Verantwoord beleggen

Transcriptie

1 Verantwoord beleggen Rapportage tweede kwartaal 2015

2 Inhoud 1 Voorwoord door FSC Nederland 3 2 Klimaat en ontbossing 4 3 Uitsluitingen en engagement Nieuwe uitsluitingen Engagementoverzicht Engagements 8 4 Publicaties en evenementen 10 5 Stemmen Stemtabel Stemmen: voorbeelden en ontwikkelingen 11 6 Het Europese Best-in-Class Product 14 7 Appendix Huidige uitsluitingen (bedrijven) Huidige uitsluitingen (staatsobligaties) 18 ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

3 1 Voorwoord door FSC Nederland ACTIAM GAAT MET FSC DE STRIJD AAN TEGEN ONTBOSSING Op 7 juli 2015 tekenden ACTIAM en FSC Nederland een unieke samenwerkingsovereenkomst. Het doel van deze samenwerking is het gebruik van duurzaam hout te bevorderen en ontbossing te voorkomen. Met onze kennis op het gebied van duurzaam bosbeheer en de invloed die ACTIAM namens haar klanten kan uitoefenen als aandeelhouder gaan we samen het gesprek aan met bedrijven. ACTIAM is hiermee de eerste financiële dienstverlener die zo n verregaande samenwerking met ons aangaat. Graag maak ik van deze gelegenheid gebruik om wat meer over FSC te vertellen. Bijna elke Nederlander kent het logo van duurzaam hout uit de bouwmarkt of op verpakkingen uit de supermarkt. Maar waar staat het eigenlijk voor? Een korte geschiedenis. In de jaren 80 kwam ontbossing steeds prominenter op de politieke agenda te staan. Voorafgaand aan de klimaattop (Earth Summit) in 1992 in Rio de Janeiro waren de verwachtingen hooggespannen. Wellicht herinnert u zich nog de indrukwekkende speech van de toen 12-jarige Severn Cullis-Suziku? Veel mensen hoopten in 1992 dat er eindelijk bindende afspraken en doelen zouden komen tussen landen over het beschermen van met name de tropische bossen. De Noordelijke en Zuidelijke landen konden het toen niet eens worden. Na deze top is FSC opgericht, een vrijwillig systeem voor duurzaam bosbeheer. Inmiddels is 182 miljoen hectare bos gecertificeerd volgens het FSC-systeem. Studies zoals in het Afrikaanse Congo Basin laten zien dat FSC-bosbeheer positieve impact heeft op het gebied en al haar bewoners, lokale mensen en dieren. Voorbeelden hiervan zijn dat bosarbeiders veilige apparatuur en beschermende kleding krijgen om mee te werken. Traditionele rechten worden gerespecteerd en er wordt geluisterd naar de lokale bevolking. Ook profiteren lokale bewoners mee van duurzaam bosbeheer doordat er werkgelegenheid en voorzieningen worden gecreëerd. Duurzaam ondernemen zoals het hoort. We zijn erg blij dat we in ACTIAM een nieuwe partner hebben gevonden die met ons voor een nog grotere impact wil gaan zorgen op dit onderwerp. We zetten daarmee een nieuwe stap in de strijd tegen ontbossing. In dit kwartaalrapport vertelt ACTIAM wat de plannen zijn. Wij kijken erg uit naar deze samenwerking en zullen je regelmatig op de hoogte houden van de resultaten. Hartelijke groet, Roel Nozeman FSC Nederland ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

4 2 Klimaat en ontbossing Klimaatverandering is een van de grootste uitdagingen van deze tijd. Door een groeiende wereldbevolking en stijgende welvaart neemt de druk op onze aarde toe. Dit vormt niet alleen een uitdaging voor het milieu, maar leidt ook tot sociale problemen. Want veel van de grondstoffen die wij hier gebruiken komen uit het leefgebied van iemand anders. En als grondstoffen schaars worden ontstaat er vaak conflict over de verdeling daarvan. Niet alleen fossiele brandstoffen of metalen raken uitgeput. Steeds vaker ontstaan ook spanningen om basisbehoeften zoals water en voedsel. Dit is niet alleen in ontwikkelende economieën een probleem. Californië komt bijvoorbeeld veel in het nieuws door de droogte van de afgelopen jaren. Die droogte leidt tot natuurbranden, maar ook tot watertekorten bij zowel de bevolking als de boeren. KLIMAATVERANDERING TEGENGAAN Om de druk op onze aarde te verminderen zullen we beter met onze grondstoffen en milieu moeten omgaan, zodat we ook in de toekomst in een mooie wereld kunnen leven die in onze basisbehoeften, zoals eten, drinken en onderdak, voorziet. De uitstoot van broeikasgassen, waaronder CO 2, is de grootste boosdoener van klimaatverandering. Dit leidt tot (gemiddelde) temperatuurstijgingen, smelten van ijskappen en stijgingen van het zeewaterniveau. Onder andere NASA geeft een goed overzicht van alle oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. Om klimaatverandering tegen te gaan, moeten we dus onze CO 2 -uitstoot verlagen. In de eerste plaats door zuiniger en efficiënter om te gaan met fossiele brandstoffen. Elke consument kan hier aan bijdragen door zuiniger om te gaan met gas, elektriciteit en vervoer. Maar ook bedrijven moeten zich inspannen, door bijvoorbeeld de auto s die het produceert zuiniger te maken of goed geïsoleerde huizen te bouwen. In de tweede plaats is het belangrijk dat we minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen en overgaan naar een zogenaamde koolstofarme economie : een economie waarmee we weinig CO 2 uitstoten, bijvoorbeeld door alleen hernieuwbare energie te gebruiken. ACTIAM wil met haar verantwoord beleggingsbeleid bijdragen aan deze transitie naar een koolstofarme economie. Door de meest vervuilende activiteiten uit te sluiten, engagement aan te gaan met bedrijven om verbetering te realiseren én door te investeren in wat we juist wel willen zien. Bijvoorbeeld investeringen in hernieuwbare energie en energie-efficiëntie door middel van green bonds (groene obligaties). GEZONDE LONGEN Een belangrijk wapen in de strijd tegen klimaatverandering zijn bossen. Die worden ook wel de longen van de aarde genoemd. Ze nemen namelijk CO 2 op als ze groeien én leveren ons zuurstof. Als deze bossen grootschalig gekapt worden of verbrand, komt die CO 2 weer in de lucht. Ook zijn er dan minder bossen om de CO 2 die we uitstoten op te nemen. Ontbossing wordt niet alleen veroorzaakt door de handel in hout. In een aantal landen wordt tropisch bos weggehaald zodat er bijvoorbeeld oliepalmen of sojaplanten geplant kunnen worden. De palmolie en soja van die planten zit in veel van ons voedsel en andere dagelijkse middelen. Het is dus belangrijk dat onze bossen blijven bestaan en dat ze goed beheerd worden. Daarom is ACTIAM een samenwerking aangegaan met FSC. FSC staat bekend als het keurmerk voor hout. Maar de organisatie werkt ook met een systeem voor bosbeheer. Met dit systeem houdt het bos zijn economische waarde, zodat er minder reden is om het plat te branden of te kappen. Voor deze samenwerking maken we gebruik van de kennis van FSC en de mogelijkheid van ACTIAM om met bedrijven in gesprek te gaan. Op die manier kunnen we samen werken aan het behoud van onze bossen. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

