Aan: College van Burgemeester en Wethouders en de raadsfracties 33?) ü 'Sf Van : Zoutkoepeloverleg p./a. Entingehof AT Emmen

Transcriptie

1 Emmen/ Assen 7 september 2009 O ^. O 6^&0 2 r Aan: College van Burgemeester en Wethouders en de raadsfracties 33?) ü 'Sf Van : Zoutkoepeloverleg p./a. Entingehof AT Emmen Betreft: Zienswijze Zoutkoepeloverleg mbt. Startnotitie mileu-effectrapportage ivm. Tweede kerncentrale Borssele. Geachte heer/mevrouw, Op 22 juli 2009 is de Startnotitie Milieueffectrapport Tweede Kerncentrale Borssele van DELTA N.V. ter inzage gelegd bij het Ministerie VROM. Het Zoutkoepeloverleg heeft haar zienswijze onlangs kenbaar gemaakt. Wanneer er een tweede kerncentrale in Borssele komt, komt er nog meer radioactief kernafval. Dit zal ook opgeslagen moeten worden en dan komen de Noordelijke zoutkoepels helaas ook weer in beeld. In het verleden hebben de gezamenlijke Provinciale- en Gemeentebesturen zich uitgesproken tegen de opslag van dit radioactief kernafval in de diepe ondergrond, lees zoutkoepels. Als Zoutkoepeloverleg vragen wij u dan ook om dit nogmaals te bevestigen, door onze zienswijze te onderschrijven of zelf een zienswijze op te sturen naar het Ministerie van VROM. Dit kan tot 22 oktober Hoogachtend, Namens Zoutkoepeloverleg, f/k Roelof Heida (voorzitter) Kernenergie Nee Bedankt! Dumpen in Zout! Knap Fout!

2 Min VROM Directoraat-Generaal Milieu Directie risicobeleid/l PC 645 Postbus GX Den Haag Betreft: Zienswijze Startnotitie milieu-effectrapportage in verband met bouw tweede kerncentrale Borssele Geachte heer/mevrouw, Bij deze mijn zienswijze op de Startnotitie Milieueffectrapport Tweede Kerncentrale Borssele van DELTA N.V. die op 22 juli 2009 ter inzage is gelegd. Hierin ga ik in op een aantal mijns insziens cruciale punten waar aandacht aan besteed dient te worden. Graag hoor ik - per punt - uw inhoudelijke reactie. Overigens behoud ik mij het recht voor eventueel nog later andere vragen en opmerkingen aan te dragen en nader in te gaan op uw reactie. Veiligheid van de kerncentrale De veiligheid van de kerncentrale is (mogelijk) van grote invloed op het milieu. Op pagina 8 van de 'Startnotitie Milieueffectrapport Tweede Kerncentrale Borssele' somt DELTA een aantal criteria op waaraan de nieuwe centrale moet voldoen voor wat betreft de veiligheid. Uit de startnotitie wordt niet duidelijk hoe DELTA in de MER wil aantonen dat het te kiezen ontwerp ook echt aan deze eisen voldoet. Ik ben van mening dat DELTA zich niet alleen mag baseren op veiligheidsclaims van de fabrikant van de kerncentrale zelf maar onafhankelijk onderzoek moet laten uitvoeren. DELTA wil een zogenaamde 3 e generatie kerncentrale bouwen en heeft laten doorschemeren te willen kiezen tussen een EPR van het Franse AREVA of een AP-1000 van het Amerikaanse Westinghouse. Geen van beide type centrales heeft zich tot op heden bewezen; er zijn er enkele in aanbouw maar geeneen levert al elektriciteit. De bouw van nieuwe kerncentrales van de 3 e generatie loopt verre van voorspoedig en de vraag is of de leveranciers aan de vereisten van optimale veiligheid kunnen voldoen. Recent hebben zowel de Britse als de Finse veiligheidsautoriteit hun zorgen geuit over het ontwerp van de geautomatiseerde en gedigitaliseerde veiligheidssystemen van de EPR. De Nederlandse overheid heeft nog niet vastgesteld aan welke veiligheidscriteria een eventuele nieuwe kerncentrale precies moet voldoen. Zolang die niet precies zijn vastgesteld is het onmogelijk om adequaat te reageren op het voornemen. Hoe kan DELTA garanderen dat een nieuw type kerncentrale voldoet aan alle noodzakelijke veiligheidseisen als A. Het type niet gekozen is? B. De overheid nog niet heeft vastgesteld aan welke (veligheids)eisen een kerncentrale minimaal moet voldoen? C. Het type reactor (of het nu de EPR of de AP-1000 wordt) nog nergens ter wereld daadwerkelijk functioneert? Milieueffecten van opslag van kernafval DELTA vermeld in de zienswijze niet wat er met het hoogradioactieve kernafval zal gebeuren na de voor 100 jaar voorziene opslag bij de COVRA in Borssele (p. 25 Radioactief afval). Dit zou wel moeten worden meegenomen in de MER omdat delen van het geproduceerde kernafval jaar radioactief blijft en al die tijd gevaarlijk is. Het is onverantwoord een kerncentrale te exploiteren zonder te weten wat er met het afval moet gebeuren. DELTA geeft aan in de MER een kwantitatieve analyse van de capaciteit van verwerking en opslag van radioactieve afvalstoffen uit te gaan voeren (p22, tabel). Hiermee gaat DELTA geheel voorbij aan het feit dat verwerking van kernafval radioactieve vervuiling veroorzaakt. Deze vervuiling moet niet alleen worden gekwantificeerd maar ook gekwalificeerd om de milieueffecten van de nieuwe kerncentrale in kaart te kunnen brengen.

