Pesten op het werk: de relatie met gezondheid en verzuim en de rol van coping

Transcriptie

1 Pesten op het werk: de relatie met gezondheid en verzuim en de rol van coping F. Dehue, C. Bolman, T. Völlink en M. Pouwelse* In dit onderzoek is de invloed van coping op de relatie tussen ervaring met pestgedrag op het werk en gezondheidsklachten en verzuim onderzocht. Duizend aselect gekozen werknemers ontvingen een vragenlijst, die door 361 werknemers ingevuld en teruggestuurd werd. Resultaten laten zien dat 139 werknemers (39%) minstens één keer per maand en 64 werknemers (18%) minstens één keer per week op minstens één van de gevraagde wijzen gepest is. Werknemers die wekelijks gepest worden, hebben meer gezondheidsklachten en verzuimen meer dagen dan werknemers die maandelijks gepest worden en die niet gepest worden. Ook zijn zij vaker geneigd te reageren op problematische situaties door deze te compenseren. Het compenseren en een positieve actieve attitude ten aanzien van een problematische situaties zijn coping strategieën die een modererend effect op de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten en verzuimdagen. Het hanteren van dergelijke copingstrategieën als reactie op ervaring met pestgedrag is echter schadelijk voor de gezondheid en verzuimbevorderend, evenals negatieve organisatorische en leidinggevende aspecten, die bovendien gepaard gaan met pestervaringen. 97 Trefwoorden: gepest worden, coping, gezondheid, verzuim 1 Inleiding Psychische klachten vormen een belangrijke oorzaak van arbeidsongeschiktheid (Van Yperen & Baving, 1999) en gepest worden op het werk is een van de veroorzakers van deze psychische klachten (Einarsen, Hoel, Zapf & Cooper, 2003). Pesten op het werk kan worden beschouwd als een extreme vorm van sociale stress op het werk (Leymann, 1996; Vartia, 2001; Zapf, Knorz & Kulla, 1996). Gebaseerd op de definitie van Olweus (1993) wordt pesten in de literatuur gedefinieerd als herhaaldelijke en regelmatig voorkomende intentionele negatieve acties van een of meerdere personen, gericht * Alle auteurs zijn werkzaam bij de Open Universiteit Nederland. Correspondentieadres: Dr. F. Dehue, Open Universiteit Nederland, Faculteit psychologie, Postbus 2960, 6401 DL Heerlen, tel , francien.dehue@ou.nl. Pesten op het werk GenO indd :18:04

2 98 tegen een andere persoon. De meeste onderzoekers voegen daaraan toe dat er sprake is van pestgedrag als het slachtoffer zich moeilijk kan verweren (Einarsen & Skogstad, 1996a; Hoel & Cooper, 2001; Hubert, 1997; Leymann, 1996; Matthiesen & Einarsen 2007; Vartia, 2001; Zapf & Einarsen, 2003) door een inferieure positie en een ongelijke machtsstructuur (Hoel & Cooper, 2001; Matthiesen & Einarsen 2007; Smith & Brain, 2000; Zapf & Einarsen, 2003). De onderzoeken naar de prevalentie van pesten op het werk in Nederland laten uiteenlopende cijfers zien. Zo geeft in 1998 een half miljoen werknemers, ofwel 8% van de ondervraagden, aan dat ze in de drie jaar voorafgaande aan het onderzoek wel eens getreiterd zijn op het werk (FNV, 1998), terwijl dat in ander onderzoek varieert van 10 tot 20% (Van den Bossche, 2004; NEA, 2007; Notelaers & De Witte, 2003; Opdebeeck, Pelemans, Van Meerbeeck & Bruynooghe, 2002; Soethout & Sloep, 2000; De Vries, Van Niekerk, Van Dalen & Nuyens, 2002). Volgens de definitie is er echter pas sprake van pesten wanneer het regelmatig voorkomt. Wanneer dit criterium gehanteerd wordt, is de prevalentie lager. Hubert en Van Veldhoven (2001) concluderen dat 1.8% van de ondervraagden vaak door collega s en 2.7% vaak door leidinggevenden wordt gepest. Ook internationale onderzoeken laten uiteenlopende cijfers zien, afhankelijk van de inclusiecriteria. Zo geven Matthiesen en Einarsen (2007) aan dat 10% van de ondervraagde personen gepest wordt, geven Vartia (2001) en Hoel en Cooper (2000) aan dat 5% en 6% soms en 3% en 1% vaak wordt gepest, en melden andere onderzoekers percentages werknemers die wekelijks worden gepest, variërend van 2% tot 27% (Agervold, 2007; Ortega, Hogh, Pejtersen & Olsen, 2009; Salin, 2005). Volgens onderzoekers liggen oorzakelijke factoren op organisatieniveau, zoals een te grote werkdruk, te weinig autonomie en de relatie met de leidinggevenden (Baillien, Neyens, De Witte & Notelaers, 2008; Brodsky, 1976; Einarsen, Raknes & Matthiesen, 1996b; Hauge, Skogstad & Einarsen, 2007; Hubert, Furda & Steensma, 2001; Leymann, 1996; Van Veelen; 1999), op groepsniveau, zoals het zondebokproces waarin de groep iemand uitkiest om hun frustratie en agressie op te uiten (Schuster, 1996), en op individueel niveau (Einarsen et al., 2003; Hoel & Cooper, 2001; Zapf, 1999a, 1999b). Zo blijkt de hiërarchische positie en het geslacht van het slachtoffer als risicofactor naar voren te komen (Garcia, Hue, Opdebeeck & Van Looy, 2002; Ortega et al., 2009), evenals de kwetsbaarheid, de achterdocht (Matthiesen & Einarsen, 2001), een grote mate van sociale angst, weinig gevoel voor humor (Einarsen, 1997), de prestatiegerichtheid (Coyne, Seigne & Randall, 2000; Van Dam & Engelen, 2004; Zapf, 1999a), de uitzonderingspositie (Thylefors, 1987) en een tekort aan sociale vaardigheden dat kan leiden tot te weinig assertiviteit, tot een te laag zelfbeeld en tot het niet constructief reageren op conflicten (Mathiessen & Einarsen, 2007; Zapf, 1999b). Slachtoffers van pestgedrag kampen al na enkele dagen met psychosomatische klachten, zoals darmklachten, hoofdpijn, rugpijn, maagpijn, slaapproblemen, hartkloppingen, spijsverteringsstoornissen, gewichtsschommelingen en ademgebrek, en psychische problemen zoals zenuwachtigheid, vermoeidheid, huilbuien en geprikkeldheid (Evers & Hubert, 2003; Garcia et al., 2002; Hubert, 1996; Leymann, 1996; Mikkelsen & Einarsen, 2002; Zapf et al., 1996). Ervaring met pestgedrag kan ook ernstige mentale repercussies hebben, die kunnen leiden tot serieuze en aanhoudende Pesten op het werk GenO indd :18:04

