees wettelijk verankerde aanspraak van huishoudens op een universele dienstverlening betreffen ook het recht op aansluiting op het distributienet en het gereguleerde tariefstelsel daarvoor. Het recht op aansluiting en het tariefstelsel zijn reeds in diverse publicaties van het Centrum van de afgelopen periode aan de orde gesteld. Het recht op aansluiting zal ook in komend onderzoek in 2011 een prominente plaats in nemen, bijvoorbeeld bij onderzoek naar aansluiting op het gasnet en warmtenet. Deze studie vindt plaats onder meer in het kader van het genoemde onderzoek naar het juridisch kader voor smart grids, alsmede in het kader van diverse andere derdengeldstroomonderzoeken De rol van consumenten in relatie tot klimaat- en milieudoelstellingen Voor het onderzoek naar energieconsumenten zijn daarnaast in toenemende mate milieu- en klimaatdoelstellingen van belang, de welbekende 20%-20%-20% doelstellingen. Wat betreft het milieu en klimaat wordt aan de verbruiker de rol toebedeeld om steeds meer, al dan niet daartoe (wettelijk) verplicht, op energieefficiëntie te letten, duurzame energie in te kopen en zelf te produceren of in de productie daarvan te participeren. De invulling van deze rol is mede afhankelijk van het voor beleid en regelgeving te hanteren scenario of scenario s voor ontwikkelingen in de energiesector. De aandacht verschuift daarmee naar hun (mogelijk toekomstige) positie als producent, actief handelende marktpartij en bewaker van milieu- en klimaatdoelstellingen; naar de consument als de prosument. Centrum voor Energievraagstukken 14

15 Of deze milieu- en klimaatdoelstellingen worden gerealiseerd, is in belangrijke mate afhankelijk van de keuzen die consumenten/prosumenten zullen maken ten aanzien van hun mate van verbruik, leverancier en eigen opwek. Die keuzen worden bepaald door diverse factoren en instrumenten : institutioneel, gedragsmatig, juridisch en economisch van aard. Het onderzoek van het Centrum in 2011 zal als vervolg op het onderzoek in 2010 betrekking hebben op een deel van deze factoren. Wat betreft juridische en economische factoren zal het onderzoek voor 2011 zich in het bijzonder concentreren op het tarievenstelsel. Tariefdifferentiatie zou mogelijk zijn op basis van gedrag van verbruikers en de mate van efficiëntie van het distributienetwerk. Deze doelstellingen zijn betrokken in het onderzoek naar de in de volgende paragrafen nader toe te lichten centrale onderzoeksonderwerpen: smart grids en LDE s 2.3 Smart grids: modernisering en herinrichting van het transport- en distributiestelsel Algemeen Met een oog op diverse doelstellingen van Europees en nationaal energiebeleid, onder meer die van leveringszekerheid en klimaat- en milieudoelstellingen, dient de inrichting van het transport- en distributiestelsel fundamenteel te worden herzien. Deze aanname ligt ten grondslag aan de beleids- en regelgevingagenda van Europese en nationale overheden. Als concept wordt daartoe het begrip smart grids gehanteerd. Dit begrip is multi-interpretabel. Er bestaat geen eensluidende definitie. Het gaat veeleer om een (vaag) concept, maar dit concept blijkt in toenemende mate de (politieke) agenda te beheersen, niet alleen voor verdeling van onderzoeks- en subsidiegelden voor innovaties, maar (uiteindelijk) ook voor aanpassing van beleid en regelgeving. Naar verwachting is vooral van belang dat voor toekomstige energievoorzieningen voldoende ruimte bestaat voor flexibiliteit. Deze flexibiliteit heeft betrekking op productie van duurzame energie in kleine installaties (op grote schaal) en op invoeding op en afname van het distributienetten van (duurzame) energie. Dit kan al dan niet gepaard gaan met flexibiliteit in prijzen, tarieven, contracten en dergelijke. Met behulp van toepassing van nieuwe ICT- en andere technieken zou deze Centrum voor Energievraagstukken 15