5 Waarom is het bos belangrijk voor het klimaat Bossen nemen CO2 op uit de lucht Steeds meer bomen worden gekapt en verbrand en geven er zuurstof voor terug De CO2 blijft in de bomen opgeslagen In deze gebieden worden de meeste bomen gekapt. Chocó-Darién Dit heeft grote gevolgen Amazone voor het klimaat. Congobekken Atlantisch Woud/ Gran Chaco PROBLEEM Mekongregio Borneo Oost-Afrika Sumatra Cerrado 1. GEVOLGEN Het CO2 komt vrij en draagt bij aan de verdere opwarming van de aarde 2. Tegelijkertijd neemt ook de capaciteit van het bos af om CO2 op te nemen Nieuw-Guinea Oost-Australië Door te stoppen met de ontbossing en met beleggen in ontbossing behoud je het bos en beperk je de versnelde opwarming van de aarde. Consumenten en bedrijven zouden zich bewuster moeten zijn van de risico s van niet-duurzaam landgebruik. Bronnen: ACTIAM WNF.nl Greenpeace 2015.newclimateeconomy.report climateandweather.net nationalgeographic.com ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

6 3 Uitsluitingen en engagement 3.1 NIEUWE UITSLUITINGEN Alle organisaties waarin we beleggen worden onderzocht op milieu-, sociaal en bestuurlijk gebied. De beoordelingscriteria voor deze onderwerpen staan in onze Fundamentele Beleggingsbeginselen. Deze hebben betrekking op mensenrechten, fundamentele arbeidsrechten, corruptie, milieuvervuiling, wapens en productintegriteit. De Fundamentele Beleggingsbeginselen komen voort uit internationale verdragen, overeenkomsten en best practices en zijn te vinden op onze website. Figuur 1 op pagina 8 geeft een overzicht weer van de huidige uitsluitingen per onderwerp. Het onderzoeken van bedrijven leidde in het tweede kwartaal tot zeven nieuwe uitsluitingen: n Compagnie Financière Richemont, Daicel Corporation en Dick s Sporting Goods Compagnie Financière Richemont, Daicel Corporation en Dick s Sporting Goods zijn betrokken bij de productie van niet-militaire vuurwapens of verkoop van (hand)vuurwapens aan consumenten. Dit is in strijd met de Fundamentele Beleggingsbeginselen van ACTIAM, waarin staat dat alle productie van niet-militaire vuurwapens en de consumentenverkoop van (hand)vuurwapens uitgesloten worden. De bedrijven zijn benaderd voor nadere uitleg en gevraagd of er plannen zijn om de wapenverkoop of productie binnenkort te stoppen. Geen van de drie bedrijven kon concrete plannen tot verkoop of het stoppen van deze activiteiten overleggen. Om deze reden zijn de bedrijven uitgesloten. n Gazprom OAO Gazprom OAO is een Russisch bedrijf dat actief is bij olieboringen in het Arctisch gebied. Op basis van ACTIAM s energietransitiebeleid is onderzocht of het bedrijf voldoet aan ACTIAM s risicobeoordeling. Het bedrijf heeft gereageerd op vragen over de risico s die het zelf ziet bij olieboringen in het Arctisch gebied. Gazprom OAO wil echter geen informatie verstrekken over olielekkages. Het voldoet daarmee aan een van de uitsluitingscriteria van ACTIAM s energietransitiebeleid, namelijk betrokkenheid bij off-shore Arctische olieboringen én geen publicatie van rapportages over de hoeveelheid olielekkages. n Harris Corporation Harris Corporation heeft Exelic Inc. overgenomen. Exelis Inc. was een door ACTIAM uitgesloten bedrijf. Door deze overname is Harris Corp. betrokken bij kernwapens en om die reden uitgesloten. n Polska Grupa Energetyczna (PGE) PGE is een Pools nutsbedrijf dat een hoog aandeel kolen in haar energiemix heeft. ACTIAM heeft in haar energietransitiebeleid opgenomen dat nutsbedrijven met een aandeel van meer dan 70% kolen in de energiemix een concreet plan (ambitieus en tijdsgebonden) moeten hebben om dit aandeel terug te brengen. PGE reageerde op ACTIAM s brief en kon plannen overleggen, maar deze waren niet concreet genoeg. Het bedrijf draagt daarmee onvoldoende bij aan de transitie naar een koolstofarme economie en is om die reden uitgesloten. n Rockwell Collins Rockwell Collins levert essentiële diensten voor kernwapenproductie en handelt daarmee in strijd met de Fundamentele Beleggingsbeginselen van ACTIAM. Betrokkenheid bij kernwapenproductie is een van de activiteiten die tot directe uitsluiting door ACTIAM leiden. Huidige uitsluitingen Voor een volledig overzicht van de bedrijven die per 30 juni 2015 uitgesloten zijn van het beleggingsuniversum verwijzen we u naar Sectie 7.1 van de Appendix. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

