Amsterdamse anatomische lessen ontleed
|
|
- Jasper Guus Moens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Amsterdamse anatomische lessen ontleed
2
3 Frank IJpma & Thomas van Gulik Amsterdamse anatomische lessen ontleed Boom Amsterdam
4 Omslag voorzijde Detail van Adriaen Backer, De anatomische les van Frederik Ruysch, 1670 (zie hoofdstuk 6). Omslag achterzijde Detail van Rembrandt, De anatomische les van Nicolaes Tulp, 1632 (zie hoofdstuk 4). Schutblad links Detail van Jan van Neck, De anatomische les van Frederik Ruysch, 1683 (zie hoofdstuk 7). Schutblad rechts Detail van Thomas de Keyser, De osteologieles van Sebastiaen Egbertszn, 1619 (zie hoofdstuk 2). Frontispice Detail van Tibout Regters, De anatomische les van Petrus Camper, 1758 (zie hoofdstuk 9). Afbeelding titelpagina Wapen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde, koepelgewelf van het Theatrum Anatomicum in de Waag, Nieuwmarkt Amsterdam (zie p. 18) Frank IJpma & Thomas van Gulik Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van de illustraties te achterhalen. Mocht u desondanks menen dat uw rechten niet zijn gehonoreerd, dan kunt u contact opnemen met Uitgeverij Boom. Tekstredactie Marlies Enklaar Omslagontwerp & boekverzorging René van der Vooren ISBN NUR 680
5 5 Inhoud Inleiding 7 1 Sebastiaen Egbertszn [ 1 ] Sebastiaen Egbertszn [ 2 ] Johan Fonteijn Nicolaes Tulp Jan Deijman Frederik Ruysch [ 1 ] Frederik Ruysch [ 2 ] Willem Röell Petrus Camper Overliedenportretten 214 Geraadpleegde literatuur 235 Illustratieverantwoording 246 Register 248 Dankwoord 252 Over de auteurs 254 Besluit 255
6 7 Inleiding De gezondheidszorg in Amsterdam in de 17de en 18de eeuw In de zeventiende eeuw werd de gezondheidszorg in Amsterdam bedreven door diverse instanties. Bij het Collegium Medicum waren de doctores medicinae en apothekers ingeschreven. De doctores medicinae waren academisch geschoolde artsen, die zich vooral richtten op de inwendige kwalen van patiënten. Zij schreven recepten voor, en als er een chirurgische ingreep nodig was, schakelden zij een chirurgijn in. De oorspronkelijke betekenis van het woord chirurgie is afgeleid van het Griekse χειρἐργον (cheirergon), dat handwerk betekent. Chirurgijns hielden zich dan ook veelal bezig met de uitwendige kwalen van het lichaam die met de hand, door operaties, behandeld konden worden. Hun werkzaamheden bestonden naast het haarknippen en baardsnijden uit aderlaten, het aanleggen van verbanden, genezen van wonden en zweren, draineren van abcessen, zetten van botbreuken en uitvoeren van enkele operaties, zoals het breuksnijden (behandeling van een beklemde liesbreuk) en steensnijden (verwijderen van stenen uit de blaas). Chirurgijns werden ambachtelijk opgeleid onder leiding van een meester-chirurgijn en waren, in tegenstelling tot de doctores medicinae, niet universitair geschoold. In Amsterdam waren in 1600 ongeveer dertig praktiserende chirurgijns op een populatie van inwoners. Het inwonertal van de stad groeide naar in 1670 en het aantal chirurgijns nam in de loop der tijd toe tot ongeveer 240 in > Het Amsterdamse chirurgijnsgilde Aanvankelijk waren de Amsterdamse chirurgijns verenigd in één gilde met de barbiers, stillegangmakers (dat zijn makers van houten sandalen), leestenmakers en schaatsenmakers. In 1551 richtten de drie laatstgenoemden hun eigen gilde op. Een jaar later scheidden de chirurgijns zich
7 8 af van de barbiers en werden de werkzaamheden van de verschillende beroepsgroepen duidelijk afgebakend. Als vakorganisatie was het Amsterdamse chirurgijnsgilde buitengewoon goed georganiseerd; het bewaakte de heelkundige zorg en regelde de chirurgijnsopleiding en examens. Het bestuur van het chirurgijnsgilde bestond uit zes overlieden. Ieder jaar in september werden door het stadsbestuur twee nieuwe overlieden gekozen uit vier genomineerden. Een overman bleef doorgaans drie jaar aan en vervulde nadien een jaar lang geen functie in het bestuur. De deken en proefmeester waren respectievelijk de voorzitter en vicevoorzitter van het gilde. De proefmeester van het gilde was verantwoordelijk voor het voor bereiden en afnemen van de chirurgische examens van aspirant chirurgijns, waarvoor de regels nauwkeurig waren vastgelegd in de gildereglementen. Het gildebestuur vergaderde over huishoudelijke en financiële kwesties en gaf tevens (lidmaatschaps) penningen uit ook wel presentiepenningen genoemd, waarmee de gildebroeders zich konden identificeren bij officiële gildebijeenkomsten. Ook werden penningen uitgegeven voor bijzondere gelegenheden. De activiteiten van het chirurgijnsgilde werden door het bestuur nauwkeurig beschreven in de notulenboeken, die tegenwoordig voor het merendeel worden bewaard in het stadsarchief van Amsterdam. Oudste bekende presentiepenning van het Amsterdamse chirurgijnsgilde uit Particuliere collectie. Inleiding