3 stoornissen (Brousse, Fontana, Ouchchane, Boisson, Gerbaud et al., 2008). Veel slachtoffers hebben depressieve klachten en fysiologische stressreacties (Hansen, Hogh, Persson, Karlson, Garde et al., 2006; Leymann & Gustafsson, 1996; Zapf et al., 1996). Volgens Leymann (1996) vertoont 95% van de slachtoffers na een half jaar symptomen van angststoornissen en een posttraumatische stressstoornis (PTSS) en volgens Leymann en Niedl (1994) is zelfs 13% van het aantal zelfdodingen het gevolg van pesten op het werk, wat door Popma (2005) wordt bevestigd. Hij stelt dat een deel van de suïcidegevallen in Nederland kan worden toegeschreven aan pesten op het werk. Daarnaast is het pestgedrag van werknemers nadelig voor de organisatie zelf. Immers, werknemers die worden gepest, geven aan minder tevreden te zijn over hun werk, een verminderde werkmotivatie te hebben en meer te verzuimen, waardoor vermindering van productiviteit, een verhoogd personeelsverloop en ontevredenheid van klanten ontstaat (Hoel & Cooper, 2000; Hubert et al., 2001; Pike, 2003). Onderzoek toont aan dat het verzuim van medewerkers die worden gepest, 50% hoger ligt dan het verzuim van medewerkers die niet worden gepest (Martino, Hoel & Cooper, 2003), dat 22% van de slachtoffers van pestgedrag enige tijd ziek thuis zit (De Vries et al., 2002) en dat 30% van de langdurig zieke verpleegkundigen ervaring met pesten heeft (Kivimäki, Elovainio & Vahtera, 2000). Of pesten een probleem vormt voor de werknemer en uiteindelijk voor de organisatie als geheel hangt volgens het model van Cooper (Evers, Frese & Cooper, 2000) en het Michigan Stressmodel (Caplan, Cobb, French, Van Harrison & Pinneau, 1975) af van individuele verschillen. Beide modellen gaan ervan uit dat stressbronnen op het werk leiden tot negatieve gevolgen zoals verminderde werktevredenheid en gedragsmatige psychologische en fysiologische gezondheidsklachten. Maar niet bij iedereen in dezelfde mate. In beide modellen wordt het belang van de cognitieve beoordeling ofwel de subjectieve perceptie van de situatie benadrukt. Deze subjectieve perceptie van de situatie bepaalt hoe mensen met de situatie omgaan (Lazarus & Folkman, 1984). Kochenderfer en Skinner (2002) vonden bevestiging voor de veronderstelling dat de reactie van slachtoffers een modererend effect heeft op de ervaring met pestgedrag en de gevolgen daarvan. In het huidige onderzoek zal de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten en verzuim worden onderzocht, en zal worden nagegaan of en op welke wijze copingstrategieën als gevolg van de subjectieve perceptie hierop van invloed zijn. Coping kan worden omschreven als het aanpassen van cognities en gedrag om met bepaalde externe en/of interne belastende eisen te kunnen omgaan. De meest gehanteerde indeling in copingstrategieën is afkomstig van Folkman en Lazarus (1985), die probleemgerichte ofwel actieve en emotiegerichte ofwel passieve copingstrategieën onderscheiden. Met de actieve strategieën wordt getracht het probleem op te lossen door probleemoplossende vaardigheden te gebruiken, zoals het analyseren van de situatie, het selecteren van een geschikt actieplan en het implementeren van het plan. Met de passieve strategieën wordt niet getracht het probleem op te lossen, maar de perceptie van het probleem aan te passen of de bedreiging op een andere wijze te benaderen door positieve vergelijkingen te maken, door positieve herwaarderingen te gebruiken of door het probleem te relativeren. Deze cognitieve strategieën worden door Folkman en Lazarus (1985) emotionele herinterpretaties genoemd. Andere vormen van passieve strategieën leiden niet direct tot verandering van perceptie van 99 Pesten op het werk GenO indd :18:04

4 100 een stressvolle situatie, maar vermijden het probleem of creëren afstand tot het probleem, zoals alcoholgebruik. Een derde in de literatuur onderscheiden strategie is sociale steun, die wordt beschouwd als een actieve strategie als het gaat om bijvoorbeeld het zoeken van informatie of het vragen aan iemand om het probleem op te lossen, en als een passieve strategie als het gaat om het zoeken van emotionele ondersteuning (Bajema, 2001; Folkman, Lazarus, Gruen & DeLongis, 1986b; Hogh & Dofradottir, 2001; Kahn, Wolfe, Quinn, Snoek & Rosenthal, 1964; Keashly, Trott & MacLean, 1994; Mechanic, 1978; Pierce, Sarason & Sarason, 1996; Rayner, 1997; Vitaliano, Maiuro, Russo & Becker, 1987). Op basis van de onderzoeksliteratuur over coping en stress op de werkvloer concludeerden Evers et al. (2000) dat de gehanteerde copingstrategieën zijn samen te vatten in vier factoren: compensatiegedrag, ontkennen, actieve positieve attitude en sociale steun. Volgens Evers is compensatiegedrag een passieve gedragsstrategie, waarmee afstand wordt genomen door de gedachten aan de bedreiging opzij te zetten, en ontkennen een passieve, vermijdende en negerende strategie. Een actieve positieve attitude is probleemoplossend gedrag, en een positieve cognitieve strategie en sociale steun heeft betrekking op het actief zoeken van sociale steun van collega s en partner, zoals het vragen om advies en begrip (Evers et al., 2000). In het huidige onderzoek zijn deze vier copingstrategieën gemeten en is de invloed daarvan op gezondheidsklachten en op verzuim onderzocht. De gehanteerde copingstijl kan invloed hebben op de gezondheid. Volgens Lazarus en Folkman (1984) kan dit op drie manieren. Zo kan een ontkennende of vermijdende copingstrategie een realistische probleemoplossende strategie verhinderen waardoor de gezondheid kan verslechteren. Een tweede manier is een inadequate actieve strategie, die ervoor zorgt dat de situatie niet verbetert. De derde manier waarop coping de gezondheid negatief kan beïnvloeden is stressreducerend compensatiegedrag door het excessieve gebruik van schadelijke stoffen zoals alcohol, drugs en tabak, waardoor het risico op ziekten, zoals hart- en vaatziekten, kanker en psychosen, wordt vergroot (Lazarus & Folkman, 1984). Hieruit moet worden geconcludeerd dat alleen actieve copingstijlen gezondheidsbevorderend zijn. Dat blijkt ook uit onderzoek. Actieve copingstijlen laten een negatief verband zien met depressieve symptomen en gezondheidsklachten en passieve copingstijlen laten een positief verband zien (Dekker & Lechner, 2005; Folkman et al., 1986b; Garnefski, Pannebakker, Ruchlewska & Kraaij, 2003; Lechner, Bolman & Van Dalen, 2007; Maes, Leventhal & De Ridder, 1996). Ook heeft een actieve probleemoplossende copingstijl een positieve invloed op het omgaan met een chronische ziekte (Hill-Briggs, 2003). Evers et al. (2000) toonden aan dat afstand nemen, het probleem vermijden, ontkennen of compenseren de gezondheid negatief beïnvloeden, terwijl sociale steun en een actieve positieve attitude de gezondheid positief beïnvloeden. Sociale steun kan stressoren neutraliseren, stressreacties minder heftig maken en bijdragen tot een sneller herstel (Pierce, Sarason & Sarason, 1996; Schaefer, Coyne & Lazarus, 1982). Samenvattend kan worden geconcludeerd dat onderzoek heeft aangetoond dat er een relatie is tussen pestgedrag en gezondheid, en tussen copingstrategieën en gezondheid. Echter, resultaten van onderzoek naar de vorm van coping die wordt gebruikt om stress als gevolg van pestgedrag te reduceren, zijn niet eenduidig. Over het algemeen worden passieve vormen van coping gebruikt als de persoon van mening is dat Pesten op het werk GenO indd :18:04