7 Figuur 1: uitsluitingen gesorteerd naar onderwerp. Sommige bedrijven zijn om meerdere redenen uitgesloten, daarom is het totaal van deze tabel hoger dan het totaal aantal uitsluitingen. Klant en - productintegriteit Fundamentele arbeidsrechten Mensenrechten Milieuvervuiling Controversiële wapens ENGAGEMENTOVERZICHT Redenen voor uitsluiten bedrijven per ACTIAM gelooft dat impact gecreëerd kan worden door gedragsverandering. Door middel van actief aandeelhouderschap kunnen we gedragsverandering bij bedrijven stimuleren. Bijvoorbeeld door te stemmen op aandeelhoudersvergaderingen. Maar ook en vooral door het gesprek aan te gaan met bedrijven en ze te laten weten welke verbeteringen we graag willen zien. Dit noemen we engagement. We spreken dan met het management of de directie van een bedrijf. Als een bedrijf te maken heeft gehad met controversiële activiteiten achterhalen we de oorzaak daarvan en laten we het bedrijf weten wat het moet verbeteren om aan ons beleid te voldoen. Maar we gaan ook proactief het gesprek aan met bedrijven waarvan we vinden dat ze punten te verbeteren hebben, zodat controverses voorkomen kunnen worden. Onderstaande figuren geven informatie over de engagements die wij zelf met bedrijven voeren. Als we denken dat dat effectiever is, gaan we samen met andere investeerders het gesprek aan met een bedrijf. Die zogenaamde collectieve engagements zijn nog niet in deze overzichten opgenomen. Momenteel zijn we bezig om deze collectieve engagements op dezelfde manier te meten als de individuele engagements zodat deze ook in de overzichten opgenomen kunnen worden. Figuur 2 en 3 geven weer hoe onze engagement-activiteiten verdeeld zijn, naar regio en sector. Figuur 2 en 3: verdeling engagements naar regio en naar sector 13% (4) 8% (2) 75% (18) Europa Noord-Amerika Azië / Pacific 13% (3) 21% (5) 33% (8) 8% (2) 25% (6) Mijnbouw Olie & gas Diversen Voeding Kapitaalgoederen ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

8 Natuurlijk kijken we naar het verloop van die dialoog. We beoordelen het succes van onze inspanningen op twee onderdelen. Onder de kwaliteit in het algemeen valt de relatie met het bedrijf: stelt het zich voldoende open op en is het bereid om in gesprek te gaan met de aandeelhouders? Het onderdeel voortgang gaat over de werkelijke stappen die door het bedrijf zijn gezet tussen het bespreekbaar maken van onze zorgen en het maken van concrete verbeteringen in beleid en gedrag. Deze informatie wordt weergegeven in figuur 4 en 5. Figuur 4: verdeling engagements naar algemene kwaliteit 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Verdeling naar algemene kwaliteit Verdeling naar voortgang Goed Gemiddeld Slecht Mijlpaal 1 Mijlpaal 2 Mijlpaal 3 Mijlpaal 4 Mijlpaal ENGAGEMENTS Wat houdt de samenwerking met FSC in? Zoals ook in het voorwoord werd verteld, is ACTIAM dit jaar een samenwerking aangegaan met FSC: een nieuwe stap in de uitvoering van ons verantwoord beleggingsbeleid. Deze samenwerking houdt meer in dan alleen onze namen aan elkaar te verbinden. Ons doel is uiteindelijk impact te creëren doordat bedrijven hun gedrag veranderen. Voorbeelden van doelstellingen bij onze lopende engagements zijn het verminderen van CO 2 -uitstoot en het implementeren van een goed inkoopbeleid. Om invulling te geven aan de samenwerking zullen ACTIAM en FSC twee nieuwe engagementtrajecten opzetten: één gericht op het omhoog brengen van het gebruik van gecertificeerd hout door bedrijven en één gericht op het tegengaan van ontbossing bij bedrijven die hier indirect aan kunnen bijdragen. Die laatste groep koopt geen hout in, maar loopt het risico om bij te dragen aan ontbossing door het gebruik van andere producten. Een bekend voorbeeld is palmolie: in landen als Indonesië en Maleisië wordt tropisch bos gekapt om de oliepalmen te kunnen planten. Dit gaat ten koste van het leefgebied van de lokale bevolking en dieren. Daarnaast is het erg schadelijk voor het milieu als het tropisch bos weggehaald wordt door het bijvoorbeeld te verbranden. Er komt dan veel CO 2 vrij. Momenteel kijken we met FSC en andere experts welke bedrijven we het beste kunnen aanspreken om zoveel mogelijk impact te hebben. Uiteindelijk hebben deze twee trajecten hetzelfde doel: het behouden van onze bossen om een positieve bijdrage te leveren aan het klimaat, de leefbaarheid van de lokale bevolking en biodiversiteit. Wat gebeurde er de afgelopen maanden? In het ESG-kwartaalrapport over het eerste kwartaal van 2015 vertelden we over het engagementtraject met elf oliebedrijven dat ACTIAM met andere beleggers voert. De gesprekken met die bedrijven gaan over het feit dat ze (willen) boren naar olie in het Arctisch gebied. Om nog beter in te kunnen schatten wat de risico s van boren in dit gebied zijn, organiseerde ACTIAM een rondetafelbijeenkomst. Hier kwamen onder andere wetenschappers, nietgouvernementele organisaties, beleggers en een oliebedrijf bijeen om te praten over de risico s, de weeromstandigheden, de financiële argumenten én wat er zou gebeuren als er olie lekt in dit gebied. Een complex onderwerp, maar de deelnemers wisten nuttige gesprekken en discussies te voeren die ook voor de toeschouwers begrijpelijk waren. Deze afwegingen helpen ACTIAM om de engagements met de bedrijven nog beter uit te voeren. Binnenkort wordt de volgende fase van het engagementtraject over Arctische olie gestart en kunnen we deze kennis dus gelijk in de praktijk brengen. In het tweede kwartaal van 2015 bracht ACTIAM ook een bezoek aan een windmolenpark in Frankrijk. ACTIAM heeft namens haar klanten bijgedragen aan de financiering van dit windmolenpark door middel van green bonds: obligaties waarvan de opbrengsten worden besteed aan duurzame activiteiten. Een mooie kans om eens in het echt te zien waar dit geld naartoe gaat. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