8 9 Het stadsbestuur stelde een praelector anatomiae (letterlijk : voorlezer in anatomie) aan, een academisch geschoolde arts (doctor medicinae) die tweemaal per week het theorieonderwijs voor het chirurgijnsgilde verzorgde. Het chirurgijnsgilde organiseerde daarnaast anatomische lessen aanvankelijk één keer per jaar. Lijken van ter dood gebrachte misdadigers werden bij deze lessen door de praelector ontleed om anatomie te onderwijzen. De praelector werd bij zijn anatomische ontledingen geassisteerd door een collegemeester, die onder meer de snijtafel draaide en chirurgische instrumenten aanreikte. > De chirurgijnswinkel De chirurgijns oefenden hun beroep uit in zogenaamde chirurgijnswinkels, die verspreid waren over Amsterdam. Een schilderij van Egbert van Heemskerck uit 1669 gunt ons een blik in de chirurgijnswinkel van Jacob Franszn, die destijds gevestigd was in Amsterdam. Jacob is geportretteerd terwijl hij een Egbert van Heemskerck, Jacob Franszn (ca ) en zijn familie in de chirurgijnswerkplaats, Detail. Collectie Amsterdam Museum.
9 10 aderlating uitvoert. Zijn zoon Thomas vangt het bloed op in een bekken. Rechts zit zijn vrouw met zijn andere zoon en dochtertje. Op de achtergrond is een knecht bezig een klant te scheren. Twee andere klanten, links op de achtergrond, wachten op hun beurt en een vierde klant staat leunend op krukken in de deuropening, rechts. De winkel is aangekleed met enkele opvallende voorwerpen die verwijzen naar het beroep van Jacob Franszn. Aan de wanden hangen kasten met chirurgische instrumenten en potten met medicamenten. Op de wandkast staat een schedel en aan het plafond hangt een opgezette zaagvis. Aan de wand rechts hangt een schilderij met daarop een miniatuurweergave van een anatomische ontleding van de buiken de borstholte. Het interieurstuk van Van Heemskerck biedt ons een unieke gelegenheid om ons te verplaatsen in de omstandigheden waarin een chirurgijn destijds zijn beroep uitoefende. > De chirurgijnsopleiding Chirurgijns werden van oudsher opgeleid in een meester-gezelverhouding. De leerknecht leerde het vak door een aantal jaren te werken in een chirurgijnswinkel onder leiding van een meesterchirurgijn, meestal zo n vijf jaar. De kwaliteit van de opleiding was sterk afhankelijk van de kennis, kunde en bereidwilligheid van de meester-chirurgijn. Leerknechten werden bij aanvang van hun opleiding ingeschreven in het gildeboek. Zij betaalden hiervoor twaalf tot twintig stuivers inschrijfgeld aan het chirurgijnsgilde. Na het succesvol volbrengen van deze leerjaren overhandigde de meester zijn leerknecht een zogenaamde leerbrief. De meester verklaarde hierin dat de leerling naar tevredenheid gedurende een aantal jaren met ijver en toewijding in zijn chirurgijnswinkel had gewerkt. Naast de opleiding in de chirurgijnswinkel waren leerknechten verplicht de lessen van de praelector anatomiae in het Theatrum Anatomicum te volgen. Bij aanvang van de opleiding kregen de leerknechten een zogenaamde lesbrief die hun toegang verleende tot deze lessen. Het verzuimen van deze lessen kon tot gevolg hebben dat het de leerknecht geweigerd werd deel te nemen aan de meesterproef. De meesterproef was de ultieme bekwaamheidsproef aan het einde van de chirurgijnsopleiding. Deze werd voorbereid en afgenomen door de proefmeester in het bijzijn van de praelector anatomiae en het gildebestuur. Bij aanvang van de proef moest de examinandus drie lancetten (messen) maken, die sonder geluid of kraken door Inleiding
10 11 Leerbrief van het Amsterdamse chirurgijnsgilde van meester-chirurgijn Bernardus Biezenbrink voor zijn leerling Frederik Reijne (1736). Stadsarchief Amsterdam. Lesbrief voor leerknecht C. F. Scheffel (1796). Stadsarchief Amsterdam.
