Zelfstandigen zonder personeel en sociaal-economische voorzieningen

Transcriptie

1 Zelfstandigen zonder personeel en sociaal-economische voorzieningen Onderzoek onder zzp-ers in vijf sectoren Eindrapport Een onderzoek in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Marieke Vossen Jaap Bouwmeester B2550 Leiden, 22 maart 2002

2

3 Voorwoord De laatste jaren neemt het aantal startende ondernemers gestaag toe. Deze toename concentreert in specifieke sectoren (bouw, zakelijke dienstverlening, overige dienstverlening). Daarbij ontstaan nieuwe vormen van ondernemerschap waarbij met name veel aandacht wordt gegeven aan de zogenaamde zelfstandigen zonder personeel (zzp-ers). De trends van het toenemende ondernemerschap en de economische effecten hiervan zijn onderwerp geweest van veel onderzoek. Veel minder is tot nu toe bekend over de nadelen en risico s van zelfstandigen, zowel op individueel niveau als in breder maatschappelijk perspectief. In het bijzonder zijn er vragen over de mate waarin zelfstandigen gebruik (kunnen) maken van sociaal-economische voorzieningen, de invloed die dit heeft op hun (keuze voor) ondernemerschap en hun onderlinge concurrentieverhoudingen. Op verzoek van het ministerie van Economische Zaken en ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft Research voor Beleid onderzoek gedaan naar zelfstandigen zonder personeel en sociaal-economische voorzieningen. In dit rapport vindt u de bevindingen van dit onderzoek. Het onderzoeksteam bedankt Gerjo van Genderen en Rutger Boot voor hun plezierige begeleiding. Het onderzoek is uitgevoerd door Marieke Vossen. Jaap Bouwmeester Projectleider arbeidsmarkt 3

4 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusie 7 1 Probleemstelling en onderzoeksverantwoording Aanleiding Doel- en vraagstelling Onderzoeksverantwoording Leeswijzer 19 2 Definities en aantallen Zelfstandige of werknemer? Kwantificering Afbakening doelgroep onderzoek 26 3 Profiel van zzp-ers in vijf sectoren Persoonlijke kenmerken Bedrijfskenmerken Motivatie zelfstandigheid Samenvatting 40 4 Inkomensrisico s zelfstandigen Zonder werk Ziekte Arbeidsongeschiktheid Arbeidsomstandigheden Oudedagsvoorziening Verzekeringspremie Bijhouden vakkennis Omvang van de risico s 55 5 Maatschappelijke consequenties Microniveau Macroniveau 60 Literatuur 63 Bijlage 1 Vragenlijst 65 Bijlage 2 Steekproefomvang en responsoverzicht 79 Bijlage 3 Lijst van vrije beroepen 83 Bijlage 4 Cijfers 87 5

6 6

7 Samenvatting en conclusie Inleiding Het aantal zelfstandigen zonder personeel (zzp-ers) is de laatste jaren gestaag toegenomen. De groei van het aantal zzp-ers ten opzichte van het aantal werkenden kan gevolgen hebben voor het draagvlak en het gebruik van onze sociale zekerheid. Daarom is het van belang een (kwantitatief) beeld te krijgen van de kenmerken van zzp-ers en de wijze waarop zij omgaan met inkomensrisico s als gevolg van werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom, het bijhouden van vakkennis en het naleven van de richtlijnen van de Arbowet. Onderhavig onderzoek heeft een drieledige doelstelling: 1. Inzicht krijgen in het aantal zelfstandigen zonder personeel in Nederland en hun belangrijkste kenmerken en ontwikkelingen; 2. Inzicht krijgen in de wijze waarop zelfstandigen zonder personeel omgaan met diverse inkomensrisico s; 3. Inzicht krijgen in de consequenties hiervan voor collectieve en private arrangementen en het beleid daaromtrent. Het onderzoek is van start gegaan met een deskresearch. In deze fase is de reeds beschikbare informatie over zelfstandigen zonder personeel uitgediept om, in nauwe afstemming met de opdrachtgever, te komen tot een duidelijke afbakening van de doelgroep en de te bestuderen problematiek. Dit onderzoek hanteert de volgende definitie van een zzp-er: Een zzp-er is een natuurlijke persoon die volgens de belastingdienst winst uit onderneming geniet en geen personeel in dienst heeft. Voor dit onderzoek wordt de directeurgrootaandeelhouder die enig personeelslid is, ook als zzp-er beschouwd. Binnen de aldus bepaalde doelgroep is vervolgens gefocust op die sectoren waar momenteel veel toetreders zijn: de bouw, de zakelijke dienstverlening en de zorg. Voor een volledig beeld zijn (controle-)groepen van zelfstandigen in de industrie en detailhandel meegenomen in het o n- derzoek. Centraal in de onderzoeksopzet van Research voor Beleid stond een uitgebreide enquête onder zelfstandigen zonder personeel. De vragenlijst van de enquête is opgenomen in bijlage 1. In totaal hebben zelfstandigen de enquête teruggestuurd, waarvan binnen de doelgroep van het onderzoek vielen. De omvang en samenstelling van de bruto steekproef en de respons is weergegeven in bijlage 2. Definities en aantallen De term zzp-er is geen duidelijk afgebakend begrip; de literatuur omschrijft een zeer diverse groep. Duidelijk is dat het gaat om ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Daarmee is echter niet meteen duidelijk of het in al deze gevallen om zzp-ers gaat. Daarvoor moet namelijk helder zijn of er sprake is van zelfstandig ondernemerschap of werknemerschap. Een zelfstandige werkt voor één of enkele opdrachtgevers op basis van een commercieel contract, regelt zijn eigen contracten, loopt zelf de risico s, kan gebruik maken van de fiscale ondernemersvoordelen en is zelf verantwoordelijk voor het indekken tegen ziekte en 7

8 arbeidsongeschiktheid. Een werknemer is degene die in een (fictieve) dienstbetrekking 1 werkzaam is. Het aantal zelfstandige ondernemers zonder werknemers in loondienst is in Nederland de afgelopen jaren in absolute zin gestaag toegenomen. Het absoluut aantal zzp-ers is toegenomen van halverwege de jaren negentig tot meer dan in Het aandeel in de totale beroepsbevolking bleef in dezelfde tijd stabiel rond de 5%. Wanneer we de ontwikkeling van het aantal eenmansbedrijven per sector bekijken, komt er een gedifferentieerder beeld naar voren. In figuur S.1 is te zien dat de groei zich voordoet in een aantal specifieke sectoren, terwijl in andere sectoren het aantal juist is gedaald. De snelst groeiende sectoren van de afgelopen jaren zijn de bouwsector, de zakelijke dienstverlening en de non-profit sector. De landbouw met van oudsher veel kleine zelfstandigen kent een afname van het aantal ondernemers zonder werknemers. 2 Figuur S.1 Groei aantal bedrijven zonder werknemers in loondienst naar sector (1993=100) 200% 180% 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% landbouw, jacht en bosbouw, visserij en delfstoffen industrie en openbare voorzieningsbedrijven bouwnijverheid reparatie consumenten handel, horeca, vervoer etc financiele instellingen, verhuur; zakelijke dienstverlening openbaar bestuur; soc verzekering, onderwijs, zorg en overig Totaal zzp Bron: CBS, statline 2002 Profiel van zzp-ers in vijf sectoren In tabel S.1 zijn de persoonlijke en de bedrijfskenmerken van de zzp-ers in de vijf sectoren van dit onderzoek opgenomen. Hierin is te zien dat op een aantal kenmerken duidelijke verschillen tussen sectoren bestaan. 1 De groep werkenden met arbeidsverhoudingen die maatschappelijk gezien te beschouwen zijn als dienstbetrekking en door het Uwv ook als zodanig voor de sociale verzekeringen worden behandeld. 2 In bijlage 4 zijn cijfers opgenomen uitgesplitst naar alle deelsectoren. 8