16 flexibiliteit, afhankelijk van de aan deze technieken toe te kennen functies, gefaciliteerd kunnen worden. Smart betekent in dit verband niet alleen toepassing van nieuwe technieken maar ook en mogelijk vooral nieuwe samenwerkingsvormen, nieuwe energievoorzieningen, nieuwe spelers en nieuwe contracten en markten. Deze flexibiliteit betreft met name de distributienetten/systemen (midden- en laagspanningsnetten). Daar zullen de grote veranderingen optreden. Mogelijk zullen distributienetten/systemen in toenemende mate (nieuwe) lokale markten en energiegemeenschappen - op maat - gaan faciliteren. Opwek van energie geschiedt nu veelal in grote installaties. Invoeding vindt vervolgens plaats op het hoogspanningsnet, dat nu al smart fungeert. Uitwerking van het concept smart grids in combinatie met onderzoek naar bepaalde aspecten daarvan, vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines, is noodzakelijk om gefundeerd te kunnen aangeven wat de rol van diverse betrokken partijen kan zijn of zou moeten zijn in de implementatie ervan. Betrokkenen zijn verbruikers/aangeslotenen, beheerders van de distributie en -transportsystemen en diverse overheden op nationaal en Europees niveau. Het draait daarbij om thema s zoals (voorwaarden voor) netbeheer, rechten, belangen en posities van aangeslotenen. Meer specifiek gaat hem om onderwerpen als de leveringszekerheid en veiligheid van het net, gewaarborgde toegang tot de markt en de verwerking van informatiestromen over afname en invoeding van energie (vergaren, beheren, autoriseren en distribueren van meetgegevens). Wat betreft de verwerking van deze gegevens gaat het niet alleen om inzage in verbruik, prijs, keuzemogelijkheden en toegang tot de markt voor eindverbruikers, maar bijvoorbeeld ook om privacy. In 2010 heeft uitgebreid een algemeen onderzoek plaatsgevonden naar de diverse uitwerkingen van het concept smart grids, de kenmerken daarvan en relevante maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen. Dit onderzoek is onder meer verricht ter voorbereiding van de masterclass Smart grids d.d. 29 april Dit onderzoek heeft geleid tot het artikel van Simone Pront-van Bommel Smart energy grids within the framework of the Third Energy Package, dat naar verwachting in de loop van 2011 zal verschijnen. In 2011 zullen naast de voortzetting op dit algemene onderzoek naar smart grids diverse andere onderzoeken naar specifieke deelonderwerpen plaatsvinden. Deze worden hierna besproken. Centrum voor Energievraagstukken 16

17 2.3.2 Promotieonderzoeken naar smart grids Diepgaand vervolgonderzoek naar deelonderwerpen zal naar verwachting onder meer plaatsvinden in het kader van promotieonderzoek naar smart grids van Robin Hoenkamp en Ewout Doorman, dat mede door TNO gefinancierd wordt. Deze onderzoeken die zijn aangevangen per 1 september 2010 en worden zowel aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid als bij TNO uitgevoerd. Het onderzoek van Robin Hoenkamp ziet op standaardisatie betreffende smart grids; naar de relatie tussen enerzijds noodzaak, doel, aard en inhoud van standaardisatie en anderzijds de grondslagen van Europees en nationaal energierecht. De aandacht gaat daarbij onder meer uit naar de positie van de verbruiker en zijn rol bij realisatie van substantiële toename van opwek en verbruik van duurzame toegang en energieefficiëntie. In het bijzonder gaat het daarbij om de actieve (rol) die consumenten kunnen vervullen bij realisatie van klimaat- en milieudoelstellingen (zie paragraaf 2.2.5). In dat verband zijn onder meer van belang hoe standaardisatie tot stand komt, de taken van betrokken overheden en de rollen die marktpartijen daarbij vervullen. De onderzoekster hanteert daarbij (vooralsnog) het uitgangspunt dat standaardisatie door techniek gedreven is, maar dat techniek uiteindelijk niet de geldende standaarden bepaalt of dient te bepalen. Haar onderzoek heeft daarbij ook betrekking op ook enkele concrete voorzieningen waarvoor standaardisatie in het bijzonder van belang is. Die voorzieningen kunnen bijvoorbeeld zijn de laadpaal voor elektrische auto s of de implementatie, inrichting, functies en toepassingen van de slimme meter. Wat betreft de implementatie van smart grids zijn diverse scenario s denkbaar, variërend van Powerhouse tot Smart City. Ewout Doorman doet onderzoek daarnaar en naar welke instituties van invloed zijn bij de transitie van de energiesector. Deze instituties worden in belangrijke mate bepaald door formele en informele regels. Het is de vraag of deze aanpassing respectievelijk beïnvloeding behoeven om een bepaald (beleidsmatig gewenst) scenario voor smart grids te realiseren. In dat verband zal hij onder meer de rol van netbeheerders onderzoeken en volgens welke formele en informele regels deze handelen. Zijn onderzoek concentreert zich daarbij op distributiestelsels (en niet op het hoogspanningsnet). De invalshoek is bestuurskundig en politicologisch van aard. Centrum voor Energievraagstukken 17