11 12 een stuk leer konden snijden. Indien de lancetten waren goedgekeurd, werd de examinandus gevraagd naar de questien van der phlebotomieen, ofwel aderlaten. Aderlaten was destijds een frequent toegepaste behandeling om de vermeende disbalans tussen lichaamssappen te herstellen in geval van ziekte. Indien de examenkandidaat de vragen juist had beantwoord, dan werd zijn vaardigheid in het aderlaten getoetst en moest hij met zijn zelfgemaakte lancetten de mediaan-ader in den arm, de hooft-ader op de hand en de leverader laten. Tot het praktische gedeelte van het examen behoorden daarnaast het aanleggen van wondverbanden bij patiënten uit de gasthuizen en het uitvoeren van een trepaan op een doodts-hooft (openen van een schedel). Tijdens het theoretische gedeelte van de meesterproef werd de leerknecht getoetst op kennis van chirurgische instrumenten, onnatuurlijke gezwellen (tumoren), de leer der humores (lichaamssappen), wonden, breuken, uytledinge (luxaties) en medicamenten. In de loop der tijd werd het aantal examenvragen uitgebreid. Wanneer de leerknecht was geslaagd voor de meesterproef kreeg hij een examenbul en mocht hij als chirurgijn toetreden Examenbul van Frederik Reijne, uitgegeven door het Amsterdamse chirurgijnsgilde en mede ondertekend door Willem Röell, praelector anatomiae (1738). Stadsarchief Amsterdam. Inleiding
12 13 tot het gilde. Hij kreeg dan toestemming om een chirurgijnswinkel in de stad te openen, waar wellicht later weer aspirant-chirurgijns opgeleid konden worden. Deelname aan de meesterproef was overigens een betrekkelijk kostbare aangelegenheid voor de aspirant-chirurgijns. In 1676 werd 155 gulden (omgerekend 1500 euro heden ten dage) betaald voor het examen, in 1733 was het bedrag zelfs verhoogd tot 250 gulden (een equivalent van 2800 euro nu). Hiervan was tien gulden bestemd voor de praelector anatomiae, zestig gulden voor de overlieden, zes gulden voor gildeknechten, een gulden voor armen en 173 gulden voor het gildebuffet na afloop van het examen. > Het Theatrum Anatomicum in de Waag, de ontleedkamer van de Amsterdamse chirurgijns Het chirurgijnsgilde behartigde de belangen van de Amsterdamse chirurgijns, bakende hun beroep af en organiseerde hun scholing en nascholing. Het gildebestuur kwam bijeen in de gildekamer, waar vergaderingen werden belegd en chirurgische examens afgenomen. Daarnaast beschikten zij over een ruimte waar de ontledingen plaatsvonden. Vanaf het eind van de zeventiende eeuw was dit definitief het Theatrum Anatomicum in de Waag. De gildekamer en het ontleedplaats vormden aldus het kloppend hart van de Amsterdamse chirurgijns. De eerste anatomische ontledingen vonden plaats in het voormalige Sint-Ursulaklooster aan de Oudezijds Achterburgwal, het latere vrouwen tucht- en spinhuis. In 1578 werd de ontleedkamer verplaatst naar het voormalige Sint-Margarethaklooster boven de Kleine Vleeshal, aan de Nes. In 1619 verhuisden de chirurgijns naar de nieuwe Waag op de Nieuwmarkt. Zij hadden daar aanvankelijk hun gildekamer gevestigd en richtten hier enkele jaren later in 1624 ook een kleine ontleedkamer in. Toen deze ruimte te klein werd, keerden zij in 1639 terug naar de oude ontleedplaats op de bovenverdieping van het voormalige Sint-Margarethaklooster aan de Nes. De gildekamer bleef wel in de Waag gehuisvest. Na verloop van tijd was ook de bovenverdieping van het voormalige Sint-Margarethaklooster te klein geworden. Daarom, alsmede vanwege de bouwvallige staat van het gebouw, keken de chirurgijns uit naar een andere locatie en dienden zij een verzoek in bij het stadsbestuur voor een geschikte locatie. Uiteindelijk besloot men een heus anatomisch theater voor de chirurgijns te laten bouwen. Dit nieuwe Theatrum Anatomicum, zoals de ontleedkamer van het chirurgijns