9 Tabel S.1 Typering zzp-er naar sector, ten opzichte van het gemiddelde in vijf sectoren Industrie Bouw Detailhandel Zorg Zakelijke dienstverlening Geslacht man veel mannen man/vrouw man/vrouw man Leeftijd spreiding Opleiding laag laag laag hoog hoog Kostwinner spreiding veel weinig weinig veel Inkomen spreiding laag laag hoog hoog Werkduur per week spreiding fulltime spreiding parttime spreiding Tijd zelfstandige lang kort lang kort spreiding Concurrentie met anderen redelijk matig matig matig zeer sterk Concurrentie op tarief matig matig nvt matig sterk In de bouw blijken zzp-ers vooral jonge mannen met een laag opleidingsniveau. Zij zijn in verhouding met andere sectoren vaak kostwinner en fulltime werkzaam. Tot slot hebben zij verho u- dingsgewijs een laag inkomen en zijn relatief kort als zelfstandige werkzaam. Concurrentie is naar eigen zeggen van ondergeschikt belang in hun bedrijfsvoering. De zakelijke dienstverlening blijkt ook veel mannelijke zzp-ers te kennen. Hier zijn het echter, in tegenstelling tot de bouw, ondernemers met een hoog opleidingsniveau en een hoog huishoudinkomen. In deze sector dragen zzp-ers relatief veel bij aan het huishoudinkomen. Het aantal fulltimers en parttimers is gespreid, evenals de tijd dat zij als zelfstandige werkzaam zijn. Concurrentie speelt het meest in deze sector. In de zorg ligt het opleidingsniveau en het huishoudinkomen fors hoger dan in de andere sectoren. Opvallend is het grote aandeel vrouwen en parttimers in deze sector. Een logisch gevolg van deze kenmerken is dat er ook weinig kostwinners zijn in deze sector. Concurrentie met anderen in de branche of op tarief is matig van toepassing. De industrie kenmerkt zich door weinig extremen wat betreft de typering van de zzp-ers in deze sector. Het enige opvallende kenmerk is het grote aandeel jonge zzp-ers. Verder zijn zzp-ers relatief lang zelfstandig werkzaam in de sector en is het opleidingsniveau laag. De groep zzp-ers in de detailhandel is meer gedifferentieerd. Verhoudingsgewijs werken er meer vrouwen dan in de andere sectoren. Er zijn meer parttimers werkzaam en er is een grote spreiding over leeftijd. Opvallend is het lage inkomen in deze sector en de relatief lange tijd dat mensen als zelfstandige werkzaam zijn. Motivatie Het zzp-er zijn blijkt meestal een positieve keuze voor het ondernemerschap. De zzp-ers geven te kennen dat het vooral gaat om de mogelijkheid zelf beslissingen te kunnen nemen, bijvoorbeeld over de manier van werken, de tijdsindeling en het uitoefenen van hun vakmanschap. Ook het werken zonder personeel blijkt voor een meerderheid van zzp-ers in de vijf sectoren bewust gekozen. In de literatuur over zzp-ers komt het beeld naar voren dat de keuze voor het zzp-schap niet altijd uit de zelfstandige zelf komt. De overstap naar het zzp-er zijn zou een gevolg zijn van dreigend ontslag, het niet in staat zijn om een baan in loondienst te vinden of dreigend faillissement van de werkgever. Dit beeld volgt echter niet uit dit onderzoek. 9

10 Concurrentie Een meerderheid van de zzp-ers in de onderzochte sectoren geeft aan niet of enigszins in concurrentie te zijn met anderen. Voor diegene die wel met elkaar in concurrentie zijn geeft de grootste groep aan hoofdzakelijk in wedijver te zijn met bedrijven in de branche die wel personeel in dienst hebben. Concurrentie tussen zzp-ers onderling komt op de tweede plaats. De huidige of oude werkgever blijkt zelden een belangrijke concurrent te zijn van de zzp-ers. Concurrentie blijkt verder sectorgebonden. In de zakelijke dienstverlening zegt bijna de helft van de zzp-ers in (zeer) sterke mate in concurrentie met anderen te zijn. In de bouw en de zorg geven zzp-ers aan niet of nauwelijks met elkaar in concurrentie te zijn. Het merendeel van de ondervraagde zzp-ers vraagt ongeveer hetzelfde tarief als het gemiddelde tarief in de branche. Uit het onderzoek blijkt dat eenderde deel van de zzp-ers (fors) onder het marktconforme tarief werken. Het lijkt er echter op dat niet deze gehele groep hun lagere tarief bewust inzet als concurrentiemiddel. Eenvijfde van de zzp-ers zegt dat prijs c.q. tarief een belangrijk concurrentievoordeel is. Hierbij is nauwelijks onderscheid tussen de vier sectoren. Inkomensrisico s Het onderzoek schetst een beeld van hoe zzp-ers omgaan met inkomensrisico s op het gebied van werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en vakkennis. Per onderwerp is aangegeven of zij maatregelen nemen om zich te verzekeren. Ook is gekeken naar de motieven voor hun gedrag en de mogelijke verklaringen voor dit gedrag. Werkloosheid Zzp-ers zien werkloosheid niet als een groot inkomensrisico. Over het algemeen achten zij de kans klein dat zij de komende twee jaar ongewild langere tijd zonder werk komen te zitten. Dat geldt voor alle sectoren ongeveer in gelijke mate. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de beperkte financiële consequenties die een periode zonder werk heeft. Voor ruim een vijfde van de zzp-ers in de onderzochte sectoren is het financieel geen probleem wanneer zij langere tijd niet voldoende werk binnenhalen. Dit zijn voor een belangrijk deel zzp-ers die een partner hebben met een inkomen of zelf deels in loondienst werken. Echter, aan de andere kant zegt eveneens een vijfde van de ondervraagden wel in grote financiële problemen te komen wanneer zij enige tijd niet voldoende werk zou hebben. De meeste zzp-ers blijken reserves achter de hand te hebben om van te kunnen leven wanneer zij een periode met onvoldoende werk moeten overbruggen. In de meeste gevallen gaat het om zzp-ers die meer dan de helft van het huishoudinkomen inbrengen. Ook het terugvallen op partner of familie is veel genoemd. Het zijn voornamelijk zzp-ers die geen kostwinnaar zijn die dit antwoord geven. Tot slot is het aanpassen van het uitgavenpatroon een relatief vaak gehoorde oplossing voor de overbrugging van een periode met onvoldoende werk. Opvallend is dat weinig gedacht wordt aan geheel ander werk zoeken. Ook het gebruik maken van inkomensondersteuning van de gemeente wordt zelden als een optie genoemd. Ziekte Een minderheid van de zzp-ers is aanvullend verzekerd tegen inkomensverlies door ziekte. Zzpers in de bouw zijn relatief vaker verzekerd dan zzp-ers in andere sectoren; zzp-ers in de detailhandel en de zorg zijn relatief minder vaak verzekerd. Vrouwen blijken vaker niet verzekerd voor 10

