Module: Herman en Klazien 13 - h45. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 22 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Herman en Klaziena 13 Intro Vooraf Eindproduct-Beoordeling Doelen-Concepten Kennisbank Werkwijze Verwerking Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Stap7 Stap8 Toets Herman en Klaziena 13 Antwoorden Verwerking Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Herman en Klaziena 13 Intro Zo ziek als een hond Wie zou er niet blij mee zijn? Een jong hondje in een mand. We noemen haar Woef. Een pup met prachtige ogen en een wollige vacht. Het kost soms een paar centen maar dan heb je ook wat! Maar zonder het te weten kom je terecht in een beestenboel. In deze module is erfelijkheid bij dieren het onderwerp. Naast de uitwassen zoals in het filmpje, hebben fokkers en kwekers ook enorme stappen vooruit gemaakt bij de veredeling en verbetering van dierrassen. De leerstof uit de module Hoe kom je eraan? pas je toe bij vragen op het gebied van fokken en veredelen van gezelschap- en productiedieren. Pagina 2

4 Vooraf Eindproduct-Beoordeling Eindproduct Deze module rond je af met het maken van een flyer of je voert een discussie in de klas over de problemen bij het fokken van dieren. Beoordeling In overleg met je docent. Doelen-Concepten Zie leerdoelen uit de module Hoe kom je eraan. Aan het eind van deze module Kun je, ken je: de uitkomst voorspellen van een kruising tussen twee individuen met een intermediair fenotype. een kruising voorspellen waarin multiple allelen een rol spelen. een kruising voorspellen waarin een lethale factor een rol speelt. Pagina 3

5 a. aan de hand van gegevens in een stamboom een uitspraak doen over de kans dat een bepaald individu een bepaald kenmerk heeft. b. een uitspraak doen over het genotype van bepaalde individuen. een gemotiveerde eigen mening vormen rond een aantal problemen op het gebied van menselijk ingrijpen in de erfelijkheid bij dieren. Deelconcepten Chromosoom, gen, fenotype, genetische code, genoom, autosomen, X- en Y-chromosoom, genotype, allel, monohybride kruising, dominant, intermediair, onvolledig dominant, recessief, letaal gen, multiple allelen, stamboom, gekoppelde genen, homologe chromosomen, geslachtschromosomen, karyotype. Kennisbank KB: Kerndeling KB: Genotype en fenotype Werkwijze De module 'Herman en Klaziena 13' bestaat uit een groot aantal opdrachten. Op bijgaand werkplan kun je invullen welke opdrachten je gedaan hebt. Zo houd je goed overzicht. Download hier het Werkplan 'Herman en Klaziena 13'. Werkvorm Je werkt alleen. Soms mag je overleggen in duo s of groepjes. Houd de vorderingen van de module bij op je werkplan. Benodigdheden Posterpapier Lijm, schaar, evt. tijdschriften Practicumbenodigdheden Tijd Voor deze module heb je ongeveer 7 slu nodig. Pagina 4

6 Verwerking Stap1 Variaties op een thema Welke variaties zijn er op het thema hond of kat? Je onderzoekt welke keuzes de fokker heeft gemaakt bij het bepalen van de kenmerken van honden of katten. Opdracht 1 Hond of kat In groepen Kies voor hond of kat Overleg met je docent hoeveel dieren jullie gaan onderzoeken. Het aantal leerlingen in de groep komt overeen met het aantal dieren. Zet midden in een poster de oerhond (wolf) of oerkat (tijger/panter). Plak er plaatjes van de gekozen honden of katten omheen. Gebruik internet, folders en tijdschriften. Vermeld per gekozen dier op de poster op welke kenmerken is gefokt. Presenteer het geheel aan de klas. Stap2 Pagina 5