3 Daarnaast is DELTA niet van plan de milieueffecten van een ongeval met radioactief afval mee te nemen in de MER, terwijl 'buitenontwerpongevallen' van de centrale zelf wel worden geanalyseerd. De kans is aanwezig dat- in de lange periode dat kernafval gevaarlijk is en van mens en milieu geisoleerd opgeslagen dient te worden - er op enig moment radioactief materiaal in het milieu terecht kan en/of zal komen. Daarom is het noodzakelijk in de MER een analyse te maken van de gevolgen voor het milieu van een dergelijk ongeval. Ook zou DELTA een uitgebreide analyse van de hoeveelheid en soorten kernafval (onderscheiden naar de verschillende categorieën) moeten maken om op een gefundeerde manier de verschillende ontwerpen voor kernreactoren te kunnen vergelijken. De hoeveelheid kernafval moet dan niet alleen uitgedrukt worden in kubieke meters maar er moet ook een indicatie gegeven worden van het stralingsniveau en de stralingsduur van het afval en het aantal kubieke meters opslagruimte dat nodig is om de brandstof op een zo veilig mogelijke manier op te slaan. Milieueffecten van de brandstofcvclus DELTA geeft aan in de MER slechts een kwalitatieve analyse te willen maken van de milieueffecten van de brandstofcyclus (p22, tabel). Een groot deel van de radioactieve vervuiling van kerncentrales ontstaat tijdens de brandstofcyclus. Deze vervuiling - tailings van uraniummijnbouw, verarmd uranium als gevolg van verrijking etc - is goed kwantitatief uit te drukken, in tegenstelling tot andere criteria die kwalitatief zullen worden geanalyseerd (bijvoorbeeld: aantasting landschappelijke waarden). Om de milieueffecten van de kerncentrale goed in kaart te brengen is het noodzakelijk de radioactieve en chemische vervuiling van de hele cyclus te kwantificeren. Ook voor de beoordeling van het uitvoeringsalternatief 'Alternatieve splijtstoffen' (p33) is deze analyse noodzakelijk. Opwerkinq van kernafval DELTA wil het kernafval uit de nieuwe kerncentrale opwerken voordat het zal worden opgeslagen bij de COVRA. DELTA is niet van plan de milieueffecten van het opwerkingsproces mee te nemen in de MER. Om een goede analyse van het uitvoeringsalternatief 'Niet opwerken van gebruikte brandstof te kunnen uitvoeren is het noodzakelijk deze milieueffecten van de opwerkingsroute wel te kwantificeren- en kwalificeren. Ook is het noodzakelijk een uitgebreide analyse te maken van de verschillende afvalstromen die ontstaan bij het opwerkingsproces. Analyse moet inzicht geven in welke afvalstromen ontstaan, wat de hoeveelheden en radioactiviteit van dit afval is en hoe het verpakt en getransporteerd gaat worden. Daarnaast moet een kwalitatieve analyse worden gemaakt van de risico's op, en de gevolgen van, een ongeval met een transport met hoogradioactief afval. Door te kiezen voor opwerking van kernafval zullen tonnen potentieel gevaarlijk kernafval naar Frankrijk of Engeland moeten worden vervoerd voor verwerking in een opwerkingsfabriek. De milieueffecten van deze transporten kunnen groot zijn en moeten daarom worden meegenomen in de MER. Ontmanteling van de kerncentrale DELTA is niet van plan de milieueffecten van ontmanteling van de kerncentrale mee te nemen in de MER. Ontmanteling van een kerncentrale veroorzaakt extra stralingsemissies en significante extra productie van radioactief afval. Daarom moet de ontmanteling onderdeel uitmaken van de MER. Het alternatief voor een nieuwe kerncentrale DELTA stelt voor de milieueffecten van het bouwen van een nieuwe kerncentrale te vergelijken met de bouw van een kolencentrale met C02 afvang en opslag. Ik ben van mening dat dit niet het enig mogelijke alternatief is voor een kerncentrale. Probleem met dit alternatief is ook dat de techniek van C02-opslag nog verre van uitontwikkeld is en op dit moment niet commercieel beschikbaar. Daarom vraag ik de MERcommissie DELTA te adviseren als variant de milieu-effecten van een windpark op zee (eventueel in combinatie met een moderne gascentrale) te vergelijken met de effecten van een kerncentrale. 1 De huidige ontwikkelingen in het Duitse Asse tonen aan dat een kemafvalopslag die tientallen jaren geleden veilig leek, nu al een bedreiging vormt voor mens en milieu.

