Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

Transcriptie

1 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

2 Inhoudsopgave Voorwoord p. 03 Inleiding Plenair deel Waarom aandacht voor waterbewust ontwikkelen? Opgave en uitwerking resultaten projectgroepen p. 04 p. 07 p. 08 p. 12 Bijlagen p Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

3 Voorwoord Berichten over klimaatveranderingen zijn niet nieuw. Toch valt er nog een hoop te leren en te doen op het terrein van klimaatadaptatie. De gemeente Veenendaal wil zich op een actieve wijze voorbereiden op te verwachten klimaatveranderingen. Het gaat daarbij niet alleen om een toenemende intensiteit van de regenval, maar nadrukkelijk ook om andere aspecten van klimaatverandering, zoals hittestress en de relatie met verstening en biodiversiteit. Een Klimaat Actieve Stad speelt daar goed op in. Om een Klimaat Actieve Stad te worden zijn er ook in Veenendaal inspanningen nodig van alle denkbare disciplines rond de inrichting en het beheer van de openbare ruimte. Dus zeker niet alleen van een riool- of een waterbeheerder. Daarnaast is bestuurlijke draagkracht van groot belang, willen we de nodige stappen kunnen zetten. Dat deze draagkracht er is, bleek al uit een motie van 4 juli 2016 waarin de raad het verzoek aan het collge heeft gedaan voor het stimuleren van het vergroenen van particuliere tuinen en het meer zichtbaar maken van water in Veenendaal. Foto: Jaap Holstege Dank gaat uit naar wethouder Nermina Kundic voor haar betrokkenheid bij het project Klimaaat Actieve Stad en naar allen die deelgenomen hebben aan het Klimaatatelier op 11 oktober Het was verheugend om te zien dat vanuit verschillende disciplines werd meegedacht. Ook de geluiden achteraf over de workshop waren bijzonder positief. De gemeente Veenendaal heeft hiermee een eerste stap gezet door een ieder bewust te maken van de noodzaak van klimaatadaptief handelen. Dit is tevens de eerste stap richting een klimaatactieve stad. Foto: Jaap Holstege 3

4 Inleiding Op dinsdag 11 oktober 2016 vond in het gemeentehuis Veenendaal een workshop met de titel Klimaatactief Veenendaal plaats. Aan deze workshop namen medewerkers van verschillende afdelingen, zoals Water, Riolering, Groen, Projectontwikkeling, etc. deel. Na een plenaire inleiding door André Meijerink en Hiltrud Pötz werd gewerkt in vier groepen aan drie casussen. Inhoud van dit verslag In dit verslag is een beknopt deel van de plenaire inleiding opgenomen over het hoe en het waarom steden klimaatbestendig in te richten. Van iedere casus is een kort verslag opgenomen. Als sluitstuk zijn er enkele concrete maatregelen voor het klimaatbestendig inrichten toegevoegd om de lezer te inspireren. Het beleid en stimuleringsregelingen van de gemeente Veenendaal De gemeente Veenendaal heeft een actief beleid dat gericht is op afkoppelen. In alle nieuwbouwsituaties worden bijvoorbeeld gescheiden rioolstelsels aangelegd. Ook heeft men eerder in een project ervaring opgedaan met de aanleg van wadi s. In de oude delen van de stad bevinden zich echter nog voornamelijk gemengde stelsels. Van de aanleg van een verbeterd gescheiden stelsel is men teruggekomen omdat bleek dat hierbij toch nog het grootste deel van het regenwater bij de zuivering terecht komt. De raad heeft het college verzocht om bij het actualiseren van het Milieukwaliteitsplan eind 2016 het tegengaan van verstening door vergroening nadrukkelijk mee te nemen. Daarnaast zal de mogelijkheid van een stimuleringsregeling voor het vergoenen van particuliere tuinen onderzocht worden. Dit zal mogelijk gecombineerd worden met een stimuleringsregeling voor het afkoppelen van regenwater op particulier terrein. De gemeenteraad zal daarover keuzes maken met het vaststellen van het GRWP dat momenteel opgesteld wordt. Bij lopende projecten binnen Veenendaal en de omgeving zal bekeken worden hoe water meer aanwezig kan zijn. Ook als elders de gelegenheid zich voordoet zal naar de mogelijkheden met water worden gekeken. Waar mogelijk zullen ook meer verbindingen tussen waterpartijen, kanalen en sloten tot stand worden gebracht. Het doel van de workshop In het kader van het ontwikkelen van een breed gedragen visie op vergroenen en afkoppelen is in een breed verband van verschillende gemeentelijke afdelingen aan casussen gewerkt. Het doel van de bijeenkomst en het uitwerken van de casussen is stappen te zetten in Veenendaal richting een klimaatactieve stad, waar alle disciplines en niveau s (bestuurlijk, ambtelijk, inwoners) een rol in spelen. Een daarmee samenhangend doel is dit voor de toekomst vast te houden 4 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