9 ACTIAM heeft een eigen beleid voor beleggingen in green bonds. Hiermee controleren we of we een green bond groen genoeg vinden. Vaak valt er ook bij green bonds die wel voldoen aan het beleid nog iets te verbeteren. In dat geval gaan we een gesprek aan met het bedrijf dat de green bond uitgaf, zodat deze punten bij een volgende uitgave meegenomen kunnen worden. Mede door deze gesprekken wil ACTIAM bijdragen aan de ontwikkeling van de green bonds-markt. Deze markt biedt namelijk kansen om het geld dat wereldwijd in obligaties omgaat te besteden aan duurzame activiteiten en het tegengaan van klimaatverandering. FSC -F ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

10 4 Publicaties en evenementen Publicaties ACTIAM heeft in het eerste kwartaal van 2015 de onderstaande artikelen op ESG-gebied gepubliceerd: MAAND AUTEUR MEDIUM TITEL (LINK) April Jon Hay, interview met Manuel Adamini Global Capital Green market weighs merits pure play Mei Manuel Adamini IEX.nl Bloeddiamanten Juni Karen Jochems, Omni Magazine Omni magazine interview met Dennis van der Putten Pieter Kort, Fleur van Dalsem, Justin Dornekamp, interview met Manuel Adamini IEX Profs Magazine Activisme loont de moeite Publieke optredens Het ESG Research team van ACTIAM heeft in het vierde kwartaal van 2014 in een actieve rol aan de onderstaande evenementen deelgenomen: MAAND DEELNEMER ORGANISATIE EVENEMENT & LOCATIE (LINK) VORM ONDERWERP April Erik Jan van Bergen Rabobank Green Bonds Roundtable, Amsterdam Spreker Green bonds Dennis van der Putten Institutional Investor Institutional Investor Forum, Noordwijk Panellid Verantwoord beleggen Manuel Adamini IRR IRR Green Bonds Forum Presentatie en moderator Green bonds Juni Dennis van der Putten BNR Newsroom beurs Panellid Impact investing Thierry Oeljee Opal European Family Office and Insitutional Panellid Impact investing Investment Forum Manuel Adamini GTQ The Annual Sustainable & Social Impact Panellid en moderator Green bonds Investing Conference: can green bonds deliver? Erik Jan van Bergen Environmental Finance Green bonds 2015 Keynote speech Green bonds Manuel Adamini WWF, CBI, ACTIAM WWF Workshop Green Bonds Presentatie Green bonds ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

11 5 Stemmen 5.1 STEMTABEL STEMOVERZICHT H EUROPA AMERIKA AZIË PACIFIC ZL SNS/RZL SRIFEE SNS/RZL SRIFENA SNS/RZL SRIFEPA Aantal vergaderingen waar is gestemd Stemmen VOOR het Bestuur Stemmen TEGEN het Bestuur Totaal aantal voorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN STEMONTHOUDINGEN Totaal aantal bestuursvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN STEMONTHOUDINGEN Totaal aantal aandeelhoudersvoorstellen Stemmen VOOR Stemmen TEGEN STEMONTHOUDINGEN ) Deze getallen zijn exclusief 3 AVA s van Nederlandse bedrijven waar ACTIAM zelf aanwezig was: Wolters Kluwer NV, Koninklijke Boskalis Westminster NV en Arcadis NV. Bij deze vergaderingen heeft ACTIAM voor het bestuur en voor alle voorstellen gestemd. 2) In de genoemde periode hielden twee Italiaanse coöperatieve banken hun AVA: Banco Popolare Societa Cooperativa (10 april) en Unione di Banche Italiane (24 april). Om hier te kunnen stemmen dienen aandeelhouders zich 90 dagen van tevoren te registreren als leden. ACTIAM s registratie werd niet binnen deze termijn gemaakt, waardoor de stemmen niet meegenomen konden worden. Het Italiaanse parlement heeft recent gesproken over hervormingen van dit systeem. We houden deze ontwikkeling in de gaten om op de AVA s van 2016 geldige stemmen uit te kunnen voeren. 5.2 STEMMEN: VOORBEELDEN EN ONTWIKKELINGEN In het tweede kwartaal van het jaar vinden meestal de Algemene Vergaderingen van Aandeelhouders (AVA s) plaats. Op deze vergaderingen kunnen aandeelhouders stemmen op resoluties die op de agenda zijn gezet door het bedrijf, of zelf een aandeelhoudersresolutie op de agenda zetten. Traditioneel zijn dit vooral corporate governance-onderwerpen, maar de laatste jaren komen ook steeds vaker milieu- en sociale kwesties op de agenda te staan. Twee thema s kwamen dit kwartaal bij meerdere aandeelhoudersvergaderingen voor: het één aandeel-één stem - principe en klimaatverandering. Ook werd bij veel banken kritisch gestemd op de AVA s. Één aandeel-één stem De Europese Commissie voerde vorig jaar maatregelen in om het bestuur (corporate governance) bij grote bedrijven te verbeteren. Éen van die maatregelen hield in dat bedrijven meer stemrecht kunnen geven aan specifieke aandeelhouders (loyalty shares). Normaal heeft een aandeelhouder één stem per aandeel. Door bijvoorbeeld aandeelhouders die al langere tijd aandelen van het bedrijf bezitten meer stemrecht te geven kunnen bedrijven langetermijn-aandeelhouderschap stimuleren. Dit lijkt in eerste instantie een goede ontwikkeling. Maar bij bedrijven die vroeger familiebedrijven waren hebben de families vaak nog steeds veel aandelen in handen, ook al zijn de bedrijven nu beursgenoteerd. Deze families zouden bij zo een regeling veel meer stemrecht en dus meer macht krijgen, vergeleken met de andere aandeelhouders. ACTIAM heeft zich al eerder tegen deze ontwikkeling uitgesproken. Een van de bedrijven waarbij stemrecht leidde tot problemen was het Zwitserse Sika. Een partij had 16,1% van de aandelen van Sika in handen, maar 52,4% van de stemrechten. Deze partij verkocht de aandelen aan het Franse Saint-Gobain. Hierdoor zou Saint-Gobain de controle over Sika kunnen overnemen zonder de andere aandeelhouders te compenseren. Er is een rechtszaak gestart die nog steeds loopt. In Frankrijk krijgen aandeelhouders die langer dan twee jaar aandelen hebben automatisch dubbel stemrecht. Bedrijven kunnen dit veranderen naar een één aandeel-één stem -regeling door het op de agenda van de AVA te zetten en steun te krijgen van ten minste twee derde van de aandeelhouders. Bij drie bedrijven stond dit op de agenda: Renault, Orange en Vivendi. Bij Renault stemde 60% van de aandeelhouders vóór het één aandeel-één stem -principe. Maar de Franse staat had voor de AVA meer aandelen gekocht en zorgde er daarmee voor dat de ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