18 2.3.3 Smart grids en marktordening De ontwikkeling van smart grids wordt in het onderzoek van het Centrum onder meer vanuit het perspectief van de markordening bezien. Toepassing van innovaties bij de implementatie van smart grids zal naar verwachting leiden tot nieuwe vormen van dienstverlening voor distributie van energie. Daarbij ligt de vraag voor of die dienstverlening deel kan (blijven) uitmaken van het bestaande wettelijk verankerde monopolie van netbeheerders. Voor dit monopolie dient immers op grond van de Europese beginselen voor een interne markt een specifieke rechtvaardigingsgrond te bestaan die inbreuk op deze beginselen legitimeert. En de vraag is of deze bestaat, mede gelet de technologische ontwikkelingen. Deze problematiek betreft in het bijzonder het digitale netwerk dat deel uitmaakt van smart grids. Onderzoek naar dit aspect van smart grids is verricht in 2010 en heeft geresulteerd in het genoemde artikel Smart energy grids within the framework of the Third Energy Package. Dit onderzoek wordt in 2011 voortgezet, onder meer in het kader van het eerder genoemde onderzoek naar het juridisch kader voor smart grids Smart grids en netbeheer Voorts zal in het kader van ontwikkeling en implementatie van smart grids en de daarvoor benodigde regulering nader moeten worden onderzocht wat beheer van een distributiestelsel inhoudt en wie daarvoor (wettelijk) verantwoordelijk is. Nu wordt in bestaande wetgeving verondersteld dat verantwoordelijkheid daarvoor geheel bij de aangewezen netbeheerders ligt, die belast zijn met wettelijk omschreven taken. Het onderwerp smart grids en netbeheer, dat nauw verband houdt met de in de vorige paragraaf aan de orde gestelde marktordeningsvragen, wordt in de voormelde publicatie naar de betekenis van de Derde Elektriciteitsrichtlijn voor smart grids aan de orde gesteld. Ook zal dit naar verwachting uitgebreid in het promotieonderzoek van Ewout Doorman aan bod komen. Centrum voor Energievraagstukken 18

19 2.3.5 Smart grids en financiering Om te voorzien in de grootschalige noodzakelijke modernisering van distributie- en transportnetwerken en productiefaciliteiten voor opwek van duurzame energie, zijn enorme investeringen nodig. De (beoogde) veranderingen met betrekking tot het distributiestelsel kunnen echter volgens de huidige regels en afspraken gepaard gaan met een dusdanige verdeling van investeringen en opbrengsten, dat investeringen in de moderne infrastructuur nu niet als economisch verantwoord worden ervaren. Dit geldt voor investeerders, maar ook voor netbeheerders en opdrachtgevers. Nieuwe financierings- en investeringsmodellen zijn nodig om tot een evenwichtige verdeling van lusten en lasten te komen, dit met in achtneming van het waarborgen van de positie van de consument/prosument. Binnen de financiële sector en ook bij betrokken ministeries is een duidelijke behoefte aanwezig naar onderzoek inzake deze onderwerpen. (Vervolg)onderzoek naar het deelonderwerp financiering van smart grids zal naar verwachting vooral plaatsvinden in 2011 in relatie tot de diverse derdengeldstroomonderzoeken. 2.4 Lokale duurzame energievoorzieningen Algemeen Eén van de voorwaarden voor de overgang van een centraal, fossiel systeem van energievoorziening naar een decentrale, duurzame energievoorziening is een daarop afgestemde infrastructuur. Infrastructuur moet hier worden begrepen zowel in de enge zin van transport en distributie als in de ruime zin van de benodigde productieinstallaties en handelsvoorzieningen (platforms) die de afstemming tussen opwek en verbruik mogelijk maken. Het gaat om de beoogde mogelijke ontwikkeling van elektriciteitssector naar een efficiënte, duurzame energievoorziening binnen een geliberaliseerde sector, waarin verbruikers een centrale rol kunnen vervullen. Deze nieuwe infrastructuur (in brede zin) zal naar verwachting in belangrijke mate (verder) gestalte kunnen krijgen in LDE s. LDE s betreffen een fundamentele verandering van de energievoorziening op lokaal en decentraal niveau. Diverse Centrum voor Energievraagstukken 19