5 en verder uit te bouwen. We hopen hierdoor bij te dragen dat bij ingrepen in de openbare ruimte in de toekomst vaker bij fysieke ontwikkelingen (zoals rioolvernieuwing of herbestrating) maatregelen voor een meer klimaatbestendige en groene stad meegenomen worden. De drie casussen Veenendaal heeft een enquête gehouden om het vóórkomen van vochtproblemen in gebouwen en wateroverlast te inventariseren. In één van de tijdens de workshop behandelde casussen, namelijk in Smalle Zijde, is er sprake van wateroverlast. Door het samen werken aan drie casussen is gekeken hoe klimaatadaptieve maatregelen en vergroening meegekoppeld kunnen worden aan de geplande ontwikkelingen. Om wateroverlast, droogte en hittestress in de toekomst te verminderen zijn deze maatregelen nodig. Door mee te koppelen kunnen veel kosten en overlast worden voorkomen. Ook bewoners kunnen zo worden meegenomen in het proces. De casussen waren: Smalle Zijde (probleemsituatie in relatie tot wateroverlast) Ellekoot (vrij versteend winkelgebied) Groenpoort (nieuwbouwlocatie) Foto: Jaap Holstege 5

6 Vochtproblemen in de woning Overlast door water op straat In 2015 heeft de gemeente Veenendaal een gemeentebrede online enquête gehouden over (grond)wateroverlast. De deelnames zijn weergegeven met groene bolletjes. 6 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

7 Plenair deel In het plenaire deel heeft André Meijerink het beleid en de casussen in de gemeente Veenendaal toegelicht. Verder heeft hij de verschilende typen rioolstelsels in Veenendaal beschreven en wat verteld over klimaatverandering op regionale schaal. Een aantal reeds actuele veranderingen blijken uit de figuur hiernaast. Hierna heeft Hiltrud Pötz (atelier GROENBLAUW) een presentatie gegeven over wat de klimaatverandering inhoud, wat de gevolgen zijn en welke adaptieve maatregelen mogelijk zijn. Het verhaal van Hiltrud gaf een breed palet aan maatregelen, waarbij niet alleen de waterproblematiek kan worden aangepakt, maar ook hittestress, biodiversiteit, etc. Aan de hand van inspirerende voorbeelden werden verschillende oplossingsrichtingen getoond. De presentatie prikkelde de discussie waar de gemeente Veenendaal zich in de toekomst op zal richten. Ook werd duidelijk dat de gemeente vooral ook goed dient te kijken naar welke maatregelen wenselijk zijn voor specifieke gebieden. Zie hiervoor Waterbewust ontwikkelen. In de figuren op de vorige pagina zijn als voorbeeld enkele resultaten weergegeven ten aanzien van vochtproblemen in de woning en waterop-straat situaties. In beide gevallen betreffen de rode bolletjes melding van problemen. Een groen bolletje is een deelname aan de enquête, zonder melding van het betreffende probleem of overlast. De figuren laten een diffuus beeld zien en de conclusie is dan ook dat men in meerdere delen van Veenendaal problemen ervaart met vocht in huis en water op straat. Mede uit berekeningen in het Basis Rioleringsplan (2016) volgt dat Veenendaal-West, omgeving Smalle Zijde en Buurtlaan-Oost belangrijke knelpunten zijn. Presentatie Hiltrud Pötz 7

8 Waarom aandacht voor waterbewust ontwikkelen? Verstedelijking Al meer dan de helft van de mensen woont in de stad en deze tendens zet door. De steden worden groter en de verharding in de steden neemt nog steeds alleen maar toe. Door deze ontwikkeling wordt de stedelijke waterbalans verstoord. Ook voor Veendaal geldt dat de verstedelijking toeneemt, onder andere met de ontwikkelingen in Veenendaal-oost en de verschillende stadsinbreidingen. Onverhard oppervlak heeft een zekere buffercapaciteit voor regenwater. Doordat wij steeds meer verharden in de steden, door bebouwing toe te voegen en groene tuinen te verharden, kan er steeds minder regenwater gebufferd worden in de grond van de stad en moeten de riolen steeds meer regenwater afvoeren. Bij sterke regenval wordt het gemengde rioolstel in de oude delen van de stad overbelast. De zuivering kan de hoeveelheid regenwater dat gemengd is met stedelijk afvalwater niet meer aan en dit leidt tot overstorten. Bij een overstort wordt stedelijk afvalwater, dus ook fecaliën gemengd met regenwater, op het oppervlaktewater geloosd. Dit is niet wenselijk en heeft vervuiling van het oppervlaktewater tot gevolg. Stedelijke en landelijke bevolking Waterbalans in de stad vergeleken met groene gebieden Bron: United Nations Bron: EPA, UHI Basics Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

9 Klimaatverandering: meer heftige regenbuien en langere periodes droogte Naast de verstening en verstedelijking wordt de kans op wateroverlast vergroot door de klimaatverandering. De verwachting is dat de heftigheid van regenbuien zal toenemen, maar aan de andere kant zullen er ook perioden zijn dat het een hele tijd niet regent. Het is zaak dat we de steden weer meer zodanig vormgeven dat we regenwater lokaal kunnen bufferen, zodat de heftige regenbuien niet vaker tot overstorten leiden en water kan worden vastgehouden voor de drogere perioden. Het vergroenen en ontharden is een optimaal middel om dit te bereiken. Beplante oppervlakten zorgen voor regenwateropslag in de humuslaag. Meer aaneengesloten hete dagen Groen en water verhogen ook de leefkwaliteit van de omgeving en houden de stad koel tijdens hete dagen. Groen is een optimale koelmachine. Beplante oppervlakken verdampen water en zorgen zo voor een verkoelend effect. De verwachting is dat door de klimaatverandering in toekomst meer hete dagen achter elkaar zullen optreden. De stad met al haar versteende oppervlakken slaat de warmte op en geeft deze s nachts weer af aan de omgeving waardoor de temperaturen in de stad op hete dagen tot wel 10 graden hoger kunnen zijn dan in het groene omland. Uitdaging: Maatregel: Uitdaging: Maatregel: Klimaatverandering Sponswerking vergroten Hittestress Koelen Vaker heftige neerslag Meer dagen met tropische temperaturen Langere periodes van droogte Regenwater gebruiken Regenwater bufferen Regenwater vertraagd afvoeren Verhoogd risico voor ouderen en zieken Lagere arbeidsproductiviteit Slechte nachtrust Toename van vectorgebonden ziektes, bijvoorbeeld tekenbeten en voedselvergiftiging. Groene pleinen Groene daken Vergroenen Minimaliseren verharding Foto: Amar Sjauw en Wa Bron:atelier GROENBLAUW Foto links: atelier GROENBLAUW Foto rechts: Henri Cormont Bron: EPA, UHI Basics 2008 Bron:atelier GROENBLAUW Foto: Amar Sjauw en Wa 9