11 loonderving als gevolg van ziekte dan mannen, ook na correctie voor werken in deeltijd en kostwinnerschap. Als een zzp-er zich verzekert doet hij dit in verreweg de meeste gevallen bij een particuliere verzekeraar. Het afsluiten van een vrijwillige ziektewetverzekering komt in alle onderzochte sectoren nauwelijks voor. Een klein deel van de zzp-ers ziet loondoorbetaling van hun werkgever als de oplossing voor loonderving door ziekte. De belangrijkste motivatie van zzp-ers in vijf sectoren voor het niet verzekerd zijn tegen inkomensverlies door ziekte is dat een dergelijke verzekering te duur is. Andere veel genoemde redenen zijn dat de zelfstandige niet afhankelijk is van zijn inkomsten als zzp-er. Zij hebben bijvoorbeeld eigen reserves opgebouwd, kunnen terugvallen op familie en partners of zijn verzekerd via loondienst. De meest genoemde reden om wél een verzekering af te sluiten is dat de zelfstandige hoofdkostwinner is. Arbeidsongeschiktheid Ruim eenderde van de zzp-ers in de vijf sectoren is aanvullend op de Waz verzekerd tegen inkomensverlies bij arbeidsongeschiktheid. Opvallend is dat in de bouw zzp-ers vaker dan gemiddeld extra zijn verzekerd tegen inkomensverlies door arbeidsongeschiktheid. Vrouwen zijn meer dan mannen niet aanvullend verzekerd voor loonderving als gevolg van arbeidsongeschiktheid dan mannen, ook na correctie voor werken in deeltijd en kostwinnerschap. De manier van aanvullend verzekeren tegen arbeidsongeschiktheid verschilt nauwelijks tussen de sectoren. Dat gebeurt meestal via een particuliere verzekering. Het meest gehoorde argument voor het niet afsluiten van een aanvullende verzekering voor inkomensverlies door arbeidsongeschiktheid is dat het te duur is. De meest genoemde reden om wél een aanvullende verzekering naast de Waz af te sluiten is dat zzp-er hoofdkostwinner is. Ook zijn het algemene risico en de lage Waz-uitkering veel genoemde redenen om extra maatregelen te nemen ingeval van arbeidsongeschiktheid. Oudedagsvoorziening Meer dan de helft van de zzp-ers blijkt pensioen uit loondienst te hebben opgebouwd. Vooral in de zorg en de bouw hebben zzp-ers een oudedagsvoorziening van hun oude baas. Door het grote aantal deeltijders in de zorg zijn daar ook veel zelfstandigen die op dit moment nog pensioen uit loondienst opbouwen. Gemiddeld genomen heeft meer dan de helft van de onderzoekspopulatie een private aanvulling als oudedagsvoorziening. Dit blijkt meestal te bestaan uit een verzekering, belegging of spaarregeling. Kostwinners hebben vaker een private aanvulling als oudedagsvoorziening, dan degene die een klein deel in het huishoudinkomen inbrengen. Net als bij voorgaande motieven is ook hier de meeste gehoorde motivatie dat het afsluiten van een aanvullend inkomen op de oude dag te duur is. Verzekeringspremie Eenvijfde van de zzp-ers weet niet hoeveel verzekeringspremie hij of zij in totaal betaalt aan private verzekeringen voor inkomensverlies door ziekte en/ of arbeidsongeschiktheid of als aanvulling op hun oude dag. Van degenen die wel op hoogte zijn, betaalt ruim een kwart meer dan 700 gulden per maand aan verzekeringspremies. 11

12 Arbeidsomstandigheden en het bijhouden van vakkennis Een meerderheid van de zzp-ers is van mening dat zij de regelgeving wat betreft arbeidsomstandigheden normaal naleven. Een klein deel van de zzp-ers in de vijf sectoren zegt echter de Arbowet (zeer) beperkt na te leven. In alle sectoren, behalve in de bouw, zegt een klein deel van de respondenten niet te weten of ze de arbeidsomstandigheden bij hun werkzaamheden voldoende in acht nemen. Deze onbekendheid met de wet blijkt ook uit de motieven waarom de regels niet (voldoende) worden nageleefd. De meest gehoorde reden is namelijk dat zzp-ers niet op de hoogte zijn van de regels op het gebied van arbeidsomstandigheden. Dit blijkt vooral in de detailhandel het geval te zijn. Er is reden om aan te nemen dat de zelfstandigen zonder personeel in de vijf onderzochte branches hun vakkennis voldoende bijhouden. Het is niet mogelijk uitspraken te doen in hoeverre dit afwijkt voor andere zelfstandigen met personeel of voor werknemers in loondienst. Omvang van de inkomensrisico s Het is de vraag wat de gevolgen voor de zzp-er zijn van het niet of onvolledig verzekeren van i n- komensrisico s. Als een zelfstandige niet verzekerd is voor inkomensrisico s, valt het deel van het inkomen dat een zelfstandige via zijn onderneming verdient volledig weg. Indien de zelfstandige zijn werk als ondernemer nog elders in loondienst is, ontvangt hij bij ziekte of arbeidsongeschiktheid loon of ziekengeld over het deel dat hij in loondienst is. Risicogroep In onderstaande tabel is een indeling naar vier groepen zzp-ers opgenomen: Tabel S.2 Zzp-ers (niet) verzekerd en (niet) in loondienst 1, totaal vijf sectoren 1 Verzekerd, in loondienst 4% 2 Niet verzekerd, in loondienst 13% 3 Verzekerd, niet in loondienst 30% 4 Niet verzekerd, niet in loondienst 53% Totaal 100% % Te zien is dat een klein deel van de zelfstandigen zonder personeel in loondienst is, naast hun werkzaamheden als ondernemer (17%). Voor hen kun je er vanuit gaan dat zij (deels) terug kunnen vallen op de arrangementen die vanuit die dienstbetrekking geboden worden. Het merendeel van de zzp-ers (83%) werkt echter niet voor een baas. Een deel van deze groep heeft private voorzieningen getroffen voor tenminste twee van de drie inkomensrisico s (ziekte, arbeidsongeschiktheid en oudedagsvoorziening). Meer dan de helft van de niet in loondienst zijnde zzp-ers is echter ook niet aanvullend verzekerd voor inkomensrisico s. Van deze groep zzp-ers heeft hun gedrag mogelijk grote gevolgen voor hun inkomen in geval van ziekte, arbeidsongeschiktheid of ouderdom. 1 De categorie verzekerd is gebaseerd op de inkomensrisico s ziekte, arbeidsongeschiktheid en oudedagsvoorziening. Wanneer een zzp-er zich voor twee van de drie risico heeft verzekerd, wordt hij als verzekerd beschouwd. 12