12 66,6% die nodig is nét niet werd gehaald. Ook bij Orange stemde de Franse staat tegen dit voorstel. 43% van de aandeelhouders stemde voor; niet genoeg om het voorstel aan te nemen. Ten slotte stemde ACTIAM bij de AVA van Vivendi voor het één aandeel-één stem -principe. Hier kreeg het voorstel 50% van de stemmen en werd het dus ook niet aangenomen. In Italië voerden 13 bedrijven de loyalty shares in, waaronder Astaldi, Amplifon en Davide-Campari-Milano. Dit is zorgelijk, omdat veel Italiaanse bedrijven een dominante aandeelhouder hebben die hiermee meer macht krijgt. Bij Davide-Campari-Milano en Terna stemden we ook tegen het beloningsrapport, omdat de link tussen beloning en prestatie niet duidelijk genoeg was. Bij Unicredit stemden we tegen de beloning voor niet-uitvoerende bestuurders omdat dit niet transparant genoeg was. Klimaatverandering Klimaatverandering is een belangrijk thema voor ACTIAM. AVA s zijn een manier om bedrijven van strategie te laten veranderen op dit onderwerp of kritiek over het beleid uit te spreken. In Europa waren vooral de AVA s van BP en Shell interessant. Een groep beleggers heeft een aandeelhoudersresolutie op de agenda van beide bedrijven gezet. Met deze resolutie vroegen de beleggers aan BP en Shell om te gaan rapporteren over klimaatverandering. Bijvoorbeeld over de uitstoot van CO 2, onderzoek naar hernieuwbare energie en targets voor beloningen van het bestuur. Als de bedrijven hier (beter) over rapporteren kunnen aandeelhouders ook effectievere gesprekken voeren. ACTIAM heeft publiekelijk de resoluties ondersteund en op de vergadering voor deze resoluties gestemd. Bijzonder was dat het management van beide bedrijven zelf ook de resoluties ondersteunden. Dit leidde ertoe dat meer dan 98% van de aandeelhouders voor stemden en de resoluties werden aangenomen. Ook in Noord-Amerika speelde klimaat een rol op de aandeelhoudersvergaderingen. ACTIAM ondersteunde resoluties bij ExxonMobil en Chevron, om de bedrijven over te halen een bestuurder met kennis van milieu (in de context van de olie- en gasindustrie) aan te stellen. Zo n 20% van de aandeelhouders ondersteunde deze resoluties. Bij Entergy Corp ondersteunden we een aandeelhoudersresolutie waarin stond dat het verminderen van CO 2 -uitstoot een doel moet zijn waar beloning van afhankelijk is. Er stemde geen meerderheid voor deze resolutie, waardoor die niet is aangenomen. Klimaat is niet alleen voor olie- en gasbedrijven een belangrijk onderwerp. We stemden bijvoorbeeld bij Marathon Petroleum voor een resolutie die vroeg doelen te stellen voor het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen, maar deden dit ook bij JB Hunt (transport) en Time Warner (entertainment). De voorstellen werden niet aangenomen, maar wel door een groot percentage van de aandeelhouders ondersteund. De bedrijven kunnen dan vaak niet anders dan dit signaal serieus nemen en actie ondernemen. We houden de ontwikkelingen bij deze en andere bedrijven in de gaten en blijven ook in ons stemgedrag het belang van het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen benadrukken. Banken Bij grote financiële instellingen werden op de AVA s veel culturele en strategische uitdagingen aangekaart. Bij Deutsche Bank stemde ACTIAM tegen decharge van de directie. Decharge is een vorm van goedkeuring; de directie is dan niet meer aansprakelijk voor het gevoerde beleid. We stemden tegen omdat de directie weinig voortgang lijkt te maken op het gebied van bedrijfscultuur, strategie en compliance. 36% van de aandeelhouders stemde tegen. Standard Chartered liet juist zien van eerdere ervaringen geleerd te hebben. In 2014 stemde bijna 40% van de aandeelhouders tegen het beloningsbeleid, waarna het bedrijf met aandeelhouders is gaan spreken en veranderingen heeft doorgevoerd. Hierdoor kreeg het bedrijf veel steun van haar aandeelhouders op de AVA van dit jaar. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

13 Bij de AVA van Bank of America stemden relatief veel aandeelhouders tegen de herkiezing van leden van de governance- en nominatiecommissies. De reden hiervoor is dat de bank een eerdere belofte aan aandeelhouders niet is nagekomen door de rol van CEO en Voorzitter te combineren. Als deze rollen gescheiden zijn is er een extra controle, dus deze samenvoeging zien wij niet als een goede ontwikkeling. ACTIAM ondersteunde op deze AVA ook een aandeelhoudersresolutie die het bedrijf vroeg te rapporteren over klimaatverandering en lobbyen en twee resoluties op het gebied van goed bestuur. Hiervoor werd helaas geen meerderheid behaald. Overig Voorbeelden van AVA s in Nederland waar ACTIAM stemde zijn die van Delta Lloyd, SBM Offshore en Nutreco. Bij Delta Lloyd stemden we, samen met 38% van de aandeelhouders, tegen de decharge van de directie. Het bedrijf wordt beschuldigd van het handelen met voorkennis. Bij SBM Offshore onthielden we ons van onze stem over decharge van de directie, in verband met beschuldigingen van omkoping in Brazilië. Ook bij Nutreco onthielden we ons van onze stem over decharge van de directie, omdat daar twijfel bestaat of Nutreco wel goed is omgegaan met de overname door SHV. Nutreco is inmiddels overgenomen en niet langer beursgenoteerd. In Azië viel de AVA van Mizuho Financial Group op omdat er tien aandeelhoudersresoluties op de agenda stonden. ACTIAM stemde voor vier van deze resoluties, bijvoorbeeld over het gebruik van stemrechten die horen bij aandelen die om strategische redenen zijn gekocht. Bij Toyota Motor Corporation stemden we tegen een voorstel om zogenaamde AA class -aandelen in te voeren. AA class-aandelen zijn niet beursgenoteerd en kunnen niet overgedragen worden zonder goedkeuring van de directie, maar hebben wel stemrecht. Het bedrijf wilde deze aandelen invoeren om meer langetermijn-aandeelhouders te krijgen en bij te dragen aan Research en Development. We stemden tegen omdat het bedrijf genoeg reserves heeft om te investeren in Research & Development en het een voorbeeldfunctie heeft in Japan. De resolutie werd aangenomen, maar een significant deel van de aandeelhouders stemde tegen. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