4 Groot vermogen strijdig met vastgestelde energiebeleid Zoals de, door het ministerie van EZ ingestelde, Transitieraad berekend heeft, is er helemaal geen behoefte aan nieuw grootschalig vermogen. Sterker, dat zal alleen maar leiden tot het verdringen van kleinschalige en duurzame energieproductie. Daarnaast zal de overproductie door de bouw van grootschalig vermogen er voor zorgen dat er belang is bij groei van het elektriciteitsgebruik en niet, zoals het regeringsbeleid is, een besparing van 2% per jaar. Ik vertrouw erop dat u bovenstaande zienswijze zult meenemen in de richtlijnen voor de Milieu Effect Rapportage. Mocht u nog vragen hebben, dan kunt u contact opnemen via onderstaande gegevens. Met vriendelijk groet, [Naam Achternaam] [Adres] [telefoon] [ adres]

5 KERNAFVAL: HET MILJOENENPROBLEEM Standpunt Zoutkoepeloverleg, september 2009 Tekst: Herman Damveld Wereldwijd is men begonnen met kernenergie, en daarmee met de aanmaak van kernafval, nog voordat er een oplossing was voor dit afval. In Nederland ging het niet anders. De kerncentrale Borssele maakt kernafval, dat zeker een miljoen jaar gevaarlijk blijft. Bij de bouw van een tweede kerncentrale in Borssele dreigt het kernafvalprobleem wederom naar de toekomst doorgeschoven te worden. Het energiebedrijf DELTA N.V. heeft op 22 juli 2009 de Startnotitie Milieueffectrapport Tweede Kerncentrale Borssele ter inzage gelegd. Daarin heeft DELTA het wel over honderd jaar bovengrondse opslag van kernafval (p. 25). Maar wat er in de jaar daarna moet gebeuren, daarover zwijgt DELTA. Wij vinden dat een hoogst onwenselijke situatie, die we hieronder nader uiteen zullen zetten. Juist omdat er geen oplossing voor het kernafval in zicht is, mogen er geen nieuwe kerncentrales gebouwd worden. De regering zal in een rapport met de randvoorwaarden voor de bouw van nieuwe kerncentrales, dat in het voorjaar van 2010 zal verschijnen, onder meer ingaan op het kernafval. Ook daarom is het van belang de regering nu al van onze argumenten op de hoogte te stellen, om te voorkomen dat de druk op opslag in zoutkoepels weer toeneemt. 1. Zoutkoepels blijven op agenda Al vanaf 1976 wil de regering het kernafval opslaan in de Noordelijke zoutkoepels. Tot nu toe is dat niet gebeurd, mede door de vele argumenten die vanuit het Noorden naar voren gebracht zijn tegen die opslag. Dat neemt niet weg dat regeringen, van welke samenstelling dan ook, hun ogen gericht houden op zoutkoepels, die ook wel "de diepe ondergrond" " genoemd worden. Minister Cramer van Milieu bijvoorbeeld schreef op 30 juni aan de Tweede Kamer: "Naar de huidige stand van de wetenschap en techniek is alleen geologische berging (in de diepe ondergrond) van hoogradioactief afval een oplossing, die verzekert dat het afval ook na miljoenen jaren buiten de levensruimte (biosfeer) van de mens blijft." De minister stelde dat "aangestuurd wordt op terugneembare eindberging van radioactief afval in de diepe ondergrond." Tevens merkte de minister op dat het rapport met de randvoorwaarden voor de bouw van nieuwe kerncentrales, dat in het voorjaar van 2010 zal verschijnen, ook zal gaan over "mogelijk toekomstig beleid inzake radioactief afval." De minister stelde in dezelfde brief "dat het, gezien de omvang van de Nederlandse nucleaire sector, niet economisch haalbaar is om op dit moment voor de huidige hoeveelheid afval een eindberging te construeren." Ook is er nu niet genoeg geld. De producenten van kernafval storten geld in een fonds. "Door deze bijdragen alsmede de rente-ontwikkeling zal dit over 100 jaar zijn aangegroeid tot het benodigde bedrag. De financiële middelen zullen dus voor de toekomstige generaties aanwezig zijn", schreef de minister op 30 juni. Het is echter zeer de vraag of er genoeg geld komt. Uit een studie van Ian Jackson 2 blijkt, dat bij het systeem dat minister Cramer aanhangt, de veroorzakers van het kernafval na 10.0 jaar 17% van de kosten hebben opgebracht; de rest moet komen uit de opbrengsten uit rente of aandelen. Als die rente tegenvalt of de aandelenmarkt niet voortdurend stijgt, is er een groot tekort aan geld. We moeten er dus terdege rekening mee houden dat toekomstige generaties voor de kosten van het kernafval op moeten draaien.

