Etnische segregatie op buurtniveau

Transcriptie

1 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Etnische segregatie op buurtniveau P. 294 Aslan Zorlu en Joop Hartog Etnische segregatie op buurtniveau (foto: Antoin Buissink)

2 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Aslan Zorlu en Joop Hartog P. 295 De perceptie dat immigranten sterk geconcentreerd in probleembuurten wonen mist een empirische basis. Slechts een zeer beperkt aandeel van de immigranten woont in buurten waar nagenoeg alleen immigranten wonen. Eenkleurige buurten komen al helemaal nauwelijks voor. Typische Marokkanenbuurten of Antillianenbuurten hebben nauwelijks gewicht in de ruimtelijke verdeling van de immigrantenbevolking. Veel integratiebeleid is dus gericht op buurten waar slechts een klein deel van de immigranten in Nederland wonen. Het verminderen van etnische concentratie in buurten staat regelmatig hoog op de beleidsagenda. Stadsvernieuwingsprojecten van opeenvolgende regeringen en de aanpak van de veertig wijken van het laatste kabinet Balkenende zijn de bekendste voorbeelden. Immigrantenbuurten in grote steden worden gezien als een concentratie van kansarme bevolking met een zwakke sociaal-economische positie en als een bron van sociale onrust. De brede opvatting heerst immers dat immigranten niet evenredig zijn verspreid over heel Nederland, maar zijn geconcentreerd in de grote steden in het westen van het land (Hartog & Zorlu, 2009). Binnen de steden zijn immigranten weer geconcentreerd in bepaalde buurten. De intensieve aandacht voor integratieproblemen van immigranten heeft echter een scheef beeld van de werkelijkheid gegenereerd: de perceptie dat immigranten sterk geconcentreerd in probleembuurten wonen domineert de publieke discussie over immigranten. Dit artikel toont aan dat die perceptie niet juist is. Immigranten blijken zeer gespreid over Nederland te wonen. In dit artikel wordt met kwantitatieve maatstaven aangegeven hoe immigranten ruimtelijk verdeeld zijn over Nederland en wat hiervan de beleidsimplicaties zijn. Segregatie in buurten Om te onderzoeken hoe immigranten zijn verspreid of geconcentreerd, moet eerst worden afgebakend op welk schaalniveau wordt gekeken, wie tot de groep immigranten behoren, en op basis waarvan gesproken kan worden van concentratie of spreiding. Nederland is bij het CBS ingedeeld in zo n tienduizend buurten, met een gemiddelde bevolkingsomvang van personen. We onderscheiden vijf groepen immigranten uit niet-westerse landen, immigranten uit westerse landen en Nederlanders. Een immigrant is gedefinieerd als iemand waarvan minimaal één ouder buiten Nederland is geboren. De eerste en tweede generatie immigranten worden dus samengevoegd. De fractie nietwesterse immigranten is alleen beschikbaar als de buurt tenminste vijftig inwoners telt

3 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Etnische segregatie op buurtniveau P. 296 Figuur 1 (a t/m d) Verdelingsfuncties: Cumulatieve verdeling van herkomstgroepen in de buurt en er tenminste tien niet-westerse immigranten wonen. Dat geeft data over buurten. In deze buurten woont 83 procent van de Nederlandse bevolking, 93 procent van de niet-westerse immigranten en 86 procent van de westerse immigranten. Een kaart met buurten waar tenminste vijf procent immigranten wonen (hier niet gepresenteerd) laat zien dat dergelijke buurten over heel Nederland verspreid liggen. De aandelen van de immigranten in de bevolking (in de buurten) zijn als volgt: 2,2 procent Turken, 1,9 procent Marokkanen, 2 procent Surinamers, 0,8 procent Antillianen, 3,5 procent overige niet-westerse immigranten en 8,7 procent westerse immigranten. Segregatie wordt gedefinieerd als het aandeel immigranten in de totale bevolking in een buurt. Herkomstspecifieke segregatie wordt weergegeven door de verdelingsfunctie van één herkomstgroep: de verdelingsfunctie geeft de fractie aan van het totaal aantal immigranten uit een bepaald herkomstgebied dat woont in buurten met niet meer dan x procent immigranten uit dat gebied. Bijvoorbeeld: veertig procent van de immigranten woont in buurten met maximaal vijf procent immigranten. Gekeken wordt zowel naar de buurtsamenstelling op basis van één herkomstgroep, als naar alle niet-westerse immigranten samen. Deze verdelingsfuncties zijn te zien in figuur 1. Er zijn drie ideaaltypische gevallen te benoemen: hooggeconcentreerd, gespreid of proportioneel. De populatie is hooggeconcentreerd als de curve steil omhoog loopt bij een hoog aandeel immigranten. In dit geval wonen bijna alle immigranten in een buurt met een hoog Cumulatieve verdeling Cumulatieve verdeling Westerse immigranten Niet Westerse immigranten Percentage in de buurt Westerse immigranten 4 grootste groepen Andere Niet Westerse Percentage in de buurt aandeel immigranten en wonen er weinig immigranten in buurten met weinig immigranten. Bijvoorbeeld: twintig procent van de immigranten woont in een buurt met minder dan zestig procent immigranten en tachtig procent woont in buurten met meer dan zestig procent; de curve loopt dan steil op bij zestig procent. De populatie immigranten is gespreid als de verdelingscurve regelmatig omhoog loopt: er is dan sprake van een grote spreiding van immigranten over buurten met verschillende proporties