14 6 Het Europese Best-in-Class Product Voor het Europese Best-in-Class product wordt elk bedrijf langs onze duurzame meetlat gelegd. Daarbij selecteren wij alleen de meest toonaangevende bedrijven op milieu-, sociaal- en bestuursvlak ( Best-in-Class ). Dit doen we met sectoronderzoeken: we maken per sector een rangorde van de bedrijven. Alleen de beste 40% van de in Europa genoteerde bedrijven in die sector keuren we goed als mogelijke belegging. Deze rangorde komt tot stand door meer dan 100 indicatoren voor duurzaam ondernemerschap te wegen. Zo onderzoeken we of bedrijven transparant zijn over de hoogte en de voorwaarden van beloning van topbestuurders. Verder worden de milieuprestaties van bedrijven beoordeeld, onder andere op het gebied van energie efficiëntie en trends in de loop der tijd. We kijken bijvoorbeeld of bedrijven meetbare energie efficiëntie-doelstellingen hebben. Op sociaal terrein gaat onze aandacht onder andere uit naar personeelsverloop en hoe bedrijven diversiteit op de werkvloer bevorderen. Daarnaast geeft het onderzoek ons inzicht in ketenverduurzaming. Hierbij wordt gekeken of bedrijven efficiëntere en schonere processen stimuleren via haar leveranciers of klanten. Denk hierbij aan de inzameling van gebruikt frituurvet van huishoudens voor biodieselproductie door bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie. Het onderzoek geeft bovendien inzicht in doorbraaktechnologieën om CO 2 -reductie te behalen. Zo kunnen we binnen elke sector de innovatieve koplopers onderscheiden van de conservatieve achterblijvers. In de loop van het tweede kwartaal van 2015 onderzochten we alle Europese bedrijven in de volgende vier sectoren: n Supermarkten n Software en automatisering n Zakelijke dienstverlening n Halfgeleiders De analyse van deze sectoren leidde afgelopen kwartaal tot de volgende wijzigingen in drie sectoren: SECTOR AANDEEL VORIGE STATUS NU Supermarkten Ahold Afgekeurd Toegelaten Huishoudelijke producten en persoonlijke verzorging Indra Sistemas Goedgekeurd Verwijderd Gemalto nvt Nieuw toegelaten Zakelijke dienstverlening ISS Afgekeurd Toegelaten Supermarkten verantwoord inkopen en goed omgaan met personeel Elke maand voert ACTIAM een sectoronderzoek uit. We onderzoeken dan per sector welke bedrijven tot de koplopers behoren en welke niet. Een van de onderzochte sectoren in het tweede kwartaal van 2015 was de sector supermarkten. Bedrijven die in dit universum vallen zijn voornamelijk betrokken bij de verkoop van verpakt en vers voedsel. Sommige bedrijven bieden ook andere producten aan, zoals cosmetische en huishoudelijke producten, textiel en elektronische producten. Ondanks verschillen in het productaanbod, hebben de bedrijven in deze sector vaak dezelfde uitdagingen. Verantwoord ketenbeheer, milieumanagement en een goede omgang met personeel zijn de belangrijkste. Eigen merk producten dragen bij tot een steeds groter deel van de omzet in de sector. Daarmee neemt ook het belang van controle op de eigen productieprocessen en het inkoopbeleid toe. Verantwoord ketenbeheer Supermarkten en andere detailhandelbedrijven hebben ingewikkelde ketens. Veel producenten van grondstoffen zijn kleine boeren en de productie kan heel verdeeld zijn, waardoor het lastig is om uit te zoeken waar grondstoffen vandaan komen en om controle op het proces te houden. Een groot deel van het voedsel dat wereldwijd wordt geconsumeerd, is geproduceerd in landen waar mensen onder slechte omstandigheden moeten werken. Er wordt veel gebruik gemaakt van tijdelijke werknemers of migranten. Daarnaast zijn er meestal geen vakbonden. Dit maakt de arbeiders (juridisch) kwetsbaar. Ze hebben weinig kans om betere arbeidsomstandigheden en loon af te dwingen. Ook kinderarbeid en gedwongen arbeid blijven ondanks beleid en maatregelen soms terugkeren in de keten van voedingsbedrijven en supermarkten. Prijzenoorlogen, die de prijzen die leveranciers voor hun producten krijgen naar beneden halen, vergroten de uitdaging van verantwoord ketenbeheer nog verder. Hoe bedrijven met deze uitdaging omgaan is heel belangrijk. Niet alleen om de ononderbroken levering van de producten veilig te stellen, maar ook om te zorgen dat werknemers goed behandeld worden, reputatieschade te voorkomen en klanten te behouden. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