6 2. Ondergrondse opslag laat op zich wachten Wereldwijd wordt gedacht aan ondergrondse berging, maar die laat nog op zich wachten. Dat blijkt uit onderstaande tabel op basis van gegevens die Hans Riotte van de Nuclear Energy Agency (NEA) op 1 november 2008 verstrekte op een conferentie over kernafval in Berlijn, die door het Duitse Milieuministerie georganiseerd werd. Vroegste begin opberging kernafval Land Begin opberging Finland 2020 Zweden 2020 Frankrijk 2025 België 2030 Rusland na 2025 Duitsland 2035 Japan 2035 Canada na 2035 Zwitserland 2040 Engeland 2040 Aanvankelijk behoorde de Verenigde Staten ook tot dit lijstje. De Amerikaanse president Barack Obama stopt de opslag van kernafval bij Yucca Mountain in de staat Nevada. Hij vindt deze opslag ongeschikt en onveilig. Daarom moet er een nieuwe strategie komen voor de opslag van kernafval, liet hij op 26 februari 2009 weten Explosief zout "Als we bestraald zout opwarmen doen zieh explosieve reacties voor. Soms is bij onze experimenten waargenomen dat een vrij zwaar platina dekseltje weg werd geblazen." Dat stelt professor H.W. den Hartog van het Laboratorium voor Vaste Stof Fysica van de Rijksuniversiteit Groningen. Den Hartog studeert al bijna 20 jaar op de invloed van radioactieve straling op zout. 4 Eén van de wetenschappelijke meningsverschillen bij de opslag van atoomafval in zout betreft de stralingsschade. Het radioactieve afval zendt straling uit dat in het zout terecht komt. Daardoor wordt zout gedeeltelijk omgezet in de bestanddelen waaruit het is opgebouwd, namelijk natrium en chloor. Den Hartog wilde hier onderzoek naar verrichten, omdat bij stijging van de temperatuur van het zout, er omvorming in omgekeerde richting plaats vindt. Natrium en chloor gaan dan weer samen tot zout. Daarbij komt veel energie vrij met als gevolg dat vaten met kernafval smelten en verdampen. Dit geeft mogelijk een ondergrondse explosie. "De zoutkoepel zal niet uit elkaar spatten", benadrukt Den Hartog, "maar de explosieve kracht die ik heb berekend is niet gering en er kan flinke schade van komen." 4. Instortende Duitse zoutkoepels 1. De Asse-zoutkoepel De buitenlandse ervaringen met opslag van kernafval in zoutkoepels zijn dramatisch slecht. In de Duitse deelstaat Nedersaksen ligt de zoutkoepel Asse, waarin tot 1978 zo'n vaten licht en middel radioactief afval zijn opgeslagen. Rond 1970 was het de bedoeling dat er ook hoogradioactief afval in zou komen. Dit Duitse plan was een belangrijke reden dat de Nederlandse overheid koos voor opslag in zoutkoepels. Het liep echter anders. Hoog radioactief afval is er nooit opgeborgen. In Asse is recent op 700 meter diepte het radioactieve cesium-137 vastgesteld. Vorig jaar werd bekend dat dit cesium al vanaf begin jaren-90 vrij komt 5. Er stroomt namelijk water de zoutkoepel in. Het gevormde pekel heeft de vaten