13 Omvang risico Deze groep die mogelijk risico loopt is nader onder de loep genomen. Gekeken is naar het aandeel dat zij inbrengen in het huishoudinkomen. In figuur S.2 is het totaal van de vijf sectoren weergegeven. Hieruit blijkt dat 40% van de risicogroep kostwinner is. Dat betekent dat wanneer deze zzp-ers wegvallen vanwege ziekte of arbeidsongeschiktheid, het huishoudinkomen direct in gevaar kan zijn. Nog eens 11% van de risicogroep brengt 60% tot 80% van het huishoudinkomen in. Figuur S.2 Inbreng in het huishoudinkomen van niet-verzekerde en niet in loondienst zijnde zzp-ers, totaal vijf sectoren 7% 15% 11% 40% Meer dan 80% 60% t/m 80% Minder dan 60% weet niet/geen mening In onderstaande figuur is een uitsplitsing gemaakt naar de vijf onderzochte sectoren. Met name in de zakelijke dienstverlening, de bouw en de detailhandel zijn de risicogroepen die een groot aandeel in het huishoudinkomen inbrengen omvangrijk. In de zakelijke dienstverlening is bijna de helft van de niet-verzekerden en niet in loondienstzijnde zzp-ers kostwinner. Figuur S.3 Inbreng in het huishoudinkomen van niet-verzekerde en niet in loondienst zijnde zzp-ers, naar vijf sectoren zorg 26% 7% 46% 7% industrie 30% 6% 42% 8% detailhandel 35% 9% 39% 9% bouw 41% 16% 18% 8% zakelijke dienstverlening 48% 13% 18% 4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Meer dan 80% 60% t/m 80% Minder dan 60% weet niet/geen mening 13

14 Maatschappelijke consequenties De ontwikkelingen in het aantal zzp-ers in Nederland, hun kenmerken en de manier waar zij met hun inkomensrisico s omgaan blijken maatschappelijk effecten te hebben. Microniveau Meer dan de helft van de zzp-ers in de vijf sectoren loopt door hun gedrag op het gebied van verzekeringen voor loonderving inkomensrisico. Zij zijn niet aanvullend verzekerd voor inkomensrisico s, kunnen geen aanspraak maken op werknemersverzekeringen omdat zij niet in loondienst zijn en hebben aangegeven kostwinner te zijn. Hun inkomen loopt direct gevaar in het geval zij bijvoorbeeld door arbeidsongeschiktheid niet langer kunnen werken. Voor degene met een gezin, geldt dit gevaar ook voor de gezinsleden. Wel blijkt dat eigen reserve en terugvallen op familieleden ten dele de last kan verlichten. Macroniveau De laatste jaren ligt het relatieve aandeel zzp-ers ten opzichte van de totale beroepsbevolking op een stabiel niveau. Het stabiele aandeel zzp-ers betekent dat het draagvlak van de werknemersverzekeringen niet wordt aangetast. Daarbij hebben de zzp-ers in de vijf sectoren van dit onderzoek gemiddeld een hogere leeftijd: in alle sectoren vormen de 45- tot 54-jarigen de grootste groep. Gezien de hoge gemiddelde leeftijd van zzp-ers in de vijf sectoren van dit onderzoek, is er geen reden aan te nemen dat het draagvlak van sociale voorzieningen wordt uitgehold door risicoselectie. Ongeveer eenderde van de zzp-ers geeft aan een lager tarief te rekenen dan gemiddeld in de branche 1. Daarnaast geeft een kwart van de zzp-ers aan zich niet aan regelgeving rond arbeidsomstandigheden te houden of niet op de hoogte te zijn van deze regelgeving. Er is echter geen aanleiding te denken dat zzp-ers bewust kiezen hierop te concurreren. Ten eerste blijkt er geen significant verband te bestaan tussen het niet verzekerd zijn en de hoogte van het tarief van zzp-ers. De constatering dat de helft van de zzp-ers in de onderzochte sectoren niet verzekerd is tegen inkomensrisico s, wil met andere woorden niet zeggen dat zij op basis hiervan concurreren. Ook blijkt concurrentie geen onderwerp dat zeer prominent leeft onder de ondervraagden. Tot slot geven meer indirecte vragen over bijvoorbeeld de motieven om als zelfstandige te gaan werken, een indicatie dat zzp-ers niet gericht zijn op het bewust inzetten van lage tarieven en of het niet naleven van regelgeving als concurrentievoordelen. Het zzp-ers zijn blijkt meestal een positieve keuze voor het ondernemerschap. Het niet voldoen aan de regels in verband met de concurrentiepositie is vrijwel geen gehoord argument. Een laatste consequentie op geaggregeerd niveau is dat het aannemelijk is dat zzp-ers meer gebruik gaan maken van de bestaande collectieve arrangementen voor zzp-ers: de Waz en de Bbz. Door het beperkt naleven van de Arbowet, bestaat het gevaar dat meer zzp-ers in de Waz terecht komen. Voor degenen die zich niet voldoende hebben bijverzekerd, bestaat het risico dat zij uiteindelijk aanspraak moeten maken op de Bbz. 1 Cijfers over de detailhandel zijn hierin niet meegenomen, gezien het kleine aantal zzp-ers dat op basis van tarieven werkt in deze sector. 14