4 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Aslan Zorlu en Joop Hartog P. 297 Cumulatieve verdeling Cumulatieve verdeling Negentig procent van de Turken woont in buurten met minder dan tien procent Turken. Marokkanen Turken Percentage in de buurt Surinamers Antillianen en Arubanen Percentage in de buurt immigranten. De populatie immigranten is tot slot proportioneel als de verdelingscurve steil oploopt in de buurt van de geaggregeerde proportie immigranten in de Nederlandse bevolking. Bij twee procent aandeel in de bevolking woont nagenoeg iedereen in buurten met twee procent immigranten in de buurtbevolking. Naast de mate van concentratie van bepaalde immigranten is ook gekeken naar de diversiteit: de mate waarin immigranten van verschillende herkomst bij elkaar wonen. Diversiteit als variatie binnen de populatie immigranten worden op twee manieren gemeten. In de eerste plaats heel eenvoudig met de correlatie tussen proporties immigranten uit diverse herkomstgebieden. Hoge correlatie betekent dat immigranten uit verschillende herkomstlanden in dezelfde buurt wonen. De buurtaandelen van de herkomstgroepen lopen dan met elkaar mee, hoog voor de ene groep gaat samen met hoog voor de andere, en navenant voor laag met laag. Naast segregatie is er de index van diversiteit: de diversiteitsindex voor een bepaalde buurt geeft het product van de proportie immigranten uit een bepaald herkomstland en de proportie uit andere herkomstlanden, opgeteld over alle herkomstlanden. De diversiteitindices worden daarbij berekend alleen op basis van vijf niet-westerse herkomstgroepen. Het gaat dus om diversiteit binnen de groep niet-westerse immigranten. Deze index is wat lastiger intuïtief te begrijpen, maar een paar specifieke waarden kunnen wel een indicatie geven. Een buurt is monochroom als de index zijn minimale waarde 0 bereikt. De immigranten in een buurt komen dan allemaal uit dezelfde herkomstregio waarbij elke herkomstgroep zijn eigen exclusieve buurten heeft. De index bereikt zijn maximale waarde als in een buurt elk van de vijf groepen een vijfde deel uitmaakt van de bevolking; de indexwaarde is dan gelijk aan 5 x 1/5 x 4/5 = 0,8. Er is sprake van een zuivere afspiegeling als in elke buurt de proportie immigranten uit elke herkomstregio gelijk is aan de nationale proportie immigranten uit die regio. Bij de huidige verhouding van immigranten in Nederland zou de index dan uitkomen op 0,625.

5 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Etnische segregatie op buurtniveau P. 298 Figuur 2 Cumulatieve verdeling naar aandeel van alle niet-westerse immigranten Cumulatieve verdeling van de groepen Westers Antillianen Turken 25 procent van de Marokkanen woont in buurten met meer dan vijftig procent niet-westerse immigranten Marokkanen Surinamers Andere niet-westers Niet-Westerse migranten in hun buurt Figuur 3 Cumulatieve verdeling van diversiteitsindex-waarden per herkomstgroep Cumulatieve verdeling van de groepen Westers Marokkanen Antillianen Surinamers Turken Andere niet-westers Een diversiteitsindex boven de 0,5 staat voor een buurt die redelijk volgens nationale proporties gemengd is. Slechts vijftien procent van de Marokkanen woont in enigszins eenkleurige buurten; voor de overige migrantengroepen is dit aandeel nog lager Diversiteit in de buurt