7 Ze fokken wat af Steeds meer mensen willen een hond of kat in huis. Dat betekent ook steeds meer wensen voor een bepaalde hond of kat. Giant George is een 111 kilo zware Duitse dog uit Arizona. Dit dier is met zijn hoogte van 109 cm en zijn lengte van 220 cm officieel de grootste hond ter wereld. Stel je voor dat je deze hond op je kamer zou moeten houden. Opdracht 1 Doorfokken In dezelfde groep van stap 1. Neem één van de honden of katten uit stap 1 en maak een post-it met problemen die door het fokken voor het dier zijn ontstaan. Bron: dier-en-natuur.infonu.nl Stap3 Muizenissen Naast het houden van een hond of kat, krijgen de meeste kinderen eerst een kleiner dier om het verzorgen te leren. Konijnen, cavia s, hamsters en muizen zijn favoriet. En kies jij dan voor het kleine konijn met hangoren of een Vlaamse reus? En kies je voor de ruw- of gladharige cavia? Opdracht 1 en 2 kun je in tweetallen maken. Opdracht 1 Voor- en nadelen Welke voor- en nadelen hebben het houden van bovenstaande huisdieren? Bedenk zelf nog drie huisdieren en de bijbehorende voor- en nadelen. Inventariseer daarna in de klas: Welke huisdieren zijn bij jullie in de klas het meest gekocht en verzorgd? Welke redenen worden hiervoor genoemd? Wat zou de reactie van eigenaren van dierenwinkels en fokkers van huisdieren zijn op dit aankoopgedrag? Opdracht 2 Allel De haarkleur bij muizen wordt bepaald door een gen met 4 allelen. Die allelen zijn onderling dominant in een bepaalde volgorde. Het eerst genoemde allel (Ay) is dominant over de andere allelen Allel At is dus recessief ten opzichte van Ay en A maar dominant over a Ay zorgt voor een gele vacht A voor de Agouti kleur Pagina 6

8 At maakt de vacht black and tan a veroorzaakt een zwarte vacht. Wanneer een dier twee allelen Ay krijgt dan sterft het dier. Het allel Ay noemen we een lethaal allel. a. Uit welke kruisingen kunnen dode muizen geboren worden? Opdracht 3 Kruisingsschema a. Leg met het kruisingsschema uit hoe groot de kans is dat twee ouders die beide een lethaal allel dragen, dood geboren nakomelingen krijgen. Neem als voorbeeld muizen met de genotypes AyA en Aya. Maak de oefening "Kruisingsschema". b. De kans op een doodgeboren jong is... c. Gebruik een kruisingsschema om te laten zien welke nakomelingen er kunnen ontstaan bij de kruising van een willekeurige Agouti muis met een black and tan muis. Download hier het werkblad stap 3, opdr 2 - uitwerkbijlage. Controleer je antwoord bij je buurman/vrouw en eventueel bij je docent. Kruisingsschema kn.nu/dl7hv 1 Sleep het allel naar de juiste plaats in het kruisingsschema. a A y Beschikbare keuzes: AyA, AyAy, Ay, A, Aya, Aa Stap4 Pagina 7

9 Op de hoorns genomen Naast oerhonden en oerkatten, zijn er ook koeien die er uitzien als oerrunderen. Deze Schotse hooglanders kun je in Nederland tegenkomen. In Spanje doen ze een leuk spel met gehoornde stieren. Bekijk het filmpje: Stel je voor dat je de Schotse hooglanders als start voor het fokken van melkvee in de stal zou willen gebruiken. Opdracht 1 Kenmerken a. Maak een lijstje van kenmerken van wenselijke eigenschappen voor melkkoeien die gemakkelijk in de stal te houden zijn. Welke eigenschappen behoud je en waar ga je op selecteren op door te fokken. Vergelijk je kenmerken met het lijstje van een klasgenoot. b. Bekijk de afbeelding. Hoe zouden de krassen in de huid van deze koe kunnen zijn ontstaan? Welk kenmerk van de Schotse hooglander zou jij als veeteler dus graag kwijt willen? Pagina 8

10 Opdracht 2 Gehoornd of ongehoornd Bij runderen komt een ongehoornde variëteit voor. De ongehoornde stier Herman (vernoemd naar de beroemde Stier Herman) bevruchte via Kunstmatige Inseminatie (KI) drie koeien. Twee koeien hadden hoorns en één was ongehoornd. De eerste gehoornde koe Bertha kreeg een gehoornd kalf, de tweede koe, Truida 8, kreeg een ongehoornd kalf. De ongehoorde Klaziena 13 kreeg een gehoornd kalf. Gebruik de uitwerkbijlage. Noteer de genotypes en fenotypes (P en F1). Wil je een tip? Als je weet dat ongehoornd dominant is dan: Gen voor hoorns: Allel ongehoornd dominant dus O Allel gehoornd recessief dus o Beantwoord de volgende vragen: Met welke combinatie zou je als veeteler het liefst willen doorfokken om de beschadiging uit opdracht 1b te voorkomen? Maak de oefening "Gehoornd of ongehoornd" onderaan deze pagina. Opdracht 3 Dominant of recessief? Pagina 9