15 1 Probleemstelling en onderzoeksverantwoording 1.1 Aanleiding Het aantal zelfstandige ondernemers in Nederland is de afgelopen jaren gestaag toegenomen. Het absolute aantal starters is verdubbeld van eind jaren tachtig tot meer dan in In dezelfde tijd groeide het aandeel ondernemers in de beroepsbevolking van 8% tot 10%. De groei van het aantal zelfstandigen is niet evenredig verdeeld over de hele bedrijfspopulatie. Zij doet zich in het bijzonder voor in de bouwnijverheid, de zakelijke dienstverlening en in de overige dienstverlening. Bovendien is er een groot deel van deze starters waarvan verwacht mag worden dat zij ook op termijn geen personeel in dienst zullen nemen en dus actief blijven als zogenaamde zelfstandige zonder personeel (zzp-er). Het groeiende aantal zzp ers ten opzichte van het aantal werkenden kan gevolgen hebben voor het draagvlak en het gebruik van de sociale zekerheid. Daarom is het van belang een (kwantitatief) beeld te krijgen van de kenmerken van zzp ers en de wijze waarop zij omgaan met inkomensrisico s als gevolg van werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom, het bijhouden van vakkennis en het naleven van de richtlijnen van de Arbowet. Het ministerie van Economische Zaken en ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid hebben Research voor Beleid gevraagd een onderzoek te doen dat een systematisch overzicht geeft van de feitelijke ontwikkelingen in het zelfstandig ondernemerschap zonder personeel en een beeld geeft van de sociaal-economische consequenties die daaruit volgen. 1.2 Doel- en vraagstelling Doelstelling Het onderzoek heeft een drieledige doelstelling. Inzicht krijgen in het aantal zelfstandigen zonder personeel in Nederland en hun belangrijkste kenmerken en ontwikkelingen Inzicht krijgen in de wijze waarop zelfstandigen zonder personeel omgaan met diverse inkomensrisico s Inzicht krijgen in de consequenties hiervan voor collectieve en private arrangementen en het beleid daaromtrent. De studie levert informatie op over de keuzes die zelfstandigen zonder personeel maken ter indekking van diverse inkomensrisico s, welke knelpunten zij daarbij ondervinden, welke consequenties hun keuzes hebben voor arrangementen ter indekking van deze risico s en welke beleidsissues daaruit voortvloeien. 15

16 Deze doelstelling valt uiteen in drie subvragen die ieder verder zijn uitgewerkt aan de hand van een aantal aandachtspunten: Definities en aantallen Wie zijn de zelfstandigen zonder personeel in Nederland en waarom zijn zij dat geworden? Verschillende definities van zelfstandigen zonder personeel Onderverdelingen van zelfstandigen zonder personeel naar sector, bedrijfsouderdom en personeelsomvang Aantallen zelfstandigen zonder personeel uitgesplitst naar onderverdelingen Generieke informatie (leeftijd, man-vrouwverdeling etc.) Sociaal-economische achtergronden (opleidingsgraad, arbeidsverleden) Motivaties voor zelfstandigheid Bepalende factoren voor het aantal zelfstandigen zonder personeel ( pull en push ) Gedrag Hoe gaan zelfstandigen zonder personeel om met risico s, voortkomend uit het ondernemerschap? In het bijzonder werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en het bijhouden van vakkennis? Mate van belang en invloed op de keuze voor zelfstandigheid Eigen verantwoordelijkheid Omgang met (afwezige) sociaal-economische voorzieningen Mate en vormen van (zelf-)organisatie Motieven voor gekozen gedrag Consequenties Welke gevolgen hebben de geïdentificeerde ontwikkelingen? Maatschappelijke gevolgen Voor private arrangementen en marktaanbod Voor collectieve arrangementen Draagvlak voor sociale voorzieningen en concurrentie De te analyseren arrangementen hebben betrekking op: werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en het bijhouden van vakkennis. Uitgaande van deze aspecten zijn eerst het individuele (micro-)gedrag in beeld gebracht en vervolgens de geaggregeerde, maatschappelijke (macro-)consequenties. Figuur 1 Opbouw van het analysekader Arrangementen Individueel gedrag Maatschappelijke consequenties - Werkloosheid - Ziekte - Arbeidsongeschiktheid - Ouderdom - Bijhouden van vakkennis - Risicoperceptie - Toegangsdrempels - Getroffen voorzieningen - Deelname aan coll. Voorzieningen - Nieuwe arrangementen - Draagvlak werknemersarr. - Beleidsconsequenties In figuur 1 staan naast de relevante arrangementen de verschillende individuele gedragsaspecten genoemd. Voor ieder arrangement kunnen deze aspecten anders uitpakken. De toegangsdrempels tot arbeidsongeschiktheidsvoorzieningen kunnen bijvoorbeeld als veel hoger worden ervaren dan die tot ouderdomsvoorzieningen. Bovendien kan niet verondersteld worden dat de individuele 16

17 perceptie en gedrag homogeen is voor alle zelfstandigen. Het gedrag kan verschillen voor uiteenlopende profielen van zelfstandigen die afhankelijk kunnen zijn van de sector, achtergrond, marktsituatie etc. Vervolgens is bekeken in hoeverre het totaal van individuele percepties en gedragingen ook leidt tot relevante collectieve consequenties. Meer specifiek is het de vraag in hoeverre er aanpassingen nodig zijn in bestaande voorzieningen dan wel dat nieuwe arrangementen nodig zijn. Een relevante vraag is verder in hoeverre de ontwikkeling van voorzieningen voor zelfstandigen het draagvlak voor bestaande (werknemers-)arrangementen ondermijnt. Ten slotte is het de vraag of dergelijke maatschappelijke consequenties ook specifieke beleidsacties van de overheid vereisen. 1.3 Onderzoeksverantwoording Dit onderzoek is gehouden onder zelfstandigen zonder personeel. In paragraaf 2.3 is de afbakening van de doelgroep opgenomen. Binnen de doelgroep is gefocust op die sectoren waar momenteel de meeste toetreders zijn; de bouw, de zakelijke dienstverlening en de zorg. Voor een volledig beeld zijn (controle-)groepen van zelfstandigen in de industrie en detailhandel mee genomen in het onderzoek. In overleg met de opdrachtgever is besloten zelfstandigen in de landbouw helemaal buiten het onderzoek te houden. Verloop van het onderzoek Het onderzoek is van start gegaan met een deskresearch. In deze fase is de reeds beschikbare informatie over zelfstandigen zonder personeel uitgediept om, in nauwe afstemming met de opdrachtgever, te komen tot een duidelijke afbakening van de doelgroep en de te bestuderen problematiek. Centraal in de onderzoeksopzet van Research voor Beleid stond een uitgebreide enquête onder zelfstandigen zonder personeel. Deze enquête geeft systematische informatie over de groep zzpers, zowel over haar samenstelling als over de motivaties en het gedrag van deze groep omtrent inkomensrisico s. Desk research In de voorbereidingsfase zijn de relevante achtergronden bij het thema en de belangrijkste missing links geïdentificeerd. Van bijzonder belang was de te gebruiken begrippen en de bijbehorende groepen duidelijk te definiëren en af te bakenen. Hiertoe heeft een deskresearch van beschikbare literatuur plaatsgevonden. De bevindingen van de deskresearch zijn meteen benut ter voorbereiding op de enquête, meer specifiek voor: het opstellen van de vragenlijst en de items die daarin aan de orde komen; het bepalen van het steekproefkader (populatie) en de steekproef. De uitkomsten van de deskresearch zijn later geïntegreerd in de eindrapportage. 17