5 er niets kan worden gedaan om de externe bedreiging te veranderen of als hij geen controle meer heeft over de situatie, en actieve vormen van coping worden gebruikt als mensen geloven dat zij de bedreigende situatie kunnen veranderen (Lazarus & Folkman, 1984). De gehanteerde copingstrategie hangt dus af van de subjectieve perceptie van de stressor. Omdat volgens de definitie van pesten slachtoffers van pestgedrag zich in een inferieure positie bevinden en er sprake is van een ongelijke machtsstructuur, beschouwen zij het pestgedrag waarschijnlijk als een situatie waar zij weinig controle over hebben en waar zij weinig invloed op kunnen uitoefenen. Daarom lijkt het aannemelijk dat zij minder vaak actieve copingstrategieën zullen hanteren. Kochenderfer en Skinner (2000) toonden aan dat naarmate kinderen vaker worden gepest, zij vaker passieve copingstrategieën gebruiken. Uit het onderzoek van Hogh en Dofradottir (2001) naar pesten op het werk blijkt echter dat er weinig verschil is tussen de copingstijlen van werknemers die niet en wel worden gepest. Ander onderzoek laat daarentegen zien dat slachtoffers van pestgedrag aanvankelijk actieve strategieën gebruiken, maar als blijkt dat deze niet succesvol zijn, zij terugvallen op passieve strategieën (Niedl, 1996; Olafsson & Johansdottir, 2004; Zapf & Gross, 2001). In het huidige onderzoek is onderzocht of de mate van ervaring met pestgedrag van invloed is op het gebruik van de vier copingstrategieën van Evers et al. (2001) en op de ervaren gezondheid en het verzuim. En aansluitend op het Model van Cooper (Evers et al., 2000) en het Michigan Stressmodel (Caplan et al., 1975) is nagegaan of en zo ja welke copingstrategieën een modererend effect hebben. In dit onderzoek zijn de volgende hypothesen getoetst: 101 Hypothese 1: Werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag zullen meer gezondheidsklachten hebben en meer dagen verzuimen dan werknemers die geen slachtoffer zijn van pestgedrag. Hypothese 2: Werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag zullen meer compenseren en ontkennen (a) en een minder positieve attitude hebben en minder vaak sociale steun zoeken (b) dan werknemers die geen slachtoffer zijn van pestgedrag. Hypothese 3: De relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten en verzuim zal worden gemodereerd door de copingstrategieën. Deze relatie zal sterker zijn voor werknemers die vaak compenseren en ontkennen dan voor werknemers die weinig compenseren en ontkennen (a) en sterker zijn voor werknemers die minder vaak een positieve actieve attitude hebben en sociale steun zoeken dan voor werknemers die vaak een positieve actieve attitude hebben en sociale steun zoeken (b). Pesten op het werk GenO indd :18:04

6 2 Methode 2.1 Onderzoeksgroep Uit een adressenbestand van TNT Post zijn er 1000 werknemers geselecteerd, die minstens acht uur per week werkzaam zijn binnen een organisatie, en die collega s en een leidinggevende hebben. Van de 1000 vragenlijsten die werden verstuurd, kwamen er vier terug omdat de bewoners niet meer op het gegeven adres woonden. Van de overige 996 werknemers stuurden er 361 (36.2%) de vragenlijst ingevuld retour. De onderzoeksgroep bestaat uit 196 mannen (54.3%), 162 vrouwen (44.9%) en drie respondenten die hun geslacht niet kenbaar hebben gemaakt (0.8%). De gemiddelde leeftijd is (SD = 10.32). De verdeling van de overige achtergrondkenmerken staan in tabel Tabel 1 Verdeling van achtergrondkenmerken in percentages Opleiding Percentages Lo 2.8 Mavo/lbo 17.9 Havo/vwo/mbo 46.1 Hbo/wo 33.2 Samenstelling huishouden Partner 30.0 Partner en kind 35.9 Een-ouder 9.5 Alleenstaand 23.0 Anders 1.7 Contact met collega s (Heel) weinig 6.9 Niet weinig niet veel 19.2 Veel 50.0 Heel veel 23.9 Werktevredenheid Ontevreden 9.4 Niet ontevreden niet tevreden 7.5 Redelijk tevreden 53.3 Zeer tevreden Meetinstrumenten Pesten op het werk is gemeten met de Leidse Mobbing Schaal-II (LEMS-II), ontwikkeld door Hubert en Furda (1996). In tegenstelling tot de standaard LEMS-II, waarin de werknemers wordt gevraagd naar pestgedrag op de eigen werkeenheid of afdeling, wordt in dit onderzoek de persoonlijke LEMS II gebruikt, waarin wordt Pesten op het werk GenO indd :18:04