11 De erfelijkheid van de kleur van runderen kan ook in de fokkerij gebruikt worden. Een stamboom geeft hierover informatie. Op de foto zie je een speciale variëteit van een zwartbont rund, de lakenvelder. Naast zwartbonte runderen komen ook roodbonte voor. Je ziet een schema van de stamboom van een paar koeien. Koe 1 en koe 6 zijn roodbont, alle andere dieren in de stamboom zijn zwartbont. Is het allel voor roodharig dominant of recessief? Leg uit! Controleer je antwoord bij een klasgenoot. Gehoornd - ongehoornd kn.nu/fl5gu 1 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 1) staan? Je kunt de kruising van de 1)... koe de 2)... stier gebruiken om te bepalen dat het allel voor ongehoornd het 3)... allel is. a. gehoornde b. ongehoornde c. dominante d. recessief 2 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 2) staan? Je kunt de kruising van de 1)... koe de 2)... stier gebruiken om te bepalen dat het allel voor ongehoornd het 3)... allel is. a. gehoornde b. ongehoornde c. dominante d. recessief Pagina 10

12 3 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 3) staan? Je kunt de kruising van de 1)... koe de 2)... stier gebruiken om te bepalen dat het allel voor ongehoornd het 3)... allel is. a. gehoornde b. ongehoornde c. dominante d. recessief Stap5 Pagina 11

13 Er is geen poes zo bont of... Lapjeskatten zien er heel mooi uit, wanneer je ervan houdt. Er is iets vreemds aan de hand, het zijn altijd lapjespoezen (vrouwtjes) en er zijn geen lapjeskaters! Beantwoord de volgende vraag: Welke verklaring kun je bedenken voor het feit dat er geen lapjeskaters zijn? Het zou iets te maken kunnen hebben met... Opdracht 1 Nieuw huisdier Achmed en Joice zijn helemaal blij met hun nieuwe huisdier, een prachtige zwarte poes. Poes is niet gesteriliseerd en na een tijdje ligt er een nest jongen. Alle F1 poesjes blijken lapjeskatjes terwijl alle mannetjes zwart zijn. Het gen voor vachtkleur ligt bij poezen op het X-chromosoom. Beantwoord de volgende vragen bij oefening "Allel" onderaan deze pagina. Opdracht 2 Nestje met jongen Als de zwarte poes van Mariska een nestje met jongen krijgt doet ze een wonderlijke ontdekking. In het nest vindt Mariska 7 jongen: 3 zwarte katertjes, 1 zwart poesje en 3 lapjeskatten. Welke conclusie kan Mariska trekken? Vergelijk je antwoord met dat van een tweetal klasgenoten. Allel kn.nu/hpixw 1 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 1) staan? De jonge katertjes krijgen het allel voor hun vachtkleur van hun 1).... De poesjes zijn 2)... voor het gen voor vachtkleur. Een gele kater geeft het allel voor vachtkleur aan al zijn 3)... nakomelingen. Het allel voor een zwarte vacht is 4).... a. homozygoot b. heterozygoot c. dominant d. recessief e. vader f. vrouwelijke 2 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 2) staan? De jonge katertjes krijgen het allel voor hun vachtkleur van hun 1).... Pagina 12

14 De poesjes zijn 2)... voor het gen voor vachtkleur. Een gele kater geeft het allel voor vachtkleur aan al zijn 3)... nakomelingen. Het allel voor een zwarte vacht is 4).... a. homozygoot b. heterozygoot c. dominant d. recessief e. vader f. vrouwelijke 3 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 3) staan? De jonge katertjes krijgen het allel voor hun vachtkleur van hun 1).... De poesjes zijn 2)... voor het gen voor vachtkleur. Een gele kater geeft het allel voor vachtkleur aan al zijn 3)... nakomelingen. Het allel voor een zwarte vacht is 4).... a. homozygoot b. heterozygoot c. dominant d. recessief e. vader f. vrouwelijke 4 Lees de tekst. Welk woord moet er bij 4) staan? De jonge katertjes krijgen het allel voor hun vachtkleur van hun 1).... De poesjes zijn 2)... voor het gen voor vachtkleur. Een gele kater geeft het allel voor vachtkleur aan al zijn 3)... nakomelingen. Het allel voor een zwarte vacht is 4).... a. homozygoot b. heterozygoot c. dominant d. recessief e. vader f. vrouwelijke Stap6 Pagina 13