10 Hogere WOZ-Waarde in een groene omgeving Een groene woonomgeving heeft ook een hogere leefkwaliteit en een positief effect op gezondheid. De woningen langs water en groen zijn bovendien 10-15% hoger in waarde. Onderzoeken tonen aan dat mensen die in een groene omgeving wonen minder ziek en depressief zijn en kinderen meer buitenspelen en minder dik zijn. Meer stedelijke biodiversiteit Een groene omgeving levert ook een bijdrage aan de stedelijke biodiversiteit. Vergeleken met de monoculturen van het agrarisch gebruikte gebied blijkt de stad toch meer leven in de vorm van flora en fauna te huisvesten. Overal waar beplanting is, is ook het bodemleven eronder diverser dan onder verhard gebied. Uitdaging: Maatregel: Uitdaging: Maatregel: Leefkwaliteit en gezondheid Vergroening van de stad Teruglopende biodiversiteit Vergroten biodiversiteit Aantrekkelijk vestigingsklimaat Leefklimaat Gezondheid Hogere WOZ-waarde bron: PBL, 2010 Reductie verhard oppervlak Maximaal vergroenen Bron:atelier GROENBLAUW Foto rechts: Jeroen Musch Bron: PBL, Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

11 Van verspilling naar kringloop Een ander aandachtspunt is de waterketen. In de waterketen is veel aan efficiency te winnen door de introductie van lokale kringlopen. Zo kan regenwater gebruikt worden voor bijvoorbeeld de toiletspoeling om zo op drinkwater te besparen. Warmte kan teruggewonnen worden uit bijvoorbeeld douchewater en rioolwater. Afvalwater en gft-afval kunnen vergist worden om biogas te produceren dat weer in de woningen gebruikt kan worden. De afgelopen jaren zijn er veel gemeenschappelijke moestuinen gerealiseerd door stadsbewoners. Naast voedselproductie bieden deze tuinen ook mogelijkheden om het groenafval te composteren. Om ook in de toekomst aangenaam te kunnen wonen in de stad moet een ieder zijn of haar verantwoordelijkheden nemen. Gemeenten, waterschappen, ministeries, provincie, maar ook woningbouwcorporaties, ondernemers en bewoners. Klimaatbestendig inrichten en vergroenen van de stad biedt de mogelijkheid het gezamenlijk aan te pakken. Uitdaging: Opraken fossiele brandstoffen en CO2-uitstoot. Maatregel: Voorzien in duurzame energie Energie uit biomassa Warmte uit afvalwater en drinkwater Zonnewarmte Omgevingswarmte / restwarmte Stadslandbouw Bron:Waterschap Aa en Maas Bron: atelier GROENBLAUW 11

12 Opgave en Uitwerking resultaten werkgroepen casusomschrijving Smalle Zijde Probleembeschrijving Verschillende malen heeft de eigenaar van de autogarage op de hoek Smalle Zijde aangegeven dat er sprake is van wateroverlast bij hun bedrijf. Ook zijn woning staat op hetzelfde bedrijventerrein. Het gebeurt regelmatig dat het water de woning dreigt binnen te lopen. Tevens wordt er met de wateroverlast vuil van de straat en de bermen meegenomen het terrein van de eigenaar op. Ook vanuit eigen waarneming weten we dat er regelmatig grote hoeveelheden water op straat staat in de Smalle Zijde, ongeveer vanaf Rondweg-Oost tot voorbij de autogarage. Berekeningen uit het basisrioleringsplan (BRP) bevestigen dat het ontwerp van de riolering zodanig is dat er problemen met water op straat te verwachten zijn op het industrieterrein Nijverkamp. In het BRP wordt daarom voorgesteld de diameters van de hemelwaterriolen te vergroten en extra regenwateroverstorten te creëren. Echter is het vergroten van de diameters (en dus het vervangen) van de riolen nogal ingrijpend. Foto: Gemeente Veenendaal Wateroverlast Smalle Zijde Doel workshop Het doel van de workshop was om te kijken of er naast deze maatregelen, andere (creatieve) oplossingen te bedenken zijn, die bovendien tegemoet komen aan het verzoek van de raad aan het college (motie dd. 4 juli 2016) om het vergroenen van (particuliere) tuinen te stimuleren en meer water aanwezig te laten zijn binnen Veenendaal. 12 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