7 gevraagd naar de persoonlijke slachtofferervaringen van de werknemer (Hubert, 2002). Op basis van de resultaten van internationale vragenlijststudies naar pesten op de werkplek worden er in de LEMS-II acht ook door anderen (Einarsen et al.,1996a; Hoel & Cooper, 2001; Zapf et al., 1996) onderscheiden vormen van pesten bevraagd: door collega s buitengesloten worden, werken onaangenaam of onmogelijk maken, belachelijk gemaakt worden, roddelen, verbaal en nonverbaal bedreigen, fysiek geweld, seksuele intimidatie en discriminatie. Elke vorm wordt met ten minste één item vertegenwoordigd. Het werken onaangenaam of onmogelijk maken wordt bijvoorbeeld gemeten met de vraag hoe vaak de respondent onnodig veel kritiek kreeg, op een verkeerde manier werd beoordeeld of nare klussen moest opknappen. De LEMS-II bevat elf items en bij elk item geven mensen aan op een 4-puntsschaal, lopend van nooit tot dagelijks, hoe vaak zij daar ervaring mee hebben gehad. Hoe hoger de gemiddelde score op de LEMS-II is, hoe vaker de werknemer wordt gepest. Cronbachs alpha voor de LEMS-II is.80 en.91 (Hubert, 2002). Omdat wordt aangenomen dat de gevolgen van een aantal uitingen van pesten voor een aantal werknemers zich pas na een langdurige periode manifesteren (Williams, 1997), is er in dit onderzoek gekozen voor een retrospectieve periode van twaalf maanden, in tegenstelling tot de in de LEMS-II gehanteerde zes maanden. Coping is gemeten met het onderdeel Copingstijl van de korte versie van de Nederlandse Occupational Stress Indicator (Spanningsmeter) van Evers et al. (2000), die bestaat uit 25 stellingen. Er worden vier copingstrategieën in onderscheiden: compensatiegedrag, ontkennen, actieve positieve attitude en sociale steun zoeken. Elke strategie wordt door een aantal stellingen vertegenwoordigd. Compensatiegedrag wordt bijvoorbeeld vertegenwoordigd door een stelling over drinken en over dagdromen, ontkennen door een stelling over het vermijden van vervelende confrontaties en over doen alsof er niks aan de hand is, actieve positieve attitude door een stelling over het bedenken van leuke kanten aan het werk en over het anders bekijken van problemen, en sociale steun zoeken door stellingen over steun zoeken bij collega s en partner, bijvoorbeeld het vragen van advies en oplossingen. Bij elke stelling geven mensen op een 6-puntsschaal, lopend van nooit tot zeer vaak, aan hoe vaak zij op de in de stelling beschreven wijze gereageerd hebben bij problemen of spanningen op het werk. Cronbachs alpha s voor compensatiegedrag is.58, voor ontkennen.61, voor actieve positieve attitude.67 en voor sociale steun zoeken.77. De lage score voor compensatiegedrag wordt door Evers gerechtvaardigd door aan te nemen dat de scores op de verschillende items, zoals tv kijken en alcohol drinken, niet noodzakelijk hoeven te correleren (Evers et al., 2000). Voor alle vier de copingstrategieën geldt dat hoe hoger de gemiddelde score is, hoe vaker werknemers de strategie hanteren. Gezondheidsklachten zijn gemeten met de korte Vragenlijst Onderzoek Ervaren Gezondheid (VOEG) ( Joosten & Drop, 1987). De korte VOEG bestaat uit 21 gezondheidsklachten, die voornamelijk betrekking hebben op chronisch lichamelijk onwelbevinden ( Joosten & Drop, 1987). Voorbeelden zijn hoofdpijn, hartkloppingen of rugpijn. Bij elke gezondheidsklacht geven mensen aan deze al dan niet te hebben. Cronbachs alpha is.83 (De Jonge, Landeweerd & Van Breukelen, 1994). Hoe hoger de gemiddelde score is, hoe meer gezondheidsklachten de werknemers de afgelopen zes maanden gehad hebben. Het verzuim over de afgelopen zes maanden werd gemeten aan de hand van het aantal verzuimdagen. 103 Pesten op het werk GenO indd :18:04

8 104 Daarnaast is een aantal werk- en achtergrondkenmerken gemeten. De selectie daarvan is gebaseerd op onderzoeksgegevens. Zo blijkt uit diverse onderzoeken dat pestgedrag binnen organisaties samenhangt met een te grote werkdruk, te weinig autonomie en de relatie met de leidinggevenden (Brodsky, 1976; Einarsen et al., 1996b; Hubert et al. 2001; Leymann, 1996; Van Veelen; 1999). Deze drie variabelen zijn gemeten met de Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid (VBBA) ontwikkeld door Van Veldhoven en Meijman (1994). De werkdruk is gemeten met de schaal werktempo en werkhoeveelheid, bestaande uit elf vragen. Een voorbeeld is de vraag: Moet u snel werken? Autonomie is gemeten met de schaal zelfstandigheid in het werk, die bestaat uit vijf vragen waarvan de vraag Kunt u uw werkwijze kiezen? een voorbeeld is. De relatie met de leidinggevende is gemeten met de schaal relatie met directe leiding, die uit negen vragen bestaat. Een voorbeeld van een vraag uit deze schaal is de vraag: Kunt u op uw leiding rekenen? Elke vraag werd beantwoord op een 4-puntsschaal lopend van nooit tot altijd. Een hoge score betekent veel werkdruk, veel autonomie en een positieve relatie met de leiding. Cronbachs alpha van de schalen is.89,.90 en.90 (Van Veldoven, Meijman, Broersen & Fortuin, 2002). Uit cijfers van het CBS blijkt dat er een positieve relatie is tussen sociaaleconomische status en de ervaren gezondheid: naarmate de sociaaleconomische status afneemt, ervaren mensen hun gezondheid als minder positief. Bovendien is er een relatie tussen leeftijd en ervaren gezondheid: naarmate de leeftijd toeneemt, ervaren mensen hun gezondheid als minder positief (Foets, Van der Lucht & Dotinga, 2006). De opleiding en de leeftijd, maar ook het geslacht blijken samen te hangen met verzuim. In bedrijven waar veel vrouwen, oudere en laag opgeleide werknemers werkzaam zijn, is het verzuimpercentage hoger dan in bedrijven waar veel mannen, jonge en hoog opgeleide werknemers werkzaam zijn (Besseling, 2006). Ook werktevredenheid blijkt samen te hangen met ziekteverzuim: naarmate werknemers minder tevreden zijn, verzuimen zij meer (Van den Berg, 2004; OSA, 2006). Derhalve zijn de variabelen opleiding, leeftijd, geslacht, en werktevredenheid gemeten, elk met één vraag. Voor werktevredenheid staat een hoge score voor tevredenheid. 2.3 Procedure De respondenten werd in een brief gevraagd te participeren in een onderzoek naar ongewenste omgangsvormen op de werkplek en de gevolgen hiervan. Er werd vermeld dat het invullen van de vragenlijst ongeveer 25 minuten zou duren, dat de gegevens vertrouwelijk zouden worden verwerkt en dat er twee cadeaubonnen ter waarde van vijftig euro verloot zouden worden onder de deelnemers van het onderzoek. De vragenlijst en een portvrije envelop waren ingesloten. Aan het eind van de vragenlijst moesten naam en adres ingevuld worden indien men mee wilde doen aan de loting voor de cadeaubonnen. Drie weken na het versturen van de eerste brief werd een herinneringsbrief gestuurd. Hierin werd de respondenten die de vragenlijst al hadden teruggestuurd hartelijk bedankt voor hun medewerking en werd de mensen die de vragenlijst nog niet hadden teruggestuurd gevraagd deze alsnog in te vullen en te retourneren. Pesten op het werk GenO indd :18:04