20 decentrale overheden hebben aangekondigd LDE s te zullen realiseren. LDE s staan ook hoog op de Europese beleidsagenda. Een LDE is meer dan alleen een technisch lokale toepassing. Techniek is weliswaar een onmisbare schakel voor de ontwikkeling van LDE s, maar uiteindelijk is vooral van belang ten behoeve van wie en met welk doel die techniek wordt ingezet. Alleen technologie is niet genoeg: de commerciële, economische en regelgevende kaders alsmede de gedragsaspecten zijn eveneens van invloed. De ontwikkeling van LDE s is dus afhankelijk van vele factoren. LDE s kennen diverse verschijnselen, zoals stroom die duurzaam lokaal wordt opgewekt; warmte-/koudeopslag en gebruik van warmtenetten; een verminderde inzet van gaspijplijnen; zonnecollectoren en windmolens in grote en kleine varianten; verwerking van afval en omzetting in warmte en stroom; vermindering van verbruik; verbetering van de voorspelbaarheid van het verbruik. Deze veranderingen zullen mogelijk in de toekomst leiden tot de aanpassing van de verticale waardeketen van weleer. Afspraken tussen partijen voorzien dan in prijsvariatie. Dat is anders dan de geldende centrale tariefstructuur en vaste leveringsprijs. Niet langer bepalen dan het tarief op basis van capaciteit van een fysieke verbinding en de vaste leveringsprijs de rekening, maar de energieprijs zal worden bepaald door de toepassing van een groot aantal rekenvariaties en toepassingen met daadwerkelijk (vermeden) gebruik als uitgangspunt. Duurzaamheid komt mede tot stand als resultaat van een individuele prijsafweging. Een LDE kan diverse delen van de energiewaardeketen omvatten: productie, levering, handel (ook op onbalansmarkten), distributie en verbruik. Distributie vindt daarbij plaats met behulp van een slim en groen lokaal net, het smart grid. Een intelligent functionerend distributienetwerk vormt een essentiële schakel om vraag en aanbod in het kader van een LDE bij elkaar te brengen. Maar een LDE is echter veel meer dan het fysieke smart grid. Het gaat bij een LDE vooral om de achterliggende voorzieningen die dit fysieke net koppelt: aangeslotenen moeten vrijelijk energie en energiediensten van de markt kunnen betrekken, danwel kunnen leveren aan de markt. Een smart grid is niet meer en minder dan één van de essentiële voorwaarden om tot een goed functionerende LDE te komen. Centrum voor Energievraagstukken 20

21 2.4.2 Het onderzoek naar (diverse aspecten en deelonderwerpen) betreffende LDE s Het Centrum verricht diverse (derdegeldstroom)onderzoeken naar LDE s. Een algemeen (inventariserend) onderzoek daarnaar heeft in 2010 plaatsgevonden als onderdeel van de kernwerkzaamheden van het Centrum. Daartoe hebben onder meer gesprekken met vele marktpartijen plaatsgevonden. Diverse voorbeelden zijn en worden in kaart gebracht en vergeleken. Een deel van de resultaten van dit onderzoek uit 2010 is vastgelegd in een onderzoeksnotitie ten behoeve van de masterclass Decentrale duurzame energievoorzieningen; van net naar gebruik d.d. 21 januari In dat onderzoek staan vragen centraal als: Wat zijn LDE s en hoe zien deze eruit? Welke factoren zijn voor de totstandkoming, inrichting en exploitatie van LDE s bepalend? Dit onderzoek heeft geleid tot een overzicht van de diverse kenmerken van een LDE. Verder zijn ontwikkelingen en overwegingen in kaart gebracht die verondersteld worden van invloed te zijn op de totstandkoming van LDE s. In dat onderzoek zijn voorts (markt)partijen, posities en betrokken belangen betrokken. In dat verband is in kaart gebracht wat betrokken partijen veelal ervaren als belangrijke voorwaarden om in een LDE te participeren. Planning is dat delen van dit onderzoek zullen worden meegenomen in enkele in 2011 en 2012 te publiceren artikelen, alsmede in het hierna in samenwerking met TNO tot stand te brengen handboek Decentrale energievoorzieningen; een interdisciplinaire studie; verscheidenheid, verbinden en faseren. Het onderzoek naar LDE s houdt overigens nauw verband met het onderzoek naar smart grids, afhankelijk van het daarvoor te hanteren scenario. In het kader van het onderzoek van het Centrum wordt vooral uitgegaan van het zogeheten Smart City scenario dat betrekking heeft op slimme distributienetten ten behoeve van integratie van duurzame lokale energievoorzieningen. Het onderzoek ten behoeve van het genoemde handboek zal naar verwachting in 2012 en volgende jaren worden voortgezet en gefaseerd tot stand worden gebracht en gepubliceerd. Centrum voor Energievraagstukken 21