18 Schriftelijke enquête Voor het kwantitatieve gedeelte van de studie is gekozen voor het uitzetten van een schriftelijke enquête onder zelfstandigen. De schriftelijke enquête levert enerzijds generieke informatie over zelfstandigen op. Anderzijds heeft de enquête met name inzicht verschaft in de meer individuele overwegingen en situaties waarin zelfstandigen zonder personeel zich bevinden. Ook levert het informatie op over de perceptie door de zelfstandige van bepaalde risico s, eigen verantwoordelijkheden, CAO-voorzieningen voor niet-zelfstandige collega s enzovoort. Door een zorgvuldige steekproefopbouw zijn de verschillen tussen de relevante bedrijfssectoren en de verschillende soorten zelfstandigen in beeld gebracht. Inhoud van de vragenlijst De vragenlijst is opgenomen in bijlage 1. In de vragenlijst waren enkele screeningsvragen opgenomen om zeker te stellen dat we te maken hadden met een zelfstandige die relevant is in het kader van het onderzoek. Vervolgens kwamen de volgende onderdelen aan de orde: Persoonlijke achtergrondkenmerken zelfstandigen (leeftijd, geslacht, opleidingsgraad, arbeidsverleden) Kenmerken economische activiteit (sector, startdatum, opdrachtgevers, omzet) Motivaties voor zelfstandigheid Keuzes en ervaringen voorzieningen (werkloosheid, ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en bijhouden van vakkennis) Ervaringen en knelpunten. Steekproef en repons De steekproef is gestratificeerd getrokken naar sector 1, omdat de toename van het aantal zelfstandigen en de daarbij behorende problematiek zich met name concentreert in specifieke sectoren 2. Om ook op het niveau van specifieke subpopulaties voldoende betrouwbare uitspraken te kunnen doen, zijn zelfstandigen benaderd. In totaal hebben zelfstandigen de enquête teruggestuurd. De respons komt daarmee op 33%. Na analyse bleken 551 respondenten niet binnen de doelgroep van het onderzoek te vallen. 378 respondenten bleek (inmiddels) personeel in dienst te hebben. 182 respondenten gaven aan geen winst uit onderneming maken. Deze groep kan als freelancers beschouwd worden. Het aandeel van de respondenten dat de vragenlijst retourneerde dat wel binnen de doelgroep valt komt hiermee op 67%. Tabel 1.1 bevat de opbouw van het bestand en de steekproef. De omvang en samenstelling van de bruto steekproef en de respons is weergegeven in bijlage 2. Tabel 1.1 Opbouw steekproef en respons Sector Benaderingen Vragenlijsten retour Brutorespons Behoort tot doelgroep Behoort tot doelgroep % Bouw % % Zakelijke dienstverlening % % Zorg % % Industrie % % Detailhandel % % Totaal % % 1 Uit het bestand van VNU Direct View. 2 SZW, Eindrapport Zelfstandigen Zonder Personeel,

19 Vrije beroepen Niet alle zelfstandigen zijn verplicht zich in te schrijven bij de Kamer van Koophandel. In veel onderzoeken en bestanden zijn deze vrij gevestigden niet opgenomen, omdat deze zijn gebaseerd op inschrijvingen bij de Kamer van Koophandel 1. Deze vrije beroepen zijn nadrukkelijk wel opgenomen in de steekproef van dit onderzoek naar zzp-ers in vijf sectoren. 8% van de respondenten in de steekproef blijkt een vrij gevestigde. In de responsverantwoording in bijlage 2 is te zien hoe de verdeling van vrije beroepen over de sectoren is. Karakter van dit rapport Deze studie schetst de ontwikkeling in het aantal zzp-ers, het gedrag van zzp-ers op het gebied van hun inkomensrisico s en de gevolgen van dit gedrag voor maatschappij en beleid. De verzamelde informatie in dit onderzoek (studie van bestaande bronnen en een schriftelijke enquête onder zzp-ers) biedt inzicht in de (maatschappelijke) gevo lgen van de ontwikkeling in het aantal zzpers en hun gedrag. Onderhavig onderzoek spitst zich toe op zelfstandigen zonder personeel. Het verschil tussen zelfstandig ondernemers met en zonder personeel is in dit onderzoek niet onderzocht. De typeringen en gedragingen die in deze studie naar voor komen, zijn mogelijk ook van toepassing op andere (kleine) zelfstandigen. Waar in het rapport melding wordt gemaakt van verschillen in cijfers tussen sectoren, is dat verschil significant. Data waar het verschil tussen sectoren niet significant of niet relevant was, zijn niet in het rapport opgenomen. 1.4 Leeswijzer Het rapport bevat naast deze inleiding vier hoofdstukken: In hoofdstuk twee komen definitie en aantallen aan de orde. Naast de verschillende definities, worden in dit hoofdstuk de trends in zowel absolute cijfers, groeicijfers als het aandeel zzp-ers van de beroepsbevolking besproken. Hoofdstuk drie behandelt de achtergrondkenmerken van zzp-ers in vijf sectoren. Het gaat om zowel persoonlijk als bedrijfsmatige achtergrondkenmerken. Specifiek komen de verschillende tussen de sectoren aan de orde. Het vierde hoofdstuk gaat in op de manier waarop zzp-ers in de vijf onderzochte sectoren omgaan met hun inkomensrisico s. Aan de orde komt wat hun gedrag is, wat de motivatie is voor hun gedrag en wat de mogelijk oorzaken zijn. Hoofdstuk vijf beschrijft de maatschappelijke consequenties van de manier waarom zzp-ers omgaan met hun inkomensrisico s voor beleid en arrangementen voor sociale voorzieningen. Specifiek wordt ingegaan op mogelijke risicoselectie en uitholling van het draagvlak van sociale voorzieningen. 1 Een lijst van vrije beroepen is opgenomen in bijlage 3. 19