13 14 Een prent uit 1611 met aan weerskanten de Grote en Kleine Vleeshallen (het voor malige Sint- Margarethaklooster) aan de Nes in Amsterdam. In het midden bevindt zich de drukbezochte boeren vismarkt. Op de bovenverdieping van het gebouw aan de rechterkant, waar de vlag uithangt, bevond zich de gilde kamer en ontleedkamer van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. De chirurgijns deelden de bovenverdieping met de rederijkers (dichters en voordrachtkunstenaars). Stadsarchief Amsterdam. gilde werd genoemd, bevond zich in een speciaal voor dit doel gebouwde, achtkantige koepelruimte in het midden van de Waag. Toen de bouw en inrichting ervan in 1691 voltooid waren, vestigde het Amsterdamse chirurgijnsgilde zich definitief in de Waag. De Waag is al meer dan vijf eeuwen het beeldbepalend gebouw op de Nieuwmarkt in het oude stadscentrum van Amsterdam. Oorspronkelijk diende het als stadspoort (Sint-Anthonispoort) en maakte het deel uit van de middeleeuwse stadsmuur. Nadat de muur was afgebroken, kreeg het gebouw in het begin van de zeventiende eeuw de bestemming van waag. Op de begane grond werden allerlei koopmansgoederen, zoals ijzer, lood, hout, wol, touw en bier, gewogen en gereedgemaakt voor de verkoop. Het stadsbestuur stelde de bovenverdieping beschikbaar aan een aantal gilden, waaronder die van de smeden, schilders, metselaars en chirurgijns. Ieder gilde had een eigen ingang in een van de hoektorens van het gebouw. De toegang tot de gildekamer en de ontleedkamer van het chirurgijnsgilde bevond Inleiding
14 15 Isaac Ouwater, Gezicht op de Waag op de Nieuwmarkt in Amsterdam, ca De poort in de rechter hoektoren verleent toegang tot de gildekamer en het Theatrum Anatomicum van het chirurgijnsgilde. De hoge centrale toren, waarin het anatomisch theater zich bevond, is aangeduid met een windvaantje waarop ANATOMIA staat. zich rechts van de oude voorpoort nu de ingang van café-restaurant In de Waag, in de zuidoostelijke toren van het waaggebouw. In de gevel erboven is nog steeds het opschrift Theatrum Anatomicum te lezen. In het voorportaal van de gildekamer stond een kabinet met daarin het chirurgisch instrumentarium. De gildearchieven en de medische boekencollectie werden bewaard in een speciaal daarvoor bestemde kist of wandkast. De zandstenen schoorsteenmantel was gedecoreerd met de uitgehouwen wapenschilden van de overlieden (bestuursleden) van het chirurgijnsgilde. Het bijzondere interieur bestond verder uit allerlei curiositeiten die door de chirurgijns verzameld waren. Aan de wanden hingen de schilderijen die in de zeventiende en achttiende eeuw voor het chirurgijnsgilde werden vervaardigd. Naast de gildekamer bevond zich het Theatrum Anatomicum destijds het grootste van het land, dat plaats bood aan een paar honderd toeschouwers. Een verguld windvaantje op de spits van de koepel
15 16 Toegangspoort in de zuidoostelijke toren van de Waag op de Nieuwmarkt, de voormalige entreepoort naar de gildekamer en het anatomisch theater van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Boven de deur valt de inscriptie Theatrum Anatomicum te lezen. Inleiding
16 17 Jonas Zeuner, Theatrum Anatomicum in de Waag, ca In het centrum stond de ontleedtafel met daaromheen ringvormige tribunes. De ruimte werd verlicht door een kroonluchter, die vanuit het koepelgewelf naar beneden hing. Collectie Amsterdam Museum. toren met het opschrift ANATOMIA gaf de plaats aan waar het Theatrum Anatomicum, de trots van het Amsterdamse chirurgijnsgilde, zich bevond. In het Theatrum Anatomicum vonden de ontledingen plaats ten behoeve van het anatomieonderwijs aan de chirurgijns en chirurgijnsleerlingen. De ontleedruimte was ontworpen naar het voorbeeld van het oudste Theatrum Anatomicum van Europa in Padua, in Noord-Italië. Het heeft de vorm van een amfitheater en een ontleedtafel in het midden. Via de vier vensters in de achtkantige koepel viel het licht op de ontleedtafel. De overlieden lieten hun familiewapens in het koepelgewelf schilderen. Centraal staat het wapenschild van Frederik Ruysch, die van 1666 tot zijn dood in 1731 als praelector anatomiae aan het chirurgijnsgilde was verbonden. Rondom het wapen van Ruysch zijn in drie concentrische rijen, 36 wapenschilden in de koepel geschilderd. Alle behoren toe aan chirurgijns die als overman in het gildebestuur dienst hebben gedaan, behalve een wapen in de derde rij, dat het Segel van t Chirurgijns Gilde toont. Het is duidelijk dat de overlieden het op prijs stelden dat hun wapens
In tegenstelling tot de artsen de doctores medicinae
Geschiedenis Wapenschilden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde in de koepel van het Theatrum Anatomicum Thomas M. van Gulik, Frank F.A. IJpma en Norbert E. Middelkoop Cornelis Troost (1696-1750) schilderde
Nadere informatieDe meesterproef in de chirurgijnsopleiding
Geschiedenis De meesterproef in de chirurgijnsopleiding Een historisch concept als voorbeeld voor nu? Frank F.A. IJpma, Robert C. van de Graaf, E.G.J.M. (Robert) Pierik, Thomas M. van Gulik PERSPECTIEF