7 aangetast, waardoor er radioactiviteit uit de vaten lekt. De Duitse minister van Milieu, Sigmar Gabriel, heeft op 19 augustus 2009 laten weten dat het veilig afsluiten van Asse tussen de twee en vier miljard euro kost; de kernindustrie heeft voor die opslag euro betaald; de belastingbetaler draait op voor de rest 6. In de jaren-70 werd beweerd dat de opslag in Asse zeker jaar veilig zou zijn. Nu blijkt er al na 40 jaar radioactiviteit te lekken. Dit klemt te meer daar op 29 augustus 2009 bleek dat er geen 9,6 maar 28 kilo plutonium in Asse is opgeslagen 7, een stof die jaar gevaarlijk blijft. Het is onduidelijk hoe lang het duurt voordat de schachten onder water komen te staan, deelde het Bundesamt für Strahlenschutz op 3 september mee 8. Daarom zijn snel maatregelen nodig, waar de regering-merkel mee in stemt. Hetzij worden de vaten uitgegraven en naar boven gehaald, hetzij worden de vaten dieper in de zoutkoepel opgeborgen of men gaat de opslagruimten opvullen. Later dit jaar komen er rapporten over de technische uitvoerbaarheid en de veiligheid van de verschillende opties. De bevolking krijgt daar inspraak over. In Asse zijn volgens een mededeling van de Duitse overheid van 16 maart scheuren ontstaan omdat gangen en ruimtes lange tijd open bleven; dat veroorzaakte onstabiliteit en daarmee onveiligheid in de zoutkoepel. De Nederlandse regering wil terughaalbare opslag in zoutkoepels. Daarvoor moeten gangen en opslagruimtes altijd open blijven. De ervaring in Asse leert, dat terughaalbare opslag een illusie is. 2 De Morsleben-zoutkoepel In de Duitse zoutkoepel te Morsleben ligt licht- en middelradioactief afval. Het is de bedoeling de zoutkoepel af te sluiten. Dat kost de belastingbetaler 2,2 miljard euro 11. In de mijn in de deelstaat Sachsen-Anhalt, zijn m 3 licht- en middelradioactief afval en gebruikte stralingsbronnen opgeslagen. Het gaat hier om definitieve opslag. Omdat de zoutkoepel vol water dreigde te lopen en in te storten, stopte de Duitse regering in 2000 met de opslag in Morsleben. In maart 2003 is besloten om zo snel mogelijk m opslagruimte van de zoutkoepel op te vullen met een mengsel van zout, steenkoolfilteras, cement en water. Dit mengsel heet zoutbeton. Om het radioactieve afval voorgoed veilig af te sluiten van milieu-invloeden, moet in totaal 4 miljoen m 3 opgevuld worden. Het Bundesamt für Strahlenschutz (BfS) schat dat na het verkrijgen van de vergunning 15 jaar nodig is voor het opvullen en definitief sluiten van de zoutkoepel. Op 27 augustus 2009 bleek dat er duizenden tonnen zout van het plafond van opslagruimtes los kunnen laten De Gorleben-zoutkoepel De belangrijkste zoutkoepel in Duitsland is die te Gorleben. Sinds 1977 vindt er onderzoek plaats in en rond de zoutkoepel dat 1,4 miljard euro heeft gekost. Gorleben is wereldwijd hét voorbeeld voor opslag is zoutkoepels. Men ontdekte daarbij dat de zoutkoepel in contact staat met grondwater. De Duitse geologen Detlef Appel en Jürgen Kreusch laten in hun in november 2006 verschenen rapport zien, dat de afdekkende laag boven het zout op een gebied van 7,5 vierkante kilometer ontbreekt 13. Daarmee voldoet de koepel niet aan een centrale eis voor geschiktheid. De zoutkoepel is sinds 26 augustus 2009 ook in de visie van de Duitse milieuminister Sigmar Gabriel ongeschikt voor opslag van radioactief afval 14. De minister noemde veiligheidsrisico's als belangrijkste reden. Deze risico's waren al 25 jaar geleden bekend, maar de rapporten daarover zijn pas nu gepubliceerd. Daarnaast lopen verdragen met eigenaren van de grond waaronder de zoutkoepel ligt, in 2015 af. Volgens de mijnwet moet het aanleg van de geplande opslagmijn dan stoppen.