20 20

21 2 Definities en aantallen Zelfstandigen zonder personeel in dienst, kortweg zzp-ers, blijkt een zeer diverse groep te zijn. Om inzicht te krijgen in het aantal zelfstandigen in Nederland dat zonder personeel werkt, is het van belang de groep af te bakenen. In dit hoofdstuk beantwoorden wij de vraag wie als zelfstandigen zonder personeel kan worden aangemerkt, en welke verschillende criteria daarbij worden gehanteerd. Paragraaf 2.2 beschrijft de belangrijkste kenmerken en ontwikkelingen van het aantal zzp-ers in Nederland. Als afsluiting van dit hoofdstuk komt de afbakening van de doelgroep zoals die in het verdere onderzoek is gehanteerd aan de orde. 2.1 Zelfstandige of werknemer? Het is belangrijk om te weten dat een zzp-er (zelfstandige zonder personeel) geen duidelijk afgebakend begrip is. Er bestaan verschillende invullingen van deze term. Duidelijk is dat het gaat om ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Het is vrij eenvoudig te achterhalen hoeveel bedrijven in Nederland onder de quotatie zonder personeel vallen. Daarmee is echter niet meteen duidelijk of het in al deze gevallen om zzp-ers gaat. Daarvoor moet namelijk helder zijn of er sprake is van zelfstandig ondernemerschap of werknemersschap. Een zelfstandige werkt voor één of enkele opdrachtgevers op basis van een commercieel contract, regelt zijn eigen contracten, loopt zelf de risico s, kan gebruik maken van de fiscale ondernemersvoordelen en is zelf verantwoordelijk voor het indekken tegen ziekte en arbeidsongeschiktheid. Hoewel dit duidelijke criteria zijn, wordt de vraag of iemand zelfstandige of werknemers is, zowel in de wetgeving als door instanties verschillend beoordeeld. Hier volgt een korte samenvatting van de gehanteerde definities en/ of criteria van het ondernemersbegrip zoals gehanteerd in de wetgeving en door instanties in Nederland. Wetgeving Het fiscaal recht hanteert als definitie van een ondernemer: een duurzame organisatie van arbeid en kapitaal waarmee wordt beoogd om, door deelneming aan het maatschappelijke productieproces winst te behalen. Deze winst moet vooraf redelijkerwijs te verwachten zijn. Of er sprake is van een onderneming hangt niet af van de wil van de belanghebbende maar van de relevante feiten en omstandigheden. In de socialezekerheidswetgeving is geen definitie van ondernemer, onderneming of zelfstandige terug te vinden 1. De rechten en verplichtingen die uit deze wetten voortvloeien zijn gekoppeld aan de definitie van een werknemer. De werknemer is degene die in een (fictieve) dienstbetrekking 2 werkzaam is. Het civiel recht en de socialezekerheidswetgeving gaan beide uit van het bestaan van een dienstverband indien de ene partij, de werknemer, zich verbindt in dienst van de andere partij, de werkgever, tegen loon gedurende 1 EIM, ING en RZO, Zzp-er: ondernemer of werknemer, discussienota over het ondernemerschap. 2 Onder een fictieve dienstbetrekking verstaan wij de groep werkenden met arbeidsverhoudingen die maatschappelijk gezien te beschouwen zijn als dienstbetrekking en door het Uwv ook als zodanig voor de sociale verzekeringen worden behandeld. Denk hierbij bijvoorbeeld aan musici, artiesten en thuiswerkers. 21

22 zekere tijd arbeid te verrichten 1. Opvallend is dat voor de sociale verzekeringsraad de voorwaarden voor een dienstbetrekking zeer ruim zijn. Veel rechtsverhoudingen kwalificeren zich als dienstbetrekking. Volgens hun voorwaarden is het dan ook moeilijk om als ondernemer aangemerkt te worden. Instanties Zzp-ers hebben bij de beoordeling van de zelfstandigheid te maken met twee instanties: het Uitvoering Werknemersverzekeringen ofwel UWV (voorheen de uitvoeringsinstellingen) en de Belastingdienst. Het UWV bepaalt uiteindelijk of iemand als werknemer moet worden aangemerkt. De Belastingdienst bepaalt of iemand ondernemer is voor de inkomstenbelasting en voor de BTW. Is iemand volgens de Belastingdienst ondernemer, dan mag hij zijn inkomsten opgeven als 'Winst uit onderneming'. Hij komt dan in beginsel in aanmerking voor aftrekposten voor ondernemers. Wanneer een zelfstandige gebruik wil maken van ondernemersfaciliteiten moet hij in principe voldoen aan het zogenoemde urencriterium. Twee belangrijke aspecten die hierbij aan bod komen zijn: de zelfstandige moet in principe minimaal 1225 uur per jaar besteden aan het feitelijk drijven van de onderneming en moet in principe meer dan 50% van de gewerkte tijd aan zijn onderneming besteden. Hierop zijn uitzonderingen mogelijk. In het verleden kwam het nog wel eens voor dat de Belastingdienst en de uitvoeringsinstellingen een verschillende oordeel vormden over of iemand als zelfstandig ondernemer moest worden aangemerkt. Er is nu een oplossing gekomen. De zelfstandigenverklaring die de Belastingdienst mede namens het UWV afgeeft voorziet in het wegnemen van de onzekerheden die een gevolg waren van uiteenlopende oordelen van deze instanties. De nieuwe zelfstandigenverklaring Om de status van de zzp-er zekerder te maken, heeft de Belastingdienst per 1 januari 2001 de zogenoemde Verklaring Arbeidsrelaties (VAR) ofwel de zzp-beschikking gepresenteerd. Wie per jaar drie of meer opdrachtgevers heeft, aan de andere voorwaarden voldoet en deze verklaring invult, weet voor zichzelf en zijn opdrachtgevers voor een periode van twee jaar hoe de Belastingdienst behandelt: als zelfstandige of als werknemer. Per 1 januari 2002 is de zelfstandigheidverklaring ook geldig voor de sociale verzekeringen. Ook kunnen met ingang van deze datum dga s een verklaring aanvragen waarin staat of de inkomsten uit een opdracht aan hem persoonlijk of aan zijn vennootschap worden toegerekend. In het laatste geval hoeft de opdrachtgever geen loonheffing in te houden of premies werknemersverzekeringen af te dragen. De verklaring ontslaat de opdrachtgever in beginsel van aansprakelijkheid. Eventuele naheffingen komen in beginsel op de schouders van de zelfstandige terecht. Voorheen moest een opdrachtgever, voordat hij met een zzp-er in zee ging, zich er eerst van overtuigen dat deze ook inderdaad een ondernemer was. Bleek later dat dit niet het geval was, dan was er gewoon sprake van een werkgevers-werknemers-situatie en draaide de opdrachtgever op voor allerlei onvoorziene werkgeverspremies. Dit had voor de zzp-er mogelijk tot gevolg dat hij niet nog een keer ingehuurd werd door de desbetreffende opdrachtgever. Echter, vanaf 1 januari 2002 is deze onduidelijkheid door middel van de VAR weggenomen. 1 MKB Nederland, de zelfstandige zonder personeel, juni

23 2.2 Kwantificering In de media zijn veelvuldig geluiden te horen over de sterke groei van het aantal mensen dat voor zichzelf begint. Met de hoogconjunctuur in de economie waren de voorzichten zeer positief te noemen. Om inzicht te krijgen in het aantal zzp-ers in Nederland, gaan we uit van de cijfers van het CBS. Er bestaan verschillende bronnen die uitgaan van verschillende methode om het aantal zzp-ers vast te stellen. Het CBS geeft echter de enige zekerheid dat vrijgevestigden in het bestand zijn opgenomen. De in deze paragraaf gepresenteerde CBS-cijfers betreft bedrijven zonder werknemers in loondienst 1. Het aantal zelfstandige ondernemers in Nederland is de afgelopen jaren in absolute zin inderdaad gestaag toegenomen. Het absoluut aantal starters is bijna verdubbeld van in 1994 tot bijna in Deze toename is te zien in figuur 2.1. In dezelfde tijd groeide het aandeel ondernemers in de beroepsbevolking van 8% tot 10%. In de figuur is echter ook te zien dat halverwege de jaren 90 een duidelijk stabilisatie was van het aantal startende ondernemers. Van een groot deel van deze starters mag worden verwacht dat zij op termijn geen personeel in dienst zullen nemen en dus actief blijven als zelfstandige zonder personeel. Figuur 2.1 Aantal startende ondernemers, startende ondernemers Bron: CBS, statline 2002 In onderstaande figuur geeft het aantal bedrijven zonder werknemers in loondienst weer. Te zien is dat, na een daling in de jaren , het aantal bedrijven zonder werknemers in loondienst ook sinds 1997 gestaag is toegenomen. Deze groei heeft geresulteerd in een aantal van in Onder bedrijven worden verstaan: bedrijven, instellingen (inclusief vrije beroepsbeoefenaren, verenigingen en stichtingen), die in het Algemeen Bedrijven Register (ABR) van het CBS zijn opgenomen. Het ABR is een registratie van in beginsel alle bedrijven en instellingen in Nederland. Op basis van een steekproefonderzoek onder kleine bedrijven wordt gecorrigeerd voor de onvolkomenheden (bijvoorbeeld registratie van niet-actieven en niet zelfstandige bedrijven). De grootte, uitgedrukt in aantal werknemers, is hoofdzakelijk gebaseerd op informatie van de bedrijfsverenigingen. 23