9 2.4 Analyse Allereerst is de betrouwbaarheid van de vier copingschalen onderzocht. Cronbachs alpha voor actieve positieve attitude was.61, voor sociale steun zoeken.70, voor ontkennen.74 en voor compensatie.56. In navolging van Evers et al. (2000) wordt de lage score voor compensatie gerechtvaardigd door aan te nemen dat de scores op de verschillende items niet noodzakelijk hoeven te correleren. Cronbachs alpha voor pesten was.79 en voor de gezondheidsklachten.88. Daarna is het gemiddelde op de pestvragenlijst berekend, aan de hand waarvan respondenten ingedeeld zijn in drie groepen: werknemers die nooit, minstens één keer per maand of minstens één keer per week ervaring hebben gehad met één van de gevraagde vormen van pesten. Om na te gaan of er tussen deze drie groepen een verschil is in de gemiddelde score op de vier copingstrategieën (hypothese 1) en het gemiddelde aantal gezondheidsklachten en verzuim (hypothese 2) zijn er variantieanalyses uitgevoerd met de drie groepen als onafhankelijke variabele. Voor het onderzoeken van het moderatie-effect van de vier copingstrategieën (hypothese 3) zijn er twee regressieanalyses uitgevoerd, de ene met gezondheidsklachten en de andere met verzuimdagen als afhankelijke variabele. Om na te gaan welke variabelen als controlevariabelen in de regressieanalyses moeten worden opgenomen, is voorafgaand aan de regressieanalyses met correlatieanalyses onderzocht of de werkkenmerken autonomie op het werk, werkdruk, interesse van de leiding gerelateerd zijn aan de ervaring met pestgedrag en of de achtergrondkenmerken leeftijd, opleiding, geslacht en werktevredenheid gerelateerd zijn aan gezondheidsklachten en verzuim Resultaten 3.1 Coping, gezondheid en verzuim van werknemers met en zonder pestervaring Van de 361 werknemers hebben er vijf geen van de stellingen aangaande pesten beantwoord. Van de resterende 356 werknemers is 43% (153) niet gepest, is 39% (139) minstens één keer per maand op minstens één van de gevraagde wijzen gepest, en is 18% (64) minstens één keer per week op minstens één van de gevraagde wijzen gepest. In tabel 2 wordt voor elk van deze drie groepen het gemiddelde aantal gezondheidsklachten, het gemiddelde aantal verzuimdagen en de gemiddelde score op de vier copingstrategieën vermeld. De variantieanalyse laat zien dat het gemiddelde aantal gezondheidsklachten voor de drie groepen significant verschillend is (F(2, 343) = 27.93, p <.01). Werknemers die niet worden gepest hebben minder gezondheidsklachten dan werknemers die wel worden gepest (p <.01), en werknemers die minstens één keer per maand worden gepest hebben minder klachten dan werknemers die minstens één keer per week worden gepest (p <.01). Ook het aantal verzuimdagen voor de drie groepen is significant verschillend (F(2, 343) = 5.76, p <.01). Werknemers die niet worden gepest verzuimen minder dagen dan werknemers die wel worden gepest (p <.01), en werknemers die minstens één keer per maand worden gepest verzuimen minder dagen dan werknemers die minstens één keer per week worden gepest (p <.05). Hypothese 1, die voorspelt dat werknemers die vaker slachtoffer zijn van Pesten op het werk GenO indd :18:04

10 pestgedrag meer gezondheidsklachten zullen hebben en meer dagen zullen verzuimen, wordt dus ondersteund. 106 Tabel 2 Gemiddelde en standaardafwijking copingstrategieën, gezondheid en verzuim per slachtoffergroep Variabele Niet gepest (n = 153, 43%) 1 keer p. mnd. (n = 139, 39%) 1 keer p. wk (n = 64, 18%) M (SD) M (SD) M (SD) Gezondheid 0.22 (0.21) 0.26 (0.19) 0.46 (0.25) Verzuim 3.51 (9.23) 6.62 (20.95) (0.19) Actieve attitude 3.81 (0.65) 3.82 (0.54) 3.71 (0.73) Sociale steun 3.47 (0.88) 3.60 (0.74) 3.49 (0.87) Compensatie 1.53 (0.49) ) 1.89 (0.59) Ontkennen 2.71 (0.85) 2.83 (0.78) 2.85 (0.93) De gemiddelde score op compensatiegedrag van werknemers die niet zijn gepest, werknemers die minstens één keer per maand zijn gepest en werknemers die minstens één keer per week zijn gepest is ook significant verschillend (F(2, 331) = 10.89, p <.01). Werknemers die niet worden gepest compenseren significant minder vaak dan werknemers die wel worden gepest (p <.01) en werknemers die minstens één keer per maand worden gepest compenseren minder vaak dan werknemers die minstens één keer per week worden gepest (p <.01). De gemiddelde score van de drie groepen op ontkennen is niet significant verschillend (F(2, 331) =.66, p >.05), evenals de gemiddelde score op positieve actieve attitude en sociale steun zoeken (F(2, 331) =.72, p >.05 en F(2, 331) =.89, p >.05). Hypothese 2a, die voorspelt dat werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag meer zullen compenseren en ontkennen, wordt dus alleen voor compensatie ondersteund, en hypothese 2b, die voorspelt dat werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag een minder positieve attitude hebben en minder vaak sociale steun zoeken, wordt verworpen. 3.2 Coping en de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheid en verzuim Voorafgaand aan de toetsing van hypothese 3 is eerst met correlatieanalyses onderzocht welke variabelen als controlevariabelen in de regressieanalyses moeten worden opgenomen. De resultaten staan vermeld in tabel 3. Daaruit blijkt dat naarmate de werkdruk toeneemt, de autonomie en de werktevredenheid afneemt en de relatie met de leidinggevende minder positief is, en het aantal ervaringen met pestgedrag en het aantal gezondheidsklachten toeneemt. Het aantal verzuimdagen hangt samen met autonomie en werktevredenheid: het aantal verzuimdagen neemt toe naarmate de autonomie en de werktevredenheid afneemt. Ook blijkt dat vrouwen meer gezondheidsklachten ervaren dan mannen en dat naarmate de leeftijd toeneemt, het aantal gezondheidsklachten afneemt. Alleen de opleiding correleert niet met ervaring met pestgedrag, het aantal gezondheidsklachten en het aantal verzuimdagen. Derhalve is besloten de opleiding niet in de regressieanalyses op te nemen. Pesten op het werk GenO indd :18:04