15 Terug naar het begin In de introductie van deze module heb je een stukje gezien van een uitzending van Zembla. Het gebruiken van kennis over de erfelijkheid van dieren kan soms tot dieronvriendelijke situaties leiden. Het fenotype van een dier bestaat uit een samenspel van genotype en milieu. De mens is een onderdeel van het milieu van het dier. Mensen kunnen dus het uiterlijk van dieren beïnvloeden. Opdracht 1 Rashonden Ga nog eens terug naar de uitzending van Zembla. Bekijk de fragmenten: Hoe verklaart de geneticus de problemen die bij het fokken van honden zijn ontstaan? Maak een samenvatting van de verklaring van de geneticus. Vergelijk je samenvatting met die van een medeleerling. Welke veranderingen zijn er gefokt, wanneer je de wolf als begin ziet? Maak een overzichtje en vergelijk dat met een van je medeleerlingen. Pagina 14

16 Opdracht 2 Gevaarlijke honden Is de agressie van bepaalde hondenrassen zoals de Pitbull aangeboren? Wat is de invloed van fokkers en baasjes op de ontwikkeling van de agressie bij deze honden? Met andere woorden: wat zit in het genotype en welke invloed heeft het milieu? Over de agressiviteit van pitbulls lopen de meningen uiteen. Verdeel de klas in twee groepen. Laat de ene groep allemaal argumenten voor en de andere groep argumenten tegen de Pitbull-wet verzamelen. Houd een klassikale discussie over het onderwerp en vat daarna de argumenten voor en tegen samen. Gebruik de volgende bronnen: Gevaarlijke honden - Hondencentrum - Stap7 Pagina 15

17 De fruitvliegjes doen het werk Tot nu toe ben je met de theorie bezig geweest. Biologen gebruiken vaak fruitvliegjes of bacteriën om onderzoek naar het overerven van eigenschappen te doen. Tijdens het fruitvliegjes practicum leer je een aantal vaardigheden: opzetten van een experiment verdoven van de vliegjes bepalen van het geslacht tellen van fenotypes Je maakt een verslag van het experiment waarbij je ook conclusies trekt over het overerven van eigenschappen. Download hier de Practicumhandleiding. Stap8 Afronding Ja gaat beginnen aan de afronding. Je kiest uit één van de twee mogelijkheden. Maak een flyer (maximaal 1 pagina A4) waarmee je mensen wijst op de uitwassen bij het fokken van het dier dat ze willen gaan kopen. Je kunt in de klas per tweetal een verschillend dier kiezen. Organiseer een discussie in de klas met een fokker of dierenarts over de problemen in de dierfokkerij. Maak van die discussie een verslag. Overleg met je docent over de beoordelingscriteria. Klaar? Bekijk of je eindproduct voldoet aan de beoordelingscriteria en lever het in. Pagina 16

18 Toets Herman en Klaziena 13 Toets De opdracht sluit je af met het maken van de toets 'De kern van de zaak'. De toets bestaat uit een aantal gesloten en open vragen. De gesloten vragen worden nagekeken door de computer. De open vragen moet je zelf scoren. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op de knop om de toets te starten. De kern van de zaak kn.nu/ue57x 1 De afbeelding toont een karyogram of chromosomenportret. Pagina 17

19 Tijdens welke fase van de celcyclus is dit karyogram gemaakt? (De fasen staan hieronder in alfabetische volgorde gerangschikt!) a. G?-fase b. G?-fase c. G?-fase d. M-fase e. S-fase 2 Vul de juiste getallen: 1. Een cel met 4 chromosomen vormt tijdens de mitose cellen met elk chromosomen. 2. Een cel met 46 chromosomen vormt tijdens de meiose uiteindelijk cellen met elk chromosomen. 3. Bij de mens ontstaat tijdens de bevruchting uit 2 cellen met elk chromosomen een nieuwe cel met paren homologe chromosomen. 3 Vul de begrippen mitose of meiose in. 1. De vindt plaats in alle weefsels die groeien. 2. In de wordt de verdubbeling van het DNA gevolgd door één celdeling. 3. Bij de worden de homologe chromosomen van elkaar gescheiden. 4. Het resultaat van is dat er nieuwe cellen ontstaan met evenveel chromosomen als de oorspronkelijke cel (de moedercel ). 5. Het resultaat van is dat het aantal chromosomen in de nieuwe cellen is gehalveerd. 4 Waar of niet waar? Hieronder lees je een aantal uitspraken. Vink aan welke juist zijn. a. Het genotype wordt bepaald door het fenotype en het milieu. b. Het fenotype is alleen het aan de buitenkant zichtbare deel van de eigenschappen. c. Sommige eigenschappen worden alleen door het genotype bepaald en niet door het milieu. d. Een eigenschap, bijvoorbeeld de Resus-bloedgroep, wordt bepaald door een gen op één locus. Elk individu heeft dan twee allelen voor die eigenschap. e. Het X-chromosoom komt alleen in eicellen voor en niet in zaadcellen. f. Een menselijke geslachtscel bevat 23 chromosomen waarvan één geslachtschromosoom. Pagina 18