13 Resultaten casus Smalle Zijde Knelpunten Als knelpunten werden in de workshop genoemd: Wateroverlast en hittestress; Dichte bebouwing (bedrijven); Veel verhard oppervlak; Hoge grondwaterstanden; Veel bedrijventerreinen langs de Smalle Zijde eigendom van slechts één bedrijf. Kansen Als kans werd genoemd het regenwater te benutten voor bedrijven die veel water verbruiken, zoals bijvoorbeeld de betoncentrale en het vleesverwerkingsbedrijf. Oplossingen Oplossingen dienen gezocht te worden door: Opvang van water op eigen terrein door middel van: - vergroening van daken en niet bebouwde voorterreinen van bedrijfspercelen; - hergebruik van regenwater; - inschakelen van/contact leggen met (vereniging van) bedrijven; - opvang van water op een weiland via een (aan te leggen) watergang (groen-blauwe diensten) of via de groenstroken in het openbaar gebied. Gezamenlijke belangen / win-win sitiuaties zoeken en benutten. Bijvoorbeeld eigen bassins bij bedrijven; revitalisering van het bedrijventerrein Nijverkamp; Vernatten van groene randen plus natuurontwikkeling, met een recreatiepad voor werknemers; Extra waterafvoer naar de watergangen; Wegen omvormen tot waterbuffer door deze te verdiepen of een brugstructuur te geven. 13

14 Casusomschrijving Ellekoot Twee groepen gingen aan de slag met de casus Ellekoot. Dit is een wijkwinkelcentrum in Veenendaal West. Er zijn verschillende voorzieningen zoals een sporthal, NS station, etc. Kenmerken van Ellekoot: Winkelcentrum (+ omgeving); Omringd door watergangen; Veel verharding; Gemengd rioolstelsel. De opgave Vergroot de aantrekkelijkheid en verblijfskwaliteit door het vergroenen van de locatie, in combinatie met afkoppelen, waarbij tegelijkertijd de parkeermogelijkheden niet afnemen en de locatie beter bestand is tegen waterhoosbuien, droogte en hitte. Jongeren hangen s avonds rond centrum / gevoel van onveiligheid; Meldingen van wateroverlast. Kansen Verlichting openbare ruimte moet vernieuwd; Sporthal weinig gebruikt en sterk verouderd. Is gemeentelijk vastgoed! Apotheek gaat weg op termijn (maar ligt wel aan overzijde van drukke doorgaande weg en dat beperkt de functie/ geen parkeerplek, wel groen) Grote platte daken: sporthal, winkelcentrum, zorgcomplex; Nu nog gemengd stelsel / oppervlakte water in de buurt. Bedreiging/belemmeringen Gebied staat voorlopig niet op de lijst voor renovatie wegen; Parkeerdruk vraagt extra ruimte. groep 1 SWOT-analyse Het voorstelrondje van een van de groepen is benut om direct een snelle SWOT-analyse te maken van de Ellekoot. Sterke punten: Goed draaiend winkelcentrum; Omringd en goed verbonden door woonwijken. Zwaktes: Zeer versteend, onaantrekkelijke openbare ruimte; Grote parkeerdruk en slechte toegang tot groot parkeerterrein; Bomen in slechte staat, onvoldoende groeiplaats en wortelopdruk; Snelfietsroute kruist winkelcentrum; Foto: Gemeente Veenendaal 14 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

15 Resultaten Ellekoot Ontwikkelen van de strategie/stappenplan 1. Ruimte door herontwikkelen parkeren op locatie sporthal Sleutel voor het succes is het herontwikkelen van de sporthal tot tweedeks parkeergarage (deze zijn als eenvoudige stellingen ook tweede hands te koop). Voor de sporthal bestaan in de omliggende wijken voldoende kansen om nieuw te bouwen. Parkeergarage biedt plek voor groen dak, met eventueel een verblijfsplek voor jongeren. 2. Groen/blauwe verblijfsplekken in winkelcentrum Hierdoor ontstaat ruimte om de parkeerplaats aan de voorkant van het winkelcentrum deels om te vormen naar groene oase/verblijfsplek, met mooie bomen (ruime groeiplaats). Tweede plek is het oude vijvertje/nu versteend kunstwerk-fietsenplek, in het hart van het centrum. Herinricht deze kern, samen met de naastgelegen fietsparkeerdriehoek, zodanig dat er ruimte komt voor twee tot drie grote bomen, water en groenbekken en zitjes met behoud van fietsenparkeren. Daarnaast kunnen de huidige parkeerplaatsen, zoals bij het NS station, halfverhard worden uitgevoerd. 3. Groen/blauwe ader Ook de nabij gelegen parkeerplaats kan gedeeltelijk verrijkt worden met een brede groen/blauwe bufferstrook, parallel aan het naastgelegen fietswandelpad. De blauwe/groen ader kan door lopen langs het zorgcentrum, met twee grote boomplekken door het opofferen van twee halve parkeervakken (dan blijft er voldoende parkeerruimte over). De blauwe ader kan - deels ondergronds - de afvoer zijn van de - groene - dakvlakken van de sporthal en het winkelcentrum, naar de gracht. 4. Apothekerplek groen/blauw herontwikkelen Dit is privaat terrein. Gemeente zou dit kunnen kopen en slopen en omvormen tot Groen/blauwe plek. Met grote bomen. 5. Kruising wordt rotonde Aan de voorzijde van het winkelcentrum wordt de kruising op termijn omgevorm tot rotonde. Dit biedt plek voor een grote boom, die kan uitgroeien tot monumentale omvang en groene markering/baken van het centrum (adoptie/schenking van de winkeliersvereniging?) 6. Verharding langs de gevels deels verwijderen en groen terug planten. Het winkelcentrum is compleet strak bestraat van weg tot aan de gevel. Er zijn diverse hoeken langs de gevel waar aantrekkelijk groen kan worden teruggeplant, eventueel met groene gevels. Dit vraagt wel om een extra beheeropgave. Aan de westzijde van de fietstunnel is nog ruimte om een groene verblijfsplek in te richten met bomen en bankjes. Als wegrenovatie weer aan de orde is te zijner tijd, dan kan grootschaliger afkoppelen van de woningen/aanleg gescheiden stelsel, worden doorgevoerd. 15