Nadere informatieCitation for published version (APA): IJpma, F. F. A. (2014). The anatomy lessons of the Amsterdam Guild of Surgeons
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The anatomy lessons of the Amsterdam Guild of Surgeons IJpma, F.F.A. Link to publication Citation for published version (APA): IJpma, F. F. A. (2014). The anatomy
Nadere informatieOnderzoek als project
Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:
Nadere informatieRekenen Groep 6-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
Nadere informatieDe snijtafel op schildersdoek
Joost Visser j.visser@medischcontact.nl Chirurgijns en doctoren in de kunst: van Rembrandt tot nu De snijtafel op schildersdoek Frank IJpma, chirurg in Zwolle, heeft een ongebruikelijke fascinatie: dokters
Nadere informatieRekenen Groep 7-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieDe anatomische les @ Gemeentemuseum
De anatomische les @ Gemeentemuseum Beeldverslag zaterdag 28 september 2013 Den Haag De anatomische les is een apart genre in de Nederlandse schilderkunst uit de zeventiende eeuw. Het Gemeentemuseum heeft
Nadere informatieRekenen Groep 4-1e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieRekenen Groep 4-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieRekenen Groep 4-2e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
Nadere informatieRekenen Groep 6-1e helft schooljaar.
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:
Nadere informatieAntwoorden Rekenen Groep 5-1e helft schooljaar
Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of
Nadere informatieMarisca Milikowski. Dyscalculie en rekenproblemen. 20 obstakels en hoe ze te nemen
Marisca Milikowski Dyscalculie en rekenproblemen 20 obstakels en hoe ze te nemen Dyscalculie en rekenproblemen Dyscalculie en rekenproblemen 20 obstakels en hoe ze te nemen Marisca Milikowski BOOM Voor
Nadere informatieBaron op klompen. Baron op klompen. Wim Coster. Historia Agriculturae 40. Historia Agriculturae 40
Sloet_def 18-09-2008 16:50 Page 1 S loet genoot bekendheid als een kritisch en eigenzinnig liberaal. In de beide decennia rondom 1848 was hij een buitengewoon actief lid van de Tweede Kamer. Hij zette
Nadere informatieNo part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.
LINK werkboek VU-NT2 en Boom uitgevers Amsterdam, 2018 Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
Nadere informatieZoek het even lekker zelf uit
Zoek het even lekker zelf uit IN DE KLAS Dyslectische kinderen leren lezen Anneke Smits & Tom Braams Dyscalculie en rekenproblemen Marisca Milikowski Autisme in school Ina van Berckelaer-Onnes (red.) Aan
Nadere informatieHou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties
Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou
Nadere informatieWegwijzer is het derde deel in de Op-wegreeks. De andere delen zijn: Onderweg (tekstboek incl. cd),
Wegwijzer Wegwijzer bestaat uit: cursistenboek incl. 1 cd website www.opwegnaarnederland.nl Wegwijzer is het derde deel in de Op-wegreeks. De andere delen zijn: Op weg (tekstboek incl. cd), ISBN 978 90
Nadere informatieBreda en Nyeuwervaert
Ad Maas Breda en Nyeuwervaert Een mirakel, een mirakelspel en een wonderlijke devotie De katholieke Nassaus en de sacramentsdevotie aspekt 5 Breda en Nyeuwervaert Ad Maas 2015 Uitgeverij ASPEKT Amersfoortsestraat
Nadere informatieGebuikershandleiding bordes HANDLEIDING. Standaard laadbordes
Laadbordes HANDLEIDING Standaard laadbordes 2008 Bomecon, Nijkerk, Nederland. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
Nadere informatieRekenen Oefenboek (2) Geschikt voor LVS-toetsen van CITO 3.0 Groep 6
Rekenen Oefenboek (2) Geschikt voor LVS-toetsen van CITO 3.0 Groep 6 2019 Junior Einstein bv Enschede, the Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets
Nadere informatieHandleiding Eetmeter. Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Eetmeter. februari 2007
Aan de slag in beroep en bedrijf februari 2007 Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand dan wel
Nadere informatieHuis_van_god.book Page 3 Monday, September 21, :49 PM. Dr. Samuel Shem. Het huis van God. De Tijdstroom, Utrecht
Huis_van_god.book Page 3 Monday, September 21, 2009 4:49 PM Dr. Samuel Shem Het huis van God De Tijdstroom, Utrecht Huis_van_god.book Page 4 Monday, September 21, 2009 4:49 PM De Tijdstroom uitgeverij,