11 Tabel 3 Verband tussen werk- en achtergrondkenmerken en pestervaringen, gezondheid en verzuim Ervaring met pesten Gezondheidsklachten Verzuimdagen Werkdruk.20**.33**.08 Autonomie.23**.20**.12* Relatie met leiding.32**.23**.09 Werktevredenheid.36**.38**.14** Opleiding Leeftijd.04.14**.03 Geslacht.03.18**.04 *p <.05; ** p <.01 Tabel 4 Hiërarchische regressieanalyse voor de relatie tussen pesten en gezondheid/ verzuim met coping als moderator gezondheidsklachten verzuim Variabele B SE B B SE B β Stap 1 Geslacht ** Leeftijd Tevredenheid ** Werkdruk ** Autonomie Relatie met leiding Stap 2 Ervaring met pesten ** ** Stap 3 Actieve attitude Sociale steun Compensatie ** Ontkennen ** Stap 4 Pesten * actieve attitude * ** Pesten * sociale steun Pesten * compensatie * ** Pesten * ontkennen *p <.05; ** p < Met de eerste regressieanalyse werd onderzocht of een verband tussen ervaringen met pestgedrag en gezondheidsklachten wordt gemodereerd door de vier copingstra- Pesten op het werk GenO indd :18:04

12 108 tegieën. In deze analyse werden de werk-en achtergrondkenmerken in de eerste stap opgenomen, en werd de gecentreerde score op pestervaringen in de tweede stap en de gecentreerde scores op de vier copingstrategieën in de derde stap toegevoegd. Om na te gaan of coping een modererend effect heeft op de relatie tussen pestervaringen en gezondheidsklachten, werden er interacties berekend van de gecentreerde score op pestervaringen en de vier copingstrategieën. Deze interacties werden in de vierde stap toegevoegd. Eenzelfde regressie analyse werd uitgevoerd om te onderzoeken of een verband tussen het aantal pestervaringen en verzuimdagen gemodereerd wordt door de vier copingstrategieën. De resultaten van beide analyses staan vermeld in tabel 4. De achtergrondkenmerken verklaren 23.8% van de variantie in gezondheidsklachten (F(6, 294) = 15.32, p <.01), en geslacht en werkdruk zijn daar positief en werktevredenheid negatief en significant aan gerelateerd. Ervaring met pestgedrag voegt 4.5% toe (F(1, 293) = 18.28, p <.01) en coping voegt 9.8% toe aan de verklaarde variantie (F(4, 289) = 11.37, p <.01), hetgeen vooral te wijten is aan compensatie en ontkennen. Naarmate de ervaring met pestgedrag toeneemt, en naarmate er vaker wordt gecompenseerd en ontkend, nemen gezondheidsklachten toe. De interactie tussen ervaring met pestgedrag en de copingstrategieën voegt nog eens 1.9% toe, maar deze toevoeging is net niet significant (F(4, 285) = 2.31, p <.1). De bèta voor de interactie tussen ervaring met pestgedrag en een actieve positieve attitude en compensatie is wel significant. Daarom is de analyse nogmaals uitgevoerd, maar dan alleen met de interactieterm pesten x actieve positieve attitude en pesten x compensatie. In deze analyse levert de interactieterm een significante toename van 1.6% op (F(1, 294) = 3.83, p <.05). Om de interactie tussen ervaring met pestgedrag en een actieve positieve attitude en compensatie te interpreteren, zijn er simple slope-analyses uitgevoerd door de score op beide strategieën met 1 SD te verminderen en te vermeerderen. Voor zowel de werknemers die laag scoren op een actieve positieve attitude als voor de werknemers die daar hoog op scoren, is de bèta voor de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten significant, maar voor de werknemers die laag scoren op een actieve positieve attitude is de relatie minder sterk (β =.21, p <.01) dan voor de werknemers die daar hoog op scoren (β =.31 p <.01). Voor de werknemers die laag scoren op compensatie is er geen significant verband tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten (β =.13, p >.05), maar voor werknemers die daar hoog op scoren, is er wel een significant verband (β =.25, p <.01). Van de variantie in verzuimdagen wordt 3.6% verklaard door de achtergrondkenmerken, maar dit is niet significant (F(6, 301) = 1.86, p >.05); geen enkele bèta is dan ook significant. Ervaring met pestgedrag voegt daar 2.2% aan toe, een toevoeging die wel significant is (F(1, 300) = 7.07, p <.01). Naarmate de ervaring met pestgedrag toeneemt, neemt het aantal verzuimdagen toe. Coping voegt 1.7% toe, maar deze toevoegingen is niet significant (F(4, 296) = 1.38, p >.05) en weer is geen enkele bèta significant. De interactie voegt nog eens 7.5% toe en die toevoeging is wel weer significant (F(4, 292) = 6.43, p <.01), maar evenals bij gezondheidsklachten is alleen de bèta voor de interactie tussen de ervaring met pestgedrag en een actieve positieve attitude en ervaring met pestgedrag en compensatie significant. Ook hiervoor zijn simple slope-analyses uitgevoerd. Die laten eenzelfde beeld zien als bij gezondheidsklachten. Voor werknemers die laag scoren op een actieve positieve attitude, is de Pesten op het werk GenO indd :18:05