16 casus ellekoot, groep 2 Hieronder staan de kernpunten die bij de tweede groep als uitkomst naar voren kwamen. Deze komen grotendeels overeen met de eerste groep die met dezelfde casus aan de slag was gegaan. Daarnaast werd er uivoerig naar het gebied gekeken wat er mogelijk is, wat resulteerde in de schets met vlekkenplan die op de volgende pagina staat. Het gebied is nu: Versteend; Afgepeigerd groen; Eentonig; Versleten; Druk gebruikt; Parkeerdruk; Goed lopend winkelcentrum; Actieve ondernemers. Wat is er in de toekomst mogelijk? Herinrichting total (= optimum); Ontmoetingsgroen; Moestuintjes op dak van de Albert Heijn; Water zichtbaar maken en ermee kunnen spelen; Parkeerplaats halfverharding, ook de NS parkeerplaats; Verticaal tuinieren; Wadi s inrichten; Afkoppelen regenwater: zichtbaar maken; Sportvelden als tijdelijke waterberging. Wat kan er nu? Parkeerranden halfverharden; Verticaal tuinieren; Vergroenen in samenwerking met de eigenaren; Zoek in overleg met de stakeholders naar quick wins. 16 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

17 P: HALFVERHARD VERGROENEN Groene daken waar mogelijk P: HALFVERHARD VERGROENEN WATER ZICHTBAAR AFVOEREN Groene daken waar mogelijk verticaal groen NS STATION P: HALFVERHARD VERGROENEN Aan deze gegevens kunnen geen rechten ontleend worden. Schaal 1: m 23 September

18 Casusomschrijving Groenpoort Voor de nieuwbouwlocatie Groenpoort zijn nog geen stedenbouwkundige uitgangspunten bepaald. Wel is bekend dat de bebouwingsdichtheid relatief hoog zal worden en er niet veel ruimte voor groenvoorzieningen zal zijn. Opgave De nieuwe wijk klimaatactief inrichten. In de groep is gesproken over een aanpak van afkoppelen die zoveel mogelijk regenwater lokaal buffert. In Dragonder-Oost is al positieve ervaring met wadi s opgedaan. Foto: Gemeente Veenendaal Foto: Jaap Holstege 18 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

19 Resultaten Groenpoort Er werden concrete ideeën verzameld voor vergroenings- en afkoppelmogelijkheden in de nieuwe wijk: Het streven zou moeten zijn de nieuwe wijk waterneutraal te ontwikkelen, dat betekent dat door beperken van verharding en het aanbrengen van buffer- en/of infiltratievoorzieningen de natuurlijke (regen)waterbalans behouden blijft. Mogelijke aanpak Beperken van verharding, toepassen van halfverharding en waterdoorlatende verharding; Halfverharde parkeerplaatsen; Keuze voor een groene en dorpse inrichting van de wijk; Realisatie van regenwaterafvoer via wadi s; Realisatie van stoepen om bij wateroverlast het regenwater buiten de deur en de voortuin te houden. Hierbij moet er wel aandacht zijn voor de toegankelijkheid voor rollatorgebruikers, kinderwagens, etc.; Stimuleer dubbele functies zoals de realisatie van groene daken die waterbergen, maar ook de directe omgeving en het gebouw eronder iets koeler houden; Voorlichting, informatie en stimuleren van groene privétuinen; Ruimte reserveren voor het inrichten van gemeenschappelijke moestuinen; Inrichten of behouden van een wijkboerderij. Hier kan geïnformeerd worden over het watervriendelijk inrichten van privétuinen; Zwart en grijs water scheiden en verwerken in een energie- en grondstoffenfabriek; Beperken van parkeerplaatsen door het aanbieden van deelauto s en elektrisch vervoer. mogelijke vluchtroutes. Dit is een no-regret maatregel. De nieuwe wijk ligt in de buurt van de snelweg en wordt hierdoor blootgesteld aan geluidsoverlast en luchtvervuiling. Een dikke groene rand in de vorm van bomen en vegetatie kan dit op z n minst qua beleving iets verzachten. Beleidsmatige en bestuurlijke aandachtspunten De grote vraag was in de groep: hoe stimuleren we de verschillende partijen zoals het ontwikkelingsbedrijf, de ontwikkelaar en de toekomstige bewoners om maatregelen te treffen voor een watervriendelijke en klimaatbestendige wijk? Veenendaal kiest over het algemeen niet voor verplichtende of prestatiegerichte maatregelen in relatie tot het klimaatbestendig inrichten, zoals dat op het energievlak wel gebeurt vanuit rijksbeleid. Het is dan ook uitermate lastig om partijen tot een andere aanpak te bewegen. Door op het bestuurlijke niveau afstemming te bereiken tussen stadsontwikkeling, duurzaamheid, groen en openbare ruimte en een gemeenschappelijk beleid en strategie te ontwikkelen, kunnen processen m.b.t. het klimaatbestendig inrichten van wijken versneld worden. Daarnaast zou afstemming m.b.t. de gewenste openbare inrichting tussen de diensten van openbare ruimte, groen en beheer tot betere resultaten en efficiënter gebruik van middelen kunnen leiden. In een samenwerking met de woningbouwvereniging Patrimonium zou een gemeenschappelijk concept met alle partijen voor het waterbeheer analoog aan de doelstelling van energieneutraal bouwen in 2035 ontwikkeld kunnen worden. Aandachtspunten Houd er rekening mee dat de toekomstige wijk in een overstromingsgebied ligt. Denk na bij de aanleg van de wijk over 19