Nadere informatieSchenking van certificaten van aandelen in de estate planning
Schenking van certificaten van aandelen in de estate planning Mr. M.L. van Haren III VanHaaren.indd 3 11-5-2015 12:35:12 Schenking van certificaten van aandelen in de estate planning Schenking van certificaten
Nadere informatieNummer Toegang: 242 Plaatsingslijst van het archief van het gilde van lakenwerkers en -bereiders en droogscheerders,
Nummer Toegang: 242 Plaatsingslijst van het archief van het gilde van lakenwerkers en -bereiders en, 1638-1793 Archief Delft 242 Gilde van lakenwerkers, bereiders en 3 I N H O U D S O P G A V E Inhoudsopgave
Nadere informatieBrunelleschi. De Dom van Florence
Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv, Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Vakbekwaamheid en ervaring
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/7 De Vereniging van Inspectie-instellingen voor Veiligheid en Brandveiligheid (VIVB)
Nadere informatieHandleiding Menukeuze
Aan de slag in beroep en bedrijf Handleiding Menukeuze Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand
Nadere informatieHandleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine)
Aan de slag in beroep en bedrijf Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in
Nadere informatieFotoboek. Afscheid van Lisan. De kracht van vriendschap
Fotoboek Afscheid van Lisan De kracht van vriendschap Colofon ISBN: 978 94 6365 109 7 1e druk 2018 2018, Josephine L.C.M. Woltman Elpers Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij
Nadere informatieGeen fabriekswerk. Roeien met de wind mee en de stroom tegen. Jac Willekens
Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010
WIJZIGINGSBLAD A2 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A2 Publicatiedatum :
Nadere informatieFiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk
Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN Tweede druk Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Yvonne van de Voort Tweede
Nadere informatiePrivaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Belastingwetgeving Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Eerste druk Uitgeverij
Nadere informatieRekenen Oefenboek (1) Geschikt voor LVS-toetsen van CITO 3.0 Groep 6
Rekenen Oefenboek (1) Geschikt voor LVS-toetsen van CITO 3.0 Groep 6 2019 Junior Einstein bv Enschede, the Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk)
Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk) Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis bewerkt door mr. dr. H.P.C.W. Strang Tweede druk s-gravenhage - 2018 2 e druk ISBN
Nadere informatieJuridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering
Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 41 Juridische aspecten van ketensamenwerking Naar een multidisciplinaire
Nadere informatiedr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen
dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen Houten, 2016 Eerste druk, 1980 Zevende druk, eerste oplage, Uitgeverij
Nadere informatiePreadviezen Content.indd :55:32
Preadviezen 2016 Content.indd 1 01-11-16 13:55:32 Content.indd 2 01-11-16 13:55:32 Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland Preadviezen 2016 Noodtoestand in het publiekrecht
Nadere informatieAuteurs boek: Vera Lukassen en René Valster Titel boek: Basis Computergebruik Versies: Windows 7 & Windows 8
Auteurs boek: Vera Lukassen en René Valster Titel boek: Basis Computergebruik Versies: Windows 7 & Windows 8 2014, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: Augustus 2014 ISBN: 978-94-91998-03-4
Nadere informatieWijzigingen Unit4 Audition 15.1
Wijzigingen Unit4 Audition 15.1 Unit4 N.V. Telefoon +31 88 247 17 77 Papendorpseweg 100 Supportlijn +31 88 247 24 72 Postbus 500 Self Service https://my.unit4.com 3502 JA Utrecht Internet www.unit4.nl
Nadere informatieIk ben oké. Een cognitief gedragstherapeutische training voor kinderen met een negatief zelfbeeld
Ik ben oké Een cognitief gedragstherapeutische training voor kinderen met een negatief zelfbeeld drs. N.S. Martel, drs. M.D. Mostert-Uijterwijk & drs. A.M.J. Braber CCD Uitgevers Arnhem 2015 N.S. Martel,
Nadere informatie3000 jaar denkers over onderwijs
Henk Sissing (RED.) 3000 jaar denkers over onderwijs m.m.v. Gert Biesta Erno Eskens René Gude Mariëtte Lusse Paulien Meijer Robert-Jan Simons Luc Stevens Marc Vermeulen Boom Amsterdam Uitgeverij Boom,