15 Het maatschappelijke bewustzijn over de sociale en milieueffecten van voedsel inkoop en productie groeit. Zeker als het gaat om risicovolle producten als bananen, cacao, soja, palmolie, chocolade, thee en koffie. Consumenten willen weten hoe het voedsel dat ze eten geproduceerd wordt en waar de ingrediënten vandaan komen. Ook zeggen steeds meer consumenten dat ze bereid zijn om te betalen voor lokaal of biologisch geproduceerd eten. Omgang met eigen personeel en productieprocessen Uitgangspunt van een goed personeelsbeleid zijn goede standaarden en Supermarkten stoten veel CO 2 uit door de hoge energiebehoefte van opslag, koeling, verlichting en transport. Dit stimuleert bedrijven te investeren in maatregelen die zowel milieu- als kostenbesparend zijn. protocollen die op alle locaties wereldwijd worden uitgevoerd. Lokale regels en gebruiken en hevige concurrentie maken dit lastig. Bovendien leiden bezuinigingen tot minder vaste, fulltime posities. Gevolg is een relatief hoog percentage tijdelijke, seizoensgebonden, of rechteloze arbeiders, die geconfronteerd worden met baanonzekerheid, lage lonen en overuren. Rechtszaken ten aanzien van arbeidsovertredingen, zoals onbetaalde overuren, discriminatie en slechte arbeidsomstandigheden, komen veel voor in de sector. Vooral in Amerika, waar anti-vakbond gedrag vaak voorkomt. Ook dichter bij huis leidt de moeilijke positie van werknemers soms tot protest tegen de slechte arbeidsvoorwaarden van het personeel. Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Ahold in april trok een vakkenvuller nog demonstratief de aandacht door zich al strippende te beklagen over de lage salarissen in verhouding tot de CEO beloningen. Na arbeid zijn verpakkingen, transport en energie de grootse kostenposten binnen de sector. Supermarkten stoten ook veel CO 2 uit door de hoge energiebehoefte van opslag, koeling, verlichting en transport. Dit stimuleert bedrijven te investeren in maatregelen die zowel milieu- als kostenbesparend zijn. Onderzoek In totaal onderzochten we 13 bedrijven in de voedsel & detailhandel. De volgende bedrijven behoren tot de topselectie: Carrefour SA, Kesko, Koninklijke Ahold N.V., Metro AG en Tesco PLC. Koninklijke Ahold NV (Ahold) is een internationale voedingsdistributeur met activiteiten in de VS, Nederland (het segment omvat ook België en Duitsland) en de Tsjechische Republiek. We zien het bedrijf als een Best-in-Class bedrijf omdat het de afgelopen jaren sterk en met succes heeft ingezet op verbeteringen van haar verantwoord ketenbeheer. Hoewel Ahold in 2011 nog in verband gebracht werd met ani-vakbond gedrag in Amerika, heeft het bedrijf inmiddels belangrijke stappen genomen om arbeidsverhoudingen en aanverwante beleidsterreinen te verbeteren. Ahold is binnen de sector het bedrijf met het hoogste percentage werknemers dat onder een CAO valt. Naar aanleiding van het protest op de laatste aandeelhoudersvergadering, hebben we nader onderzoek gedaan naar de CEO beloningen in de sector. Hieruit bleek dat Ahold hier niet negatief uitsprong. Nu Ahold en Delhaize samen gegaan zijn, zal moeten blijken in hoeverre Ahold deze koppositie weet te behouden. Tesco was in 2014 betrokken bij een flinke boekhoudfraude. Daarnaast werd het bedrijf geconfronteerd met een aantal incidenten in de keten. Tegelijkertijd kennen wij het bedrijf als een marktleider met een voortrekkersrol ten aanzien van goed bestuur, arbeid en duurzame producten. Vorige review stond het bedrijf nog op de eerste plek binnen ons onderzoek. Die plek raakt het bedrijf kwijt, maar het is desondanks geselecteerd in de top 40 procent best presterende bedrijven op basis van de huidige ESG-score en goede reputatie. ACTIAM blijft het bedrijf nauwlettend in de gaten houden. Niet alleen bij het sectoronderzoek, maar ook bij onze standaardonderzoeken waarbij we alle bedrijven screenen op controverses op milieu-, sociaal en bestuursgebied. Positieve selectie Positieve selectie heeft betrekking op bedrijven die weliswaar buiten de top 40%-selectie vallen maar toch in positieve zin opvallen. Voor opname in deze categorie moeten bedrijven koploper zijn op thema s als hernieuwbare energie, gezond en vitaal ouder worden en slimmer grondstoffengebruik. Met deze bedrijven willen we graag in gesprek om de duurzaamheidsprestaties te verbeteren. Zo kunnen ze alsnog in de top 40% komen. De lopende gesprekken met EDP Renovaveis (EDPR) zijn een goed voorbeeld hoe positieve selectie in de praktijk wordt gebracht. Dit Portugese elektriciteitsbedrijf haalt haar elektriciteit voornamelijk uit wind. Het bezit windparken en een aantal zonne-energieparken en is wereldwijd één van de grootste duurzame energieproducenten. Zowel de voorzitter van de Raad van Bestuur als de financieel bestuurder van het bedrijf hebben zich herhaaldelijk beschikbaar getoond om ons bij te praten en belangrijke ontwikkelingen van het bedrijf toe te lichten. Behalve vaste onderwerpen, zoals de financiële resultaten, komen ook de strategie van EDPR en onze verbetervoorstellen aan de orde. EDPR nam deze onderwerpen vanaf het begin zeer serieus. In dit kwartaal is zichtbaar geworden wat de resultaten zijn van deze gesprekken. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

16 De milieuprestatie van EDPR wordt voor een belangrijk deel bepaald door de kwaliteit van meten, vastleggen, acties formuleren en doelen stellen. Het bedrijf rapporteerde al over de hoeveelheid afval, CO 2 -uitstoot, energieverbruik en recycling, maar communiceerde niet actief over kwantitatieve doelstellingen. In de recente duurzaamheidsrapportage over 2014 is daar verandering in gekomen. Zo kunnen we er nu op toezien of de ambitieuze doelstelling van complete certificatie van het milieuzorg systeem in 2017 behaald zal worden. EDPR heeft zich daarnaast op ons aandringen door een verbetering van het eigen beleid gewapend tegen mogelijke gevallen van corruptie en biedt medewerkers en leidinggevenden inmiddels een duidelijke leidraad, mede door het aanbieden van training. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