13 relatie tussen ervaring met pestgedrag en verzuimdagen significant (β =.14, p <.01), maar minder sterk dan voor werknemers die daar hoog op scoren (β =.20, p <.01). En voor werknemers die laag scoren op compensatie is de relatie tussen ervaring met pestgedrag en verzuimdagen niet significant (β =.05, p >.05), maar voor werknemers die daar hoog op scoren wel (β =.30, p <.01). Uit deze resultaten blijkt dat de positieve relatie tussen ervaringen met pestgedrag en gezondheidsklachten enerzijds en de positieve relatie tussen ervaring met pestgedrag en verzuimdagen anderzijds gemodereerd wordt door compensatiegedrag en een actieve positieve attitude. Daarmee wordt de derde hypothese dat de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten en verzuim wordt gemodereerd door de copingstrategieën, ten dele ondersteund. Deze relatie is inderdaad sterker voor werknemers die vaak compenseren, maar ook sterker, en niet, zoals voorspeld, minder sterk, voor werknemers die vaak een actieve positieve attitude hebben. Het zoeken naar sociale steun en ontkennen modereert niet Discussie Het doel van dit onderzoek was inzicht krijgen in de prevalentie van ervaring met pestgedrag en de wijze waarop individuen daarop reageren, en de invloed van deze reactie op de relatie tussen pesten en gezondheid en het aantal verzuimdagen van werknemers. Uit de resultaten blijkt dat 39% van de werknemers minstens één keer per maand en 18% minstens één keer per week slachtoffer is geweest van minstens één vorm van pestgedrag. Deze percentages zijn hoger dan de 10% tot 20% van de werknemers die in ander Nederlands en Vlaams onderzoek aangeven wel eens te zijn gepest (Van den Bossche, 2004; Hubert & Van Veldhoven 2001; Notelaers & De Witte, 2003; Opdebeeck et al., 2002; Soethout & Sloep, 2000; De Vries et al., 2002). Zij lijken echter toe te nemen naarmate de onderzoeken recenter zijn. Ook Van den Bossche (2004) concludeert een toename tussen 2001 een Internationale studies geven echter prevalenties weer die hoger zijn: volgens Agervold (2007) wordt 27% wekelijks gepest en volgens Salin (2005) 24%. In de meeste onderzoeken is het percentage slachtoffers gebaseerd op de antwoorden van een vragenlijst zoals deze in dit onderzoek gebruikt is. Respondenten geven per vorm van pestgedrag aan hoe vaak zij daarmee zijn geconfronteerd. In enkele, meer recente onderzoeken wordt een definitie van pesten geboden en wordt de respondenten gevraagd een inschatting te geven van de mate waarin zij worden gepest. Zo bleek uit het onderzoek van Agervold (2007) en Salin (2005) dat 27% en 24% van de respondenten op basis van de vragenlijst kon worden geclassificeerd als slachtoffer van wekelijks pesten, terwijl met de vraag een inschatting te geven van de mate waarin zij worden gepest slechts 3.5% en 1.6% aangaf wekelijks te worden gepest. Ook Skogstad, Matthiesen en Einarsen (2007) komen tot die conclusie. Hypothese 1, die voorspelde dat werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag meer gezondheidsklachten zullen hebben en meer dagen zullen verzuimen, werd bevestigd. Ook de regressieanalyse liet zien dat er een positief verband is tussen ervaring met pestgedrag en gezondheid en verzuim. Deze resultaten zijn in overeenstemming met eerder onderzoek waaruit bleek dat ervaring met pestgedrag gerela- Pesten op het werk GenO indd :18:05

14 110 teerd is aan gezondheidsklachten en verzuim (Evers et al., 2003; Garcia et al., 2002; Hubert, 1996; Kivimäki et al., 2000; Leymann, 1996; Martino et al., 2003; Zapf et al., 1996). Werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag compenseren vaker, maar voor ontkennen werd er geen verschil gevonden tussen werknemers die niet, soms en vaak ervaring hebben met pestgedrag. Ook bleek er geen verschil te zijn tussen de drie groepen in de mate waarin zij een positieve actieve attitude hebben en sociale steun zoeken. Daarmee wordt hypothese 2 alleen bevestigd voor compensatie als reactie op ervaring met pesten. In de stellingen waarmee de copingstrategieën zijn gemeten gaat het om een stressvolle situatie in het algemeen, hetgeen tot uitdrukking komt in de items waarin wordt gevraagd hoe men omgaat met spanning, problemen, drukte, gevoelens over het werk en een meningsverschil. Dat kan een verklaring zijn voor het uitblijven van de relatie tussen de frequentie van ervaringen met pestgedrag en het hanteren van copingstrategieën: de stellingen waarmee deze strategieën zijn gemeten zijn niet toegespitst op het omgaan met pestgedrag van anderen. De gemiddelden laten zien dat werknemers deze strategieën wel gebruiken, maar klaarblijkelijk niet in relatie met ervaring met pestgedrag. Een vergelijking met ander onderzoek naar pesten op het werk en copingstrategieën is moeilijk, daar er maar weinig onderzoeken aan gewijd zijn. Een van die onderzoeken is het onderzoek van Hogh en Dofradottir (2001). Ook zij hebben stellingen gebruikt die betrekking hebben op stressvolle situaties in het algemeen en ook zij vonden weinig tot geen relatie tussen ervaring met pestgedrag en copingstrategie. Compensatiegedrag is in hun onderzoek niet gemeten. Hypothese 3 voorspelde dat de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheidsklachten en verzuim wordt gemodereerd door de copingstrategieën. Deze hypothese was gebaseerd op het model van Cooper (Evers et al., 2000) en het Michigan Stressmodel (Caplan et al., 1975). Volgens beide modellen wordt de relatie tussen een stressbron en een stressreactie gemodereerd door de individuele verschillen in cognitieve beoordeling of subjectieve perceptie van de stressbron. Deze subjectieve perceptie van de situatie bepaalt hoe mensen met de situatie omgaan (Lazarus & Folkman, 1984). In overeenstemming met de hypothese is de bevinding dat alleen voor werknemers die veel compenseren het aantal gezondheidsklachten en verzuimdagen toeneemt naarmate zij vaker slachtoffer zijn van pestgedrag. In tegenstelling tot de verwachting bleek echter, dat vooral voor werknemers die vaak een positieve actieve attitude hanteren het aantal gezondheidsklachten en verzuimdagen niet af- maar toeneemt naarmate zij vaker slachtoffer zijn van pestgedrag. Volgens Lazarus en Folkman (1984) is een positieve actieve attitude als reactie op een probleem een emotionele herinterpretatie van het probleem. Een dergelijke strategie beschouwen zij als een passieve copingstrategie waarmee het probleem niet wordt opgelost, maar waarmee het probleem op een andere wijze wordt benaderd. En compensatie is volgens hen een passieve strategie waarmee afstand tot het probleem wordt gecreëerd of waarmee het probleem wordt vermeden. Passieve copingstrategieën als reactie op problemen gaan gepaard met gezondheidsklachten, zo blijkt uit eerder onderzoek (Evers et al., 2000; Folkman et al., 1986b). Dat blijkt ook uit dit onderzoek. Werknemers die vaak geneigd zijn problemen op het werk te compenseren en een positieve actieve attitude te hanteren als reactie daarop, blijken meer gezondheidsklachten te hebben Pesten op het werk GenO indd :18:05