Nadere informatieInleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek
Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert
Nadere informatieCultureel erfgoed en ruimte
Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Mr. J. Poelstra, Ir. A. E. de Graaf en Ir. R.J.M.M. Schram Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012
WIJZIGINGSBLAD A2 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 Publicatiedatum : 1 april 2012 Ingangsdatum : 1 april 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A2:2012/BMI 2002 Pagina 2/5 Dit wijzigingsblad
Nadere informatieLeidraad inbrengwaarde
Leidraad inbrengwaarde Leidraad inbrengwaarde drs. ing. F.H. de Bruijne RT ir. ing. T.A. te Winkel RT ISBN: 978-90-78066-47-7 NUR 820-823 2010, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieAuteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel Beginners 2013. 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: mei 2013
Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel Beginners 2013 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: mei 2013 ISBN: 978-90-817910-8-3 Dit boek is gedrukt op een papiersoort
Nadere informatieopgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk
opgaven- en werkboek Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff
Nadere informatieCheck je en brief
Check je e-mail en brief Check je e-mail en brief Tips en checklists voor betere e-mails en brieven Eric Tiggeler TWEEDE DRUK Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Opmaak binnenwerk: Villa Y, Henxel Eric
Nadere informatieHandleiding e-mail. Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding e-mail
Aan de slag in beroep en bedrijf Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand dan wel openbaar gemaakt
Nadere informatieDe basis van het Boekhouden
De basis van het Boekhouden Werkboek Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Hans Dijkink de basis van het boekhouden Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatieThuis in Word Antwoorden op de vragen. Hannie van Osnabrugge Marian Ponsioen-van der Hulst
Thuis in Word 2007 Antwoorden op de vragen Hannie van Osnabrugge Marian Ponsioen-van der Hulst bussum 2009 Deze antwoorden horen bij de vragen in Thuis in Word 2007 van Hannie van Osnabrugge en Marian
Nadere informatieAuteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Visio 2010. 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: maart 2012
Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Visio 2010 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: maart 2012 ISBN: 978-90-817910-1-4 Dit boek is gedrukt op een papiersoort die niet
Nadere informatieTheater van Leven en Dood
Theater van Leven en Dood Nummer: 24 kijk op www.gratisaanbiedingen.nl voor meer gratis downloads Theater van leven en dood Colofon Dit is een uitgave van: Absolute Figures Margrietstraat 4, 6921 ZD Duiven
Nadere informatieOverleef de onderwijsinspectie!
Overleef de onderwijsinspectie! Handreiking en tips voor basisscholen Thijs Radersma Henk van der Weijden BOOM www.overleefdeonderwijsinspectie.nl 2013, Thijs Radersma en Henk van der Weijden, p/a Uitgeverij
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It
Nadere informatieMindfulness. De aandachtsvolle therapeut. Monique Hulsbergen
Mindfulness De aandachtsvolle therapeut Monique Hulsbergen 2009 M.L. Hulsbergen p/a Uitgeverij Boom, Amsterdam Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012
Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2012 1 e druk ISBN 978-90-78066-56-9 NUR 822 2012, Stichting Instituut
Nadere informatieAuteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Word Gevorderd 2010. 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: augustus 2012
Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Word Gevorderd 2010 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: augustus 2012 ISBN: 978-90-817910-7-6 Dit boek is gedrukt op een papiersoort
Nadere informatiewww.dubbelklik.nu Handleiding Homeplanner
www.dubbelklik.nu Handleiding Homeplanner Deze extra opdrachten zijn onderdeel van Dubbelklik, een lesmethode Technologie, ICT/ Loopbaanoriëntatie en Intersectoraal Alle rechten voorbehouden. Niets uit
Nadere informatieNo part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.
Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding)
Nadere informatieUAV 2012 Toegelicht. Handleiding voor de praktijk. prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Eerste druk
UAV 2012 Toegelicht Handleiding voor de praktijk prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN 978-90-78066-67-5 NUR 822 2013, Stichting Instituut voor Bouwrecht, s-gravenhage
Nadere informatieRekenen Oefenboek (1) Geschikt voor Cito 3.0, IEP, LVS en andere toetsen
Rekenen Oefenboek (1) Geschikt voor Cito.0, IEP, LVS en andere toetsen 2018 Junior Einstein bv Enschede, the Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag
Nadere informatieGRATIS VOORPUBLICATIE
GRATIS VOORPUBLICATIE Elena Machetti PSYCHOLOGISCHE THRILLER FRENESIE HET BESTE RAPE-REVENGE BOEK VAN HET JAAR! Dit is een voorpublicatie, behorende bij de herfstaanbieding 2014 van Scelta Publishing,
Nadere informatieRekenen Oefenboek (2) Geschikt voor Cito 3.0, IEP, LVS en andere toetsen
Rekenen Oefenboek (2) Geschikt voor Cito 3.0, IEP, LVS en andere toetsen 2018 Junior Einstein bv Enschede, the Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen
Nadere informatieJaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Jaarrekening Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Jaarrekening Opgaven- en werkboek Jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:
Nadere informatieAuteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel 365 Basis. 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer Eerste druk: November 2017
Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel 365 Basis 2011, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: November 2017 ISBN: 978-94-91998-41-6 Dit boek is gedrukt op een papiersoort
Nadere informatieHet museum museum mu
Het museum museum inhoud. Het museum 3 2. Schilderijen 4 3. Schepen van vroeger 5 4. Natuur 6 5. Het kasteel 7 6. Treinen van vroeger 8 7. Water 9 8. Leven in vroeger tijd 0 9. Reis door je lichaam 0.
Nadere informatieOnderweg bestaat uit: cursistenboek incl. 1 cd website Onderweg is een vervolg op: Op weg, ISBN
Onderweg Onderweg bestaat uit: cursistenboek incl. 1 cd website www.opwegnaarnederland.nl Onderweg is een vervolg op: Op weg, ISN 978 90 8506 430 5 2 Op weg Onderweg Voorbereiding op het inburgeringsexamen
Nadere informatieOefentekst voor het Staatsexamen
Oefentekst voor het Staatsexamen Staatsexamen NT2, programma I, onderdeel lezen bij Hoofdstuk 1 van Taaltalent NT2-leergang voor midden- en hoogopgeleide anderstaligen Katja Verbruggen Henny Taks Eefke
Nadere informatieBedrijfsadministratie
Bedrijfsadministratie Opgaven Niveau 5 MBA Peter Kuppen Frans van Luit Bedrijfsadministratie MBA Niveau 5 Opgaven Opgaven Bedrijfsadminstratie MBA Niveau 5 P. Kuppen F. van Luit Eerste druk Noordhoff
Nadere informatieCursus. Vakinhoud en leergebieden primair onderwijs (geschiedenis)
Cursus Vakinhoud en leergebieden primair onderwijs (geschiedenis) Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur(s): Sietske van Es Inhoudelijke redactie: Floortje
Nadere informatiewww.dubbelklik.nu Handleiding Paint 2003
Handleiding Paint 2003 www.dubbelklik.nu Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand dan wel openbaar gemaakt in enige
Nadere informatieMUZIEKEDITIE B O E K E N C E N T R U M
OP TOON HOOGTE LIEDEREN BUNDEL HGJB MUZIEKEDITIE B O E K E N C E N T R U M Op Toonhoogte is ontwikkeld door de HGJB. Deze landelijke jongerenorganisatie in de Protestantse Kerk in Nederland wil jongeren
Nadere informatieNummer Toegang: 228 Plaatsingslijst van het archief van het gilde van apothekers,
Nummer Toegang: 228 Plaatsingslijst van het archief van het gilde van apothekers, 1682-1804 Archief Delft 228 Gilde van apothekers 3 I N H O U D S O P G A V E Inhoudsopgave BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5
Nadere informatieElementaire praktijk van de Financiering Werkboek
Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Niveau 4 PDB Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de financiering Niveau 4 PDB Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp
Nadere informatieFinanciële rapportage en analyse MBA
Financiële rapportage en analyse MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina
Nadere informatieBedrijfsadministratie MBA
Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Opgaven- en werkboek Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieMindfulness in tijden van tegenslag
monique hulsbergen Mindfulness in tijden van tegenslag Boom Amsterdam 2013 M.L. Hulsbergen 2013 Uitgeverij Boom, Amsterdam Behoudens de of krachtens de in de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen
Nadere informatieZELF STARTEN MET NEDERLANDS NEDERLANDS VOOR ANDERSTALIGEN
ZELF STARTEN MET NEDERLANDS NEDERLANDS VOOR ANDERSTALIGEN Het zelfstudiepakket Zelf starten met Nederlands is ontwikkeld door Uitgeverij Boom in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Nadere informatieGebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte
Gebruik ruimte Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte mr. R. Sillevis Smitt Eerste druk s-gravenhage - 2018 1 e druk ISBN 978-94-6315-037-8
Nadere informatie