20 Algemene conclusies en aanbevelingen Klimaatatelier Hoofdvraag De vraag die in het klimaatatelier centraal stond was: Welke maatregelen kan de gemeente Veenendaal nemen om overlast en schade te voorkomen als gevolg van de verwachte klimaatverandering. Klimaatverandering Wat de klimaatverandering inhoudt voor de regio en hoe deze zich deze eeuw waarschijnlijk zal voortzetten, is door het KNMI in een klimaatbrochure helder in beeld gebracht De effecten in Veenendaal zijn te rubriceren onder de noemers van wateroverlast, droogte en hitte. Belang van vergroenen en zichtbaar water Hiltrud Pötz bepleitte in haar presentatie het belang van het vergroenen van de openbare ruimte en particuliere tuinen en het meer zichtbaar maken van water. Meer groen blauwe oplossing dragen bij aan een synergie van doelen: Infiltratie en lokaal bergen van regenwater (tegen wateroverlast en droogte) Verkoeling en schaduw van de openbare ruimte en huizen (tegen hitte) Kansen voor biodiversiteit Aantrekkelijk en meerwaarde voor het woon- en werkmilieu Groen draagt bij aan gezondheid Begrip en draagvlak De belangstelling om mee te denken in het klimaatatelier Veenendaal bleek erg groot: de opkomst was ruim 50 personen. Mede door deze workshop is er meer begrip en draagvlak voor klimaatadaptatie over de diciplines en zelfs over afdelingen heen ontstaan. Ook de aanwezigheid van één van de wethouders en het Waterschap onderstreept dat een gezamenlijk aanpak gewaardeerd en gewenst wordt. Uit de reacties van verschillende deelnemers is gebleken dat men het als prettig heeft ervaren out of the box te denken en te kijken naar de mogelijkheden in Veenendaal als het gaat om klimaatadaptatie. Hiermee heeft Veenendaal eerste stappen gezet richting een Klimaat Actieve Stad. Belangrijkste conclusies uit de casussen Bij de verschillende casussen bleek men niet te denken in problemen, maar in oplossingen. Er werden dan ook creatieve oplossingen bedacht en aangedragen die meegenomen kunnen worden voor de toekomst. Uit de 4 werksessies kwamen onderstaande punten naar voren: 1. Belang van bestuurlijk draagvlak en ambitie. Het gemeentebestuur moet klimaatadaptatie als een van de doelstellingen in het beleid onderschrijven en uitdragen. Dit is belangrijke voorwaarde om alle betrokken partijen binnen en buiten de gemeente aan te kunnen sporen aandacht te hebben voor het klimaat. 2. Samenwerking binnen de gemeente is essentieel en biedt kansen voor synergie. Om effectief en efficiënt in bepaalde buurten en wijken aan de gang te gaan, is een gecoördineerde aanpak vanuit verschillende beleidsafdelingen noodzakelijk (water- & rioolbeheer, beheer openbare ruimte, groen en wegen, verkeer, vastgoed, economische zaken, buurtwerk, RO, etc.). 3. Samenwerking met vastgoedeigenaren, bedrijven en bewoners vergroot effectiviteit. Groenblauwe oplossingen beperken zich niet tot de openbare ruimte. Ook particulier terrein kan ruimte bieden voor oplossingen om wateroverlast, hitte en verdroging te voorkomen. 4. Groenblauwe oplossingen vraagt slim en dubbel ruimtegebruik. In alle cases zien wij sterk verharde oppervlaktes waarin optimaal ruimte is gegeven aan langzaam- en gemotoriseerd verkeer, parkeren en beperkt onderhoud. Dit geldt zowel voor het openbaar als het privé terrein. In alle cases moet ruimte gecreëerd worden om te 20 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

21 vergroenen en om water meer zichtbaar te maken. Dit vraag slimme combinaties van maatregelen en dubbel ruimtegebruik (groene daken, half verhardingen, waterpasserende verharding, herschikking en combinaties van functies, etc). 5. Neem in het ontwerp en in de communicatie zowel klimaatadaptie, als klimaatmitigatie mee. In het klimaatbewust ontwerpen en daarover communiceren, is winst te behalen door zowel aandacht te vragen voor maatregelen die klimaatverandering tegen gaan (mitigerende maatregelen als energieneutraal bouwen, duurzame ontwikkeling en circulaire economie), als voor de groenblauwe maatregelen om de effecten van de reeds ingezette klimaatverandering op te vangen (adaptatie). Dit vasthouden Het is nu van belang dit vast te houden. Aanbevolen wordt een vervolg te geven aan deze workshop door: Het bestuur en de gemeenteraad kennis te laten nemen van de inhoud en de resultaten van de workshop. Daarbij uitleggen welke rol de motie van 4 juli 2016 hierbij heeft gespeeld. De raad keuzes voorleggen die een bijdrage leveren aan een klimaatactieve stad. Een voorbeeld hiervan is de keuze (met het vaststellen van het Gemeentelijk Riolerings- en Waterplan ) op welke wijze afkoppelen en vergroenen van particulier terrein gestimuleerd dienen te worden. De resultaten van de workshop en het klimaatactief denken vast te leggen in beleidsplannen. Deze workshop over een jaar nog eens herhalen. Een vergelijkbare workshop te organiseren, zodra er concreet een gebied ontwikkelt of aangepakt gaat worden. De bewustwording van een gezamenlijke aanpak van de klimaatproblematiek een belangrijk resultaat van de workshop. 21