22 Deelonderwerpen die in de loop 2011 als vervolg op deze masterclass over LDE s naar verwachting (nader) worden onderzocht zijn: 1. het reguleringskader voor (stads)warmtenetten; 2. mogelijkheden en beperkingen voor samenwerking tussen diverse marktpartijen betreffende verbruik, productie of levering en daarbij behorende prijsafspraken; 3. de ruimtelijke inpassing van LDE s en de daarbij betrokken instrumenten die betrokken Europese, landelijke en decentrale overheden (niet) ter beschikking staan; onder meer ruimtelijke ordenings- en grondexploitatiemiddelen en eigendomsrechten. Binnen dit onderzoek komt de rol van verbruikers aan de orde, onder meer hun rol als prosument en welke factoren hun keuzen ten aanzien van verbruik en opwek van duurzame energie beïnvloeden. Voorts is een relevant onderdeel van het onderzoek naar LDE s de mogelijke totstandkoming van nieuwe deelenergiemarkten en marktmodellen voor lokale afstemming van vraag en aanbod. Dit spitst zich onder meer toe op het functioneren van de onbalansmarkten en de rollen van betrokken overheden. Onderzoek van het Centrum in 2011 inzake LDE s betreft ook het stelsel van programmaverantwoordelijkheid en onbalansmarkten. Onderzoek daarnaar vindt onder andere plaats in het kader van het genoemde onderzoek van Gerrit Buist Specifiek: LDE s als decentrale geïntegreerde energievoorziening Deze ontwikkelingen inzake LDE s nopen tot het heroriëntatie op essentiële onderwerpen, waaronder de wettelijk verplichte splitsing van energiebedrijven en het monopolie van netbeheer in handen van overheden. In Nederlandse energiewetgeving is vastgelegd dat het energietransport- en distributiestelsels (economisch) eigendom zijn van overheden (rechtspersonen) en gesplitst moeten zijn van energiebedrijven die zich met productie en levering bezig houden. Deze zeggenschap van overheden betreffende het netbeheer en ook de voorgeschreven splitsing zijn echter, mede gelet op het energiestelsels in andere lidstaten, geen vanzelfsprekendheid en behoeven nadere analyse en fundering. Europees recht verplicht immers niet tot volledige afsplitsing van distributiebeheer Centrum voor Energievraagstukken 22

23 van de overige energiebedrijfsactiviteiten en laat in bepaalde gevallen volledige integratie (optioneel) toe. Aan deze twee onderwerpen is in diverse publicaties van het Centrum van de afgelopen tijd aandacht besteed, onder meer met betrekking tot particuliere netten, bijvoorbeeld in het artikel van Simone Pront-van Bommel, Particuliere elektriciteitsnetten onder communautair vuur? Sociaal-Economische Wetgeving 2009, p Het is de bedoeling dat in 2011 aan dit onderzoek een vervolg wordt gegeven bijvoorbeeld in nader onderzoek naar een gedifferentieerd stelsel van netbeheer binnen de kaders van het Derde Energiepakket. 3. Organisatie Centrum Partners van het Centrum In 2010 hebben diverse ontmoetingen en bijeenkomsten met de partners van het centrum plaatsgevonden. Deze waren een belangrijke inspiratiebron voor te agenderen onderzoeksonderwerpen. Tevens vindt tijdens deze overleggen en bijeenkomsten discussie plaats naar aanleiding van verricht onderzoek. Het is de planning dat deze ontmoetingen voor 2011 met (tenminste) met dezelfde frequentie plaatsvinden. 3.2 Medewerkers van het Centrum Aan het Centrum zijn per 1 januari a.s. verbonden: - Sanne Akerboom, onderzoeksassistente - Gerrit Buist, counsel - Ewout Doorman, promovendus - Robin Hoenkamp, promovenda - Annelies Huygen, onderzoeker - Saskia Lavrijssen (per 1 september 2011), hoogleraar Consument en energie - Adrienne de Moor-van Vugt, bestuurslid Simone Pront, directeur en bestuurslid - Anne van Toor, onderzoeksassistente - Luuk Nijman, onderzoeksassistent - Eva Winters (tot 1 maart 2011) Centrum voor Energievraagstukken 23

24 Het Curriculum Vitae van de medewerkers en bestuursleden van het Centrum wordt in de loop van maart op de website van het Centrum geplaatst. Centrum voor Energievraagstukken 24