17 7 Appendix 7.1 HUIDIGE UITSLUITINGEN (BEDRIJVEN) BEDRIJF SECTOR REGIO REDEN Aerojet Rocketdyne Holdings* (voorheen GenCorp Inc) Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Aeroteh SA* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Airbus Group N.V. (EADS) Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Alpha Natural Resources Inc* Energie Amerika Milieuvervuiling Arch Coal Inc* Energie Amerika Milieuvervuiling Aryt Industries Ltd* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Ashot Ashkelon Industries Ltd* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Babcock & Wilcox Co/The* Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Babcock International Group PLC Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens BAE Systems PLC Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Barrick Gold Corp Materials Amerika Milieuvervuiling Boeing Co/The Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Bridgestone Corp Autoproducenten Pacific Fundamentele arbeidsrechten Compagnie Financière Richemont SA Consumentengoederen en kleding Europa Wapens CONSOL Energy Inc Energie Amerika Milieuvervuiling Daicel Corporation Chemicaliën Pacific Wapens Dassault Aviation SA* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Dick s Sporting Goods Inc Retail Amerika Wapens DTE Energy Co Energie Amerika Milieuvervuiling Exelis Inc* Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Finmeccanica SpA Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Fluor Corp Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc Mijnbouw Amerika Milieuvervuiling, mensenrechten G4S PLC Commerciële en professionele diensten Europa Mensenrechten Gazprom OAO Energie Europa Milieuvervuiling General Dynamics Corp Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Hanwha Corp* Mijnbouw Pacific Controversiële wapens Harris Corporation Technologische apparatuur en middelen Amerika Controversiële wapens Honeywell International Inc Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Integrys Enegry Group Inc Energie Amerika Milieuvervuiling Jacobs Engineering Group Inc Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Larsen & Toubro Ltd* Kapitaalgoederen Pacific Controversiële wapens Lockheed Martin Corp Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens MDU Resources Group Inc Energie Amerika Milieuvervuiling Motovilikha Plants JSC* Kapitaalgoederen Rusland Controversiële wapens Bedrijf Sector Regio Reden NiSource Inc Energie Amerika Milieuvervuiling Norinco International Cooperation Ltd* Kapitaalgoederen Pacific Controversiële wapens Northrop Grumman Corp Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Orbital ATK Inc* (voorheen Alliant Techsystems) Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Petróleos Mexicanos (Pemex) Olie en gas Amerika Arbeidsrechten Polska Grupa Energetyczna SA* Nutsbedrijven Europa Milieuvervuiling Poongsan Corp* Mijnbouw Pacific Controversiële wapens Raytheon Co Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Rheinmetall AG* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Rio Tinto PLC Mijnbouw Europa Controversiële wapens Rolls-Royce Group PLC Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Safran SA Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Serco Group PLC Zakelijke dienstverlening Europa Controversiële wapens Splav SRPA* Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens ST Engineering (Singapore Technologies) Kapitaalgoederen Pacific Controversiële wapens ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

18 BEDRIJF SECTOR REGIO REDEN TEPCO (Tokyo Electric Power Co Inc) Elektriciteit, water en gas Pacific Mensenrechten Textron Inc Kapitaalgoederen Amerika Controversiële wapens Thales SA Kapitaalgoederen Europa Controversiële wapens Vedanta Resources PLC Mijnbouw Europa Mensenrechten, milieuvervuiling Wal-Mart Stores Inc Detailhandel Amerika Fundamentele arbeidsrechten, wapens * Hoewel dit bedrijf op dit moment niet in ons beleggingsuniversum voorkomt, hebben wij het onderzocht naar aanleiding van signalen van omstreden activiteiten. Als resultaat van dit onderzoek is besloten het bedrijf preventief uit te sluiten van investeringen. 7.2 HUIDIGE UITSLUITINGEN (STAATSOBLIGATIES) * LAND OVERTREDEN PRINCIPE China Controversiële wapens Finland Controversiële wapens Griekenland Controversiële wapens Mexico Mensenrechten Polen Controversiële wapens Zuid Korea Controversiële wapens Turkije Controversiële wapens Verenigde Staten Controversiële wapens * Naast deze uitsluitingen om ESG-redenen bestaan er verschillende internationale sanctielijsten. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

19 Disclaimer Deze disclaimer is van toepassing op de in deze presentatie en/of dit document opgenomen commerciële informatie (hierna: de Informatie) die door ACTIAM N.V. (hierna: ACTIAM) aan de ontvanger wordt aangeboden. Door het in ontvangst nemen van deze Informatie accepteert de ontvanger de toepasselijkheid van deze Disclaimer. ACTIAM streeft ernaar nauwkeurige en actuele informatie te verschaffen uit betrouwbaar geachte bronnen. ACTIAM kan echter de nauwkeurigheid en volledigheid van de Informatie niet garanderen en aan de Informatie kunnen geen rechten worden ontleend. De Informatie kan technische of redactionele onnauwkeurigheden of typografische fouten bevatten. ACTIAM geeft geen garanties, expliciet of impliciet, aangaande de vraag of de Informatie die middels deze presentatie en/of dit document verkregen is nauwkeurig, volledig of actueel is. ACTIAM is niet verplicht om de verstrekte Informatie bij te werken of onnauwkeurigheden of fouten te herstellen. De ontvanger zal ACTIAM inclusief haar bestuurders, management en medewerkers niet aansprakelijk stellen voor eventuele tekortkomingen in deze Informatie. De waarde van beleggingen kan fluctueren en resultaten behaald in het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Het bespreken van risico s in de Informatie dient niet beschouwd te worden als een volledige opsomming van alle voorkomende risico s. De hier vermelde Informatie dient door de ontvanger niet te worden geïnterpreteerd als zakelijk, financieel, beleggings-, hedging-, handels-, juridisch, regelgevend, belasting-, of boekhoudkundig advies. De belegger dient zelf elders onafhankelijk advies in te winnen. Ook dient deze informatie niet beschouwd te worden als een aanbod om producten te kopen, te verkopen of te investeren. Op producten en diensten genoemd in deze Informatie zijn mogelijk specifieke voorwaarden van toepassing die geraadpleegd dienen te worden voordat tot een transactie besloten wordt. De ontvanger van de Informatie is zelf verantwoordelijk voor de wijze waarop de ontvanger de Informatie gebruikt. De op die Informatie gebaseerde beslissingen zijn voor rekening en risico van de ontvanger. Deze Informatie wordt de ontvanger uitsluitend aangeboden voor eigen gebruik en de ontvanger zal deze Informatie slechts aan derden ter beschikking stelling na schriftelijke toestemming van ACTIAM. Nederlands recht is van toepassing op deze Disclaimer. ACTIAM N.V. KWARTAALRAPPORTAGE VERANTWOORD BELEGGEN Q

20