22 22 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

23 Bijlagen maatregelen tot vasthouden en infiltreren van regenwater Deelnemers werkgroepen 23

24 Vasthouden en infiltreren in de buitenruimte - Groene, minder verharde tuin - Bodemverbetering - Afkoppelen hemelwaterafvoer - Waterdoorlatende bestrating Kijk voor inspiratie op Dit is een website om stadsbewoners te inspireren om hun tuin klimaatbestendig in te richten en te vergroenen. Foto: Groene Kikker Tuinontwerp Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

25 Afkoppelen hemelwaterafvoer Door bij gebouwen de regenpijp af te koppelen van het riool worden het rioolstelsel en de zuiveringsinstallatie ontlast; ook worden overstorten van vuil water op het oppervlaktewater voorkomen en wordt het grondwater aangevuld. Eén van de bepalende factoren is de mate van infiltratiecapaciteit van de ondergrond. In bijvoorbeeld zandgronden kan water makkelijk infiltreren. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden: vijver, greppel, infiltratiekratten of een aansluiting op een sloot. Het regenwater kan via een open goot naar een vijver, greppel of als die er is naar een sloot afgevoerd worden. Als er weinig ruimte is, kan de regenpijp gekoppeld worden aan ondergrondse voorzieningen zoals infiltratiekratten, IT-riool of zakputten. Foto: Gemeente Kerkrade 25

26 Afkoppelen hemelwaterafvoer en afvoer via holle weg Wegen en groot deel daken kunnen afgekoppeld worden. Een mogelijkheid is om het wegdek met hol profiel aan te leggen en eventueel in het midden een goot die uitkomt bij een waterloop of op een infiltratiegebied. De goot kan een dubbele functie hebben en dient als transportleiding en regenwaterbuffer. Foto: Limburg leeft met water: Handreiking afkoppelen Als er veel ruimte beschikbaar is en de bodem hiervoor geschikt is, kan regenwater van dakvlakken en verharde oppervlakken direct op grasvelden of andere groengebieden geïnfiltreerd worden. Een vlakvormig infiltratieveld op goed doorlatende bodem vereist veel ruimte maar is gemakkelijk in onderhoud. Ondergrondse infiltratievoorzieningen zijn efficiënter met betrekking tot ruimtegebruik maar vereisen regelmatig onderhoud. Bij infiltratiesystemen kan het water voor een groot deel bovengronds en zichtbaar naar de infiltratievoorziening afgevoerd worden. Foto: Limburg leeft met water: Voorbeeldenboek afkoppelen 26 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

27 Waterdoorlatende halfverharding Waterdoorlatende halfverharding heeft diverse voordelen: het regenwater kan in de bodem wegzakken, het grondwater aanvullen en het riool wordt ontlast. Er zijn verschillende vormen van waterdoorlatende halfverharding: zachte materialen zoals houtspaanders, grind en schelpen en bereidbare grasbetonstenen en klinkers met een brede voeg. Foto: Amar Sjauw en Wa Foto: Amar Sjauw en Wa 27

28 Waterdoorlatende bestrating Poreuze klinkers hebben een korrelstructuur met een groot percentage poriën waardoor ze water- en luchtdoorlatend zijn. Bij toepassing van een waterdoorlatende voegvulling of zonder voeg en een waterdoorlatende ondergrond is er bij oppervlakten met poreuze klinkers een infiltratiepercentage van honderd procent mogelijk. Poreuze klinkers zijn voor terrassen-, voet- en fietspaden en rijwegen toepasbaar. Nadeel is dat de klinkers in de loop van de tijd dichtslibben en het infiltratie-effect verloren gaat. Foto: aquaflow 28 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

29 Infiltratieriool, -putten en -kratten Een infiltratietransportriool is bedoeld om regenwater in de bodem te infiltreren ter aanvulling van het grondwater. Dergelijke voorzieningen worden toegepast naast verharde oppervlakken of naast onverharde oppervlakken waar geen ruimte is voor een infiltratiegreppel of waar de doorlatendheid van de bodem te gering is. Infiltratieputten (zakputten) en infiltratiekratten hebben geen ruimtebeslag bovengronds en een grotere opslagcapaciteit dan bovengrondse infiltratievoorzieningen. Er kan dus meer regenwater tijdelijk gebufferd worden en vertraagd afgestaan worden aan het grondwater. Foto: Dionysios Sofronas Foto: 29