24 Figuur 2.2 Aantal bedrijven zonder werknemers in loondienst, bedrijven zonder werknemers Bron: CBS, statline 2002 Wanneer we de ontwikkeling van het aantal eenmansbedrijven per sector bekijken, komt er een gedifferentieerder beeld naar voren. In figuur 2.3 is te zien dat de groei zich voordoet in een aantal specifieke sectoren, terwijl in andere sectoren het aantal juist is gedaald. De snelst groeiende sectoren van de afgelopen jaren zijn de bouwsector, de zakelijke dienstverlening en de non-profit sector. De landbouw met van oudsher veel kleine zelfstandigen kent een afname van het aantal ondernemers zonder werknemers. 1 Figuur % 180% 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Groei aantal bedrijven zonder werknemers in loondienst naar sector (1993=100) landbouw, jacht en bosbouw, visserij en delfstoffen industrie en openbare voorzieningsbedrijven bouwnijverheid reparatie consumenten handel, horeca, vervoer etc financiele instellingen, verhuur; zakelijke dienstverlening openbaar bestuur; soc verzekering, onderwijs, zorg en overig Totaal zzp Bron: CBS, statline In bijlage 4 zijn cijfers opgenomen uitgesplitst naar alle deelsectoren. 24

25 In figuur 2.4 is de verdeling van de eenmansbedrijven over de verschillende sectoren te zien. Een kwart is actief in de agrarische sector. Ook in de zakelijke dienstverlening en de sector handel,horeca en vervoer kent een groot aandeel eenmansbedrijven (respectievelijk 24% en 26%). Figuur 2.4 Totaal bedrijven zonder werknemers in loondienst naar sector, 2000 landbouw, jacht en bosbouw, visserij en delfstoffen 12% 24% fndustrie en openbare voorzieningsbedrijven bouwnijverheid 24% 9% 5% reparatie consumenten handel, horeca, vervoer etc financiele instellingen, verhuur; zakelijke dienstverlening 26% openbaar bestuur; soc verzekering, onderwijs, zorg en overig Bron: CBS, statline 2002 Aandeel in de werkgelegenheid In 2000 bestond de helft van alle bedrijven in Nederland uit bedrijven zonder werknemers in loondienst. Het aantal eenmansbedrijven ten opzichte van het totaal aantal bedrijven is in de detailhandel en de zakelijke dienstverlening het grootst. In bijlage 4 is het aandeel eenmansbedrijven ten opzichte van het totaal aantal bedrijven in Nederland opgenomen. Een ander beeld geeft echter het aantal ondernemingen met maximaal één werkende persoon als aandeel van de werkzame beroepsbevolking. Uit tabel 2.1 blijkt dat het aandeel in de totale werkzame beroepsbevolking vanaf 1994 ongeveer stabiel is rond de 5-6%. De landbouw kent het hoogste percentage werkenden dat actief is in een eenmansbedrijf. Wel is dit aandeel sinds 1994 licht afgenomen. In de bouw, een van de sectoren met de sterkste groei van het aantal eenmansbedrijven, blijkt ook het aandeel werkenden in dit type ondernemingen in de werkzame beroepsbevolking toegenomen. Voor de andere sector met sterke groei van het aantal eenmansbedrijven, de zakelijke en financiële dienstverlening, geldt dit niet. Het aandeel werkende personen werkzaam in een eenmanszaak is stabiel gebleven. 25

26 Tabel 2.1 Aandeel werkenden in eenmansbedrijven als percentage van de werkzame beroepsbevolking naar sector, Bouwnijverheid 4% 5% 6% 7% Financiële instellingen, verhuur; zak. dienstverlening 8% 7% 7% 7% Openb. bestuur; soc verz., onderwijs, zorg en overig 2% 2% 2% 2% Industrie en openbare voorzieningsbedrijven 1% 1% 1% 1% Reparatie consumenten handel, horeca, vervoer 6% 5% 5% 5% Landbouw, jacht en bosbouw, visserij en delfstoffen 41% 39% 40% 38% Totaal 6% 6% 5% 5% Bron: CBS, statline Afbakening doelgroep onderzoek In paragraaf 2.1 is gebleken dat er verschillenden definities van het begrip zzp-er bestaan. Dit onderzoek onder zelfstandigen zonder personeel in vijf sectoren hanteert de volgende definitie van een zzp-er: Een zzp-er is een natuurlijke persoon die volgens de belastingdienst winst uit onderneming geniet en geen personeel in dienst heeft. Voor dit onderzoek wordt de directeur-grootaandeelhouder die enig personeelslid is, ook als zzp-er beschouwd. Binnen de aldus bepaalde doelgroep is vervolgens gefocust op die sectoren waar momenteel veel toetreders zijn: de bouw, de zakelijke dienstverlening en de zorg. Voor een volledig beeld zijn (controle-)groepen van zelfstandigen in de industrie en detailhandel meegenomen in het onderzoek. In overleg met de opdrachtgever is besloten zelfstandigen in de landbouw helemaal buiten het onderzoek te houden. Hoewel het een sector is met van oudsher veel zzp-ers, is het aantal de laatste jaren afgenomen. Op basis van deze definitie komen we tot de volgende aantallen zzp-ers per sector: Tabel 2.2 Zelfstandigen zonder personeel in Nederland in de vijf sectoren van het onderzoek, 2000 Aantal zzp-ers Bouw Zakelijke dienstverlening Zorg Detailhandel Industrie Totaal vijf sectoren Totaal alle sectoren Bron: CBS, statline, 2002 In de sectoren waarop dit onderzoek betrekking heeft, is ruim 40 procent van de zzp-ers werkzaam. Waar in het vervolg van het rapport wordt gesproken over de zzp-ers, betreft het alleen zelfstandigen zonder personeel volgens bovenstaande definitie en in de aangeduide vijf sectoren. 26