8 5. Verkorten gevaarperiode kernafval illusie In een kerncentrale ontstaan veel radioactieve stoffen. Sommige verliezen na korte tijd hun radioactiviteit, maar bij andere duurt dat honderdduizenden jaren. Deze langlevende stoffen zijn bepalend voor het risico op lange termijn. Als het nu mogelijk zou zijn de langlevende radioactieve stoffen om te zetten in kortlevende, zou het kernafval nog maar 700 tot 1500 jaar gevaarlijk blijven. Dus ergens tussen het jaar 2709 en 3509 zou onze zorg voor het kernafval op kunnen houden. Tot dat moment zouden we het kernafval moeten beheren. Regelmatig doen voorstanders van kernenergie het voorkomen of de techniek van verkorting van de gevaarperiode van kernafval al bestaat. Dat is een illusie. De werkelijkheid is anders. "Het duurt nog minstens dertig jaar voor de technologie voor de verkorting van de gevaarperiode van het kernafval op enige schaal praktisch toegepast kan worden. Voor het zover is, moet nog veel onderzoek gebeuren." Dat stelde Stan Gordelier, Hoofd van de afdeling Nucleaire Ontwikkeling van het Nucleaire Energie Agentschap (NEA) te Parijs in april We zijn dan dus op z'n vroegst in Het proces zelf, de daadwerkelijke verkorting van de gevaarperiode, vergt minstens 40 jaar. In het gunstigste geval zijn we dan in het jaar Deze omzetting kan met name in snelle kweekreactoren, zoals er één gepland was te Kalkar. Die kweekreactor is omgebouwd tot pretpark, omdat het kweekproces onrijp en te duur was. We krijgen dan de absurde situatie dat er ergens een Kalkar-centrale gebouwd moet worden om de langlevende radioactieve stoffen van de kerncentrales Borssele en Dodewaard te behandelen. Verkorting van de levensduur van kernafval gaat dus gepaard met de bouw van nieuwe kerncentrales. Minister Jacqueline Cramer van VROM heeft twijfels bij de levensduurverkorting, blijkt uit een brief van 6 april 2009 aan de Tweede Kamer 16. "De technologie voor levensduurverkorting van radionucliden wordt op dit moment enkel op laboratoriumschaal toegepast. Nog steeds is onzeker óf, en zo ja, wanneer toepassing op grotere schaal aan de orde zal zijn", schreef de minister. De technologie gaat niet op voor al het tot nu toe geproduceerd hoog radioactieve kernafval van de kerncentrale Borssele, omdat het, na opwerking, in glas is ingesmolten. Kortom, deze technologie gaat niet op voor het probleem dat er nu al is. Nog een reden om te stoppen met kernenergie in plaats van te vertrouwen op mogelijke toekomstige technieken. 1 Ministerie VROM, kenmerk RB/ , 30 juni The Economics of New Nuclear Build at Sellafield. Presentation by Ian lackson. Slide Share 7th July World Nuclear News, "Obama dumps Yucca Mountain", 27 februari Zie onder meer Universiteitskrant Groningen, 29 maart 2007, pagina 6, over een proefschrift van Anton Sugonyako, een medewerker van Den Hartog. 5 Süddeutsche Zeitung, 25 juni BMU, persbericht 2 september TV-programma Hartaberfair, Erste Deutsche Fernsehen, 18 augustus 2009.

9 7 8 Pressemitteilung des Bundesamtes für Strahlenschutz, 3. September 2009, 29/09; 9 Merkel sichert Sanierung von Asse zu, 10 BMU, persbericht, 16 maart Bundestag, hib-meldung, 8 augustus 2008, / Bundesamt für Strahlenschutz, persbericht 27 augustus Detlef Appel en Jürgen Kreusch, zwischen_endlager/artikel/das_mehrbarrierensystem_b eider endlagemng_radioaktiver abfaelle kurzfassung/ / ,00.html 15 T n u;<.a lifaoiainj o«.,.;i onnn : «A ^^Iiuiowii vv i^civl/iau, z*j apin z*\j\jy^ pagina J. 16 Ministerie VROM, 30429, nr. 17, 6 april 2009.

10 F!= -?=!»! yptl'ssl JJöüoycic EDEHLAND Gemeente Emmen Postbus RA EMMEN F" SOCJRAUO X