20 5 Cellen kunnen diploïd of haploïd zijn. Vink aan welke cellen diploïd zijn. a. Eicel b. Spiercel c. Zaadcel d. Zenuwcel e. Zygote 6 In welke cellen van de man is een Y-chromosoom aanwezig? a. In alle lichaamscellen en alle zaadcellen. b. In alle lichaamscellen en in de helft van de zaadcellen. c. Niet in de lichaamscellen maar wel in alle zaadcellen. d. Niet in de lichaamscellen maar wel in de helft van de zaadcellen. 7 Maak de tekst compleet door de 6 passende begrippen in te vullen. Kies uit: combinatie, geslachtelijke, familie, fenotype, genotype, kloon en ongeslachtelijke. Let op: niet alle begrippen worden gebruikt! Aardappelplanten vormen ondergrondse stengelknollen, die door de mens geoogst worden voor consumptie of om nieuwe aardappelplanten uit te laten groeien. De aardappels die op deze manier geteeld worden zijn dus het product van voortplanting. We noemen de aardappelplanten (en de aardappelen) die verkregen zijn uit de knollen van één moederplant een. Het voordeel van deze manier van telen is dat alle planten hetzelfde hebben. Zo hebben de aardappels dezelfde eigenschappen en kwaliteit. Toch zijn niet alle aardappels die afkomstig zijn van één moederplant precies hetzelfde. Bijvoorbeeld een verschil in bodem (klei of zand) zal het sterk beïnvloeden. Een nadeel van identieke erfelijke eigenschappen is, dat alle planten even gevoelig kunnen zijn voor ziekten en plagen. Daarom is het belangrijk dat een kweker ook rassen met nieuwe eigenschappen kweekt. Dit kan door de bloemen zaad te laten vormen, waardoor planten kunnen ontstaan met een nieuwe [5=combinatie] van eigenschappen. Dit heet voortplanting. 8 Een onderzoeker wil graag weten hoe groot de invloed van het milieu is op het IQ van mensen. Hij wil daarvoor een groot aantal tweelingen onderzoeken. Per tweeling bepaalt hij het verschil in IQ met een IQ-test. Pagina 19

21 Welke groepen tweelingen kan hij het beste met elkaar vergelijken? a. Eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen van hetzelfde geslacht b. Mannelijke eeneiige tweelingen en vrouwelijke eeneiige tweelingen c. Mannelijke twee-eiige tweelingen en vrouwelijke twee-eiige tweelingen d. Eeneiige tweelingen die in hetzelfde gezin zijn opgevoed en eeneiige tweelingen die gescheiden van elkaar zijn opgevoed e. Eeneiige tweelingen en broers of zussen van die tweelingen Pagina 20

22 Antwoorden Verwerking Stap 3 Opdracht 2 Allel a. Alle kruisingen waarbij de beide ouders een Ay-allel aan de nakomelingen geven. Stap 4 Opdracht 1 Kenmerken b. Het dragen van hoorns. Opdracht 2 Gehoornd of ongehoornd Met koeien en stieren die homozygoot dominant voor dit kenmerk zijn! Opdracht 3 Dominant of recessief? De beide ouders van koe 6 zijn zwart-bont. Koe 6 is roodbont dan moet het allel voor roodbont recessief zijn. Stap 5?Opdracht 2 Nestje met jongen Er zijn lapjeskatjes dus hun vader zal geel geweest zijn! Het zwarte poesje heeft een vader die zwart geweest moet zijn(anders was ze lapjeskat geworden. Mariska s poes is door twee katers bevrucht. Pagina 21

23 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 22 July 2016 om 09:46 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau HAVO 4; Leerinhoud en Biologische eenheid; Biologie; Frequenties van genotypen en fenotypen in doelen populaties kunnen in tijd en ruimte veranderen; Populatie; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 7 uur en 0 minuten Trefwoorden rearrangeerbare Pagina 22