6 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Aslan Zorlu en Joop Hartog P. 299 Buiten de immigrantenbuurten Figuur 1 geeft de herkomstspecifieke segregatie weer. De resultaten wijzen duidelijk op proportionaliteit. Dat betekent dat verreweg het grootste deel van de immigranten uit een regio in buurten woont met een zeer lage proportie immigranten uit hetzelfde herkomstgebied. Zo woont meer dan negentig procent van de Turken in buurten waar minder dan tien procent Turken wonen. Hetzelfde geldt voor Marokkanen. Ook Surinamers en Antillianen wonen nagenoeg allemaal in buurten met weinig inwoners met diezelfde herkomst. Immigranten wonen dus niet in buurten die worden gedomineerd door mensen met dezelfde herkomst. Bij de niet-specifieke segregatie, waarbij gekeken wordt naar het totale aandeel niet-westerse immigranten, is het beeld duidelijk anders (figuur 2). Vooral voor de groepen niet-westerse immigranten is sprake van gespreide verdeling. Voor elk van de vijf groepen immigranten geldt dat ze breed verdeeld zijn over buurten met verschillende proporties niet-westerse immigranten. Zo woont 15 procent van de Marokkanen in buurten met minder dan 10 procent niet-westerse immigranten, maar 25 procent van de Marokkanen woont in buurten met meer dan de helft niet-westerse immigranten. Als we in Nederland kunnen spreken van echte immigrantenbuurten, zijn het buurten waar verschillende niet-westerse immigranten bij elkaar wonen. Toch woont in die immigrantenbuurten maar een beperkt deel van de immigranten. Voor elk van onze groepen niet-westerse immigranten geldt dat niet meer dan een kwart woont in buurten waar meer dan de helft immigrant is. Westerse immigranten wonen overigens in veel mindere mate in immigrantenbuurten : driekwart van hen woont in buurten met minder dan vijftien procent niet-westerse immigranten. In de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht) is het beeld niet wezenlijk anders. In buurten met meer dan vijftig procent niet-westerse immigranten woont maar zeventien procent van alle niet-westerse immigranten in de vier grote steden. Tweederde van de niet-westerse immigranten in de grote steden woont in buurten waar het aandeel niet-westerse immigranten niet groter is dan een derde. De meeste Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen, ongeveer 95 procent van deze groepen, wonen dus in buurten met minder dan een derde immigranten. Ook in de grote steden bevatten immigrantenbuurten maar een zeer klein deel van de immigranten. Een grote variatie in de diversiteit van buurten komt ook naar voren uit de matrix met correlatie-coëfficiënten (tabel 1). Landelijk genomen zijn de correlaties niet hoog. Turken en Marokkanen hebben een zekere neiging om bij elkaar te wonen en hetzelfde geldt voor Surinamers en Antillianen. Maar erg uitgesproken is dit niet. We zien opnieuw dat immigranten niet samenklonteren in specifieke combinaties, maar dat samenklontering plaatsvindt in immigrantenbuurten die dan divers zijn samengesteld. Vooral de laatste regel duidt hierop: de correlaties tussen aandelen van specifieke herkomstregio s met de proportie niet-westerse immigranten komen royaal boven de 0,5 uit. In de vier grote steden is het beeld wat meer uitgesproken. De negatieve correlatie