30 Wadi s Bij een wadisysteem stroomt het water van de daken en de wegen niet in de riolering maar via bovengrondse goten en/of greppels in de wadi. Wadi s kunnen deel uitmaken van de groene infrastructuur en een bijdrage leveren aan de vergroting van de biodiversiteit. Een wadi is een beplante greppel met een doorlatende bodem. De bovenlaag bestaat uit beplante verbeterde grond. Eronder bevindt zich een in geotextiel ingepakte koffer die gevuld kan zijn met grind, lavasteen of gebakken kleikorrels. Deze materialen hebben veel tussenruimte waardoor het regenwater kan afstromen. Foto: Gemeenten Horst Foto: atelier GROENBLAUW 30 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

31 Groene bermen Groene bermen en groen langs wegen kunnen benut worden voor infiltratie van regenwater in de bodem. Ze helpen in beperkte mate om fijnstof te binden. Groenzones langs wegen maken de stad leefbaarder en bieden ruimte aan flora en fauna. De groenzones kunnen onder bepaalde voorwaarden ook gebruikt worden voor regenwaterberging en -infiltratie. Foto: Gemeente Hamburg Bron: Hamburg, Dezentrale Behandlung von Strassenabflüssen Foto: Gemeente Hamburg 31

32 Infiltratieveld GEZUIVERD GRIJS WATER Naast hemelwater en oppervlaktewater kan ook gezuiverd grijswater worden geïnfiltreerd. Grijswater kan afkomstig zijn vanuit rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI s), tuinbouw, industrie of uit kantoren en woningen. Uiteraard moet er altijd op gelet worden dat de toevoer van gezuiverd grijswater nooit een verslechtering van de kwaliteit van het oppervlaktewater of grondwater tot gevolg heeft. Het effluent van een rioolwaterzuivering heeft meestal een zodanige kwaliteit dat als het via een begroeid bodemfilter (bijvoorbeeld een helofytenfilter) toegevoerd wordt aan het gebied, het geen negatieve invloed heeft op de waterkwaliteit. Foto: Madeleine dersu 32 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

33 Groene daken Groene daken bufferen een deel van het regenwater. Bij extensieve sedumdaken die op bijna alle daken kunnen worden toegepast, is dit circa 25 mm neerslag. Bij intensieve groene daken met een dikkere opbouw of speciale regenwater retentiedaken is de buffercapaciteit tot 40 mm neerslag. Intensieve groene daken en retentiedaken vereisen wel een hoog draagvermogen van de dakconstructie. Foto: Optiegroen 33

34 Infiltratiestroken in de publieke ruimte In Portland zijn meer stedelijke infiltratieoplossingen ontwikkeld. In beplante grindbakken wordt het regenwater dat afstroomt van de publieke ruimte geinfiltreerd. Foto: Sebastien Ludwig Foto: Sebastien Ludwig 34 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

35 Bodemverbetering Een gezonde bodem is beter in staat om water te laten infiltreren en vast te houden. Een gezonde bodem met veel bodemleven, zoals wortels, wormen en micro-organismen is losser en beter doorlucht. Door organisch materiaal toe te voegen of de bodem te beplanten wordt het bodemleven gestimuleerd. De bodem wordt hierdoor vruchtbaarder, beter bestand tegen plagen en houdt beter water vast. Foto: Amar Sjauw en Wa 35

36 SEIZOENSBERGING / REGENWATERBUFFERS Afkoppelen van hemelwater van niet-vervuild verhard oppervlak van het riool en bufferen in bergvoorzieningen creëert een buffervoorraad voor drogere perioden. Dit is een van de maatregelen om de inlaat van gebiedsvreemd water zoveel mogelijk te voorkomen. Dergelijke bergvoorzieningen kunnen mits er ruimte is, ook in het stedelijk gebied gerealiseerd worden. Met een groene uitstraling dragen ze ook bij aan de biodiversiteit en de ruimtelijke kwaliteit. Foto: Madeleine dersu 36 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

37 37

38 Deelnemers werkgroepen Casus Ellekoot (groep 2, geel) Hiltrud Pötz Astrid Swart Bob Dijkman Dulkes Henk ter Elst Nadia Aliyat Edwin Jansen Maurits van Wijde Bram Hanemaaijer Fenna Aarts Tony den Oudsten Smalle Zijde (blauw) Andre Meijerink Janneke Penterman Birgit van der VekenWesthoff Derk Bok Rik Ankone Hans Boersma Roel Dobbelsteijn André Meijerink Arnold Fikse (waterschap) René Dekkers Casus Ellekoot (roze) Charles Rijsbosch Bert Messing Gerard van Leeuwen Han van den Ham Jaap Holstege Martin van der Tuin Michiel Blok Mike Iskarous Tjeerd Kalsbeek Casus Groenpoort (oranje) Amar Sjauw En Wa - Windhorst Anita Holstra Ben Krooswijk Brigit Huijsmans Marc Van Rossum Roger Thijssen Ronald Hartman Simon Plantinga Inez Guiking Marijke Jaarsma Aanwezig, niet deelgenomen aan workshop Nermina Kundic, wethouder gemeente Veenendaal Wouter van Beijnum, afdelingsmanager Wijk- en Stadsbeheer Kim Dieleman, Watertrainee Waterschap Vallei en Veluwe 38 Verslag Klimaatatelier Veenendaal 11 oktober 2016

39 Colofon Opdrachtgever André Mijerink, gemeente Veenendaal Organisatie & Rapportage Hiltrud Pötz m.m.v. Amar Sjauw En Wa - Windhorst In samenwerking met Charles Rijsbosch van Platform Watervallei & Eem Delft, november 2016 De afbeeldingen uit dit verslag zijn niet vrij van auteursrecht. 39

40