7 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Etnische segregatie op buurtniveau P. 300 Tabel 1 Correlatiematrix proporties immigranten per herkomstgroep in een buurt en buurtdiversiteitsindex Westers Turks Marokkaan Surinamer Antilliaan Andere Diversiteit Arubaan niet-westers Turks 0,043 1 Marokkaan 0,065 0,490 1 Surinamer 0,094 0,324 0,391 1 Antilliaan en Arubaan 0,141 0,297 0,282 0,533 1 Andere niet-westers 0,363 0,287 0,269 0,353 0,377 1 Diversiteit 0,173 0,322 0,366 0,425 0,353 0,151 1 Niet-westers Totaal 0,224 0,732 0,703 0,670 0,583 0,729 0,412 4 grootste steden Turks -0,451 1 Marokkaan -0,414 0,717 1 Surinamer -0,403 0,527 0,313 1 Antilliaan en Arubaan -0,235 0,273 0,107 0,578 1 Andere niet-westers -0,080 0,478 0,384 0,729 0,635 1 Diversiteit -0,570 0,399 0,360 0,340 0,211 0,203 1 Niet-westers Totaal -0,447 0,855 0,766 0,789 0,534 0,788 0,416 geeft aan dat westerse en niet-westerse immigranten daar duidelijk in verschillende buurten wonen. Er is ook wat meer samenklontering van etnische groepen: Turken met Marokkanen, Surinamers en Antillianen met bewoners van overige niet-westerse herkomst. De indicatoren voor diversiteit, in figuur 3, wijzen opnieuw in de richting van zeer divers samengestelde immigrantenbuurten. Als in elke buurt het aandeel immigranten hetzelfde zou zijn als op landelijk niveau, dan zou de index op 0,625 uitkomen. Als we bij een index van 0,5 tot 0,75 spreken van een redelijke mate van afspiegeling, dan woont meer dan de helft van de immigranten in buurten die in redelijke mate de nationale proporties weerspiegelen. Eenkleurige buurten, geheel gedomineerd door een bepaalde herkomstgroep (met waarden van de diversiteitsindex dicht bij 0) komen nauwelijks voor in Nederland. Westerse immigranten wonen in de minst diverse buurten, Marokkanen in de meest diverse buurten. Integratiebeleid in buurten? In tegenstelling tot de impliciete veronderstelling in veel discussies dat immigranten geconcentreerd zijn in typische (grootstedelijke) immigrantenbuurten, blijken immigranten wijd verspreid te wonen over buurten in geheel Nederland. Slechts een zeer beperkt aandeel van de immigranten woont in buurten waar nagenoeg alleen immigranten wonen. Eenkleurige buurten komen al helemaal nauwelijks voor, ook niet in de grote steden. Voor zover er sprake is van immigrantenbuurten, zijn die buurten divers samengesteld naar herkomstregio s. Typische Marokkanenbuurten of Antillianenbuurten, hebben nauwelijks gewicht in de ruimtelijke verdeling van de immigrantenbevolking. Dit resultaat leidt tot de volgende beleidsimplicaties. Sociaal beleid dat gericht is

8 Jg. 45 / Nr. 4 / 2012 Aslan Zorlu en Joop Hartog P. 301 op het verbeteren van buurtkwaliteit zal dus ook invloed hebben op de positie van alle niet-westerse herkomstgroepen, ongeacht hun land van herkomst, omdat immigrantenbuurten worden bevolkt door een gevarieerde etnische compositie van niet-westerse immigranten. Integratiebeleid dat gericht is op buurten mist echter zijn doel. Veel achtergestelde immigranten wonen immers in buurten waar de dichtheid van immigranten vrij laag is. Alleen integratiebeleid dat gericht is op individuele immigranten vergroot de kans op het verbeteren van de positie van de doelgroep. Immigranten met een betere sociaal-economische positie neigen ertoe gesegregeerde buurten te vermijden, zoals ruimtelijke assimilatietheorie suggereert. Clustering van meer kansarme immigranten in gesegregeerde buurten onderstreept de relevantie van deze theorie voor de Nederlandse context, waarin puur causale buurteffecten minder relevant lijken dan samenstellings-effecten. Oftewel: het is zo dat immigranten met een achterstandspositie vaak in immigrantenbuurten gaan wonen en niet dat de buurt de positie van immigranten verslechtert. Concentraties van kansarme immigranten leiden vaak tot daling in de kwaliteit van (publieke) voorzieningen in de buurt. Overheden dienen zich dus weliswaar te oriënteren op buurtkwaliteit, maar buurtgericht beleid hoeft niet integratie na te streven. Positieverbetering van immigranten door middel van een op individuen gericht integratiebeleid maakt een betere kans om sociale en ruimtelijke mobiliteit van immigranten te bevorderen. Literatuur Hartog, J. & A. Zorlu (2009) Ethnic segregation in the Netherlands, International Journal of Manpower, jg. 30, nr. 1/2, p Aslan Zorlu (a.zorlu@uva.nl) is universitair docent aan de afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies aan de Universiteit van Amsterdam. Joop Hartog (j.hartog@uva.nl) is emeritus hoogleraar micro-economie aan de Universiteit van Amsterdam.