15 en meer te verzuimen. Slachtoffers die bij problemen op het werk deze strategieën vaak gebruiken, hebben daar bij ervaring met pesten klaarblijkelijk geen baat bij. Hun gezondheidsklachten en het aantal verzuimdagen nemen toe naarmate zij vaker worden gepest. Daarnaast is er ook een directe relatie tussen compenseren en ontkennen enerzijds en gezondheidsklachten anderzijds. Voor de copingstrategie sociale steun zoeken werd echter geen enkele relatie gevonden. Hoewel uit eerder onderzoek bleek dat het zoeken naar sociale steun een gezondheidsbevorderende strategie is (Folkman et al., 1986b) werd daar in dit onderzoek geen bevestiging voor gevonden. Als het gaat om informatie zoeken of iemand vragen het probleem op te lossen, wordt sociale steun zoeken als een actieve stijl beschouwd, maar als het gaat om emotionele ondersteuning zoeken, wordt het als een passieve stijl beschouwd (Bajema, 2001; Folkman, Lazarus, Dunkel-Schetter, DeLongis & Gruen, 1986a; Hogh et al., 2001; Kahn et al., 1964; Keashly et al., 1994; Pierce et al., 1996; Rayner, 1997; Vitaliano, et al., 1987). In dit onderzoek zijn er voor het meten van het zoeken naar sociale steun stellingen opgenomen, die betrekking hebben op het actief zoeken van sociale steun. Evers et al. (2000), die hetzelfde instrument gebruikten, vonden echter wel een relatie tussen deze strategie en gezondheidsklachten. Een verklaring voor deze tegengestelde resultaten is wellicht de onderzoeksgroep. In het onderzoek van Evers bestond deze uit verpleegkundigen in een stressvolle situatie, terwijl in het huidige onderzoek niet is geselecteerd op een stressvolle situatie en 61% van de onderzoeksgroep niet werd gepest. Bovendien is denkbaar dat de verpleegkundigen die in het onderzoek van Evers sociale steun zoeken, ook daadwerkelijk sociale steun ontvangen, daar iedereen in dezelfde stresssituatie verkeert. Voor werknemers die worden gepest levert het zoeken naar sociale steun mogelijk minder steun op, omdat er minder lotgenoten zijn en omdat mensen mogelijk liever niet willen worden geassocieerd met slachtoffers van pestgedrag. Ten slotte blijkt dat er een duidelijk verband is tussen werkkenmerken enerzijds en ervaringen met pestgedrag en gezondheidsklachten anderzijds. Zo neemt het aantal ervaringen met pestgedrag, het aantal gezondheidsklachten en het aantal verzuimdagen toe naarmate de werkdruk toeneemt en autonomie in het werk, de interesse van de leiding en de tevredenheid met het werk afneemt. Samenvattend kan worden gesteld dat het aantal ervaringen met pestgedrag een negatieve invloed heeft op het aantal gezondheidsklachten en verzuimdagen. En werknemers die vaker slachtoffer zijn van pestgedrag, hebben meer neiging tot het compenseren van problematische situaties dan werknemers die minder vaak en geen slachtoffer zijn van pestgedrag. Het compenseren van problematische situaties en een positieve actieve attitude ten aanzien van problematische situaties modereert de relatie: voor werknemers die veel compenseren en vaak een positieve actieve attitude hebben, is de relatie tussen het aantal pestervaringen en het aantal gezondheidsklachten en verzuimdagen sterker dan voor werknemers die weinig compenseren en minder vaak een positieve actieve attitude hebben. Ten slotte blijkt dat naarmate de werkkenmerken als minder positief worden beoordeeld, het aantal ervaringen met pestgedrag, het aantal gezondheidsklachten en het aantal verzuimdagen toenemen. Het onderhavige onderzoek heeft echter een aantal beperkingen. Het onderzoek was gebaseerd op het Michigan Stressmodel en het model van Cooper, dat veronderstelt 111 Pesten op het werk GenO indd :18:05

16 112 dat de relatie tussen een stressbron en stressreacties wordt gemodereerd door de individuele verschillen in de cognitieve beoordeling of subjectieve perceptie van de stressbron. Aangezien slachtoffers volgens de definitie van pesten moeite hebben zichzelf te verdedigen (o.a. Einarsen et al., 2003; Hoel et al., 2001; Janssen et al., 2004; Leymann, 1996; Vartia, 2001; Zapf et al., 2003) werd verondersteld dat werknemers een pestprobleem op het werk percipiëren als een probleem dat moeilijk oplosbaar is. De eerste beperking betreft het feit dat de veronderstelling dat een pestprobleem op het werk als een moeilijk oplosbaar probleem wordt gepercipieerd, niet is getoetst. Daardoor is het niet mogelijk enige conclusies te trekken ten aanzien van beide stressmodellen. De tweede beperking heeft betrekking op de wijze waarop de copingstrategieën zijn gemeten. De stellingen waarmee deze strategieën zijn gemeten hebben betrekking op problemen in het algemeen, en niet op problemen ten aanzien van pestgedrag. Indien er stellingen waren gebruikt, die betrekking hebben op pestproblemen waren er mogelijk wel verbanden gevonden tussen het aantal ervaringen met pestgedrag en de diverse copingstrategieën, en was er mogelijk ook een moderatie-effect voor ontkennen en het zoeken naar sociale steun gevonden. De derde beperking heeft betrekking op het feit dat de duur van het pestgedrag niet is gemeten. Adequaat reageren op pestgedrag wordt moeilijker naarmate mensen langduriger worden gepest (Craig, 2007; Leymann, 1996). Uit divers onderzoek blijkt dat slachtoffers van pestgedrag aanvankelijk actieve copingstrategieën gebruiken, maar als blijkt dat deze niet succesvol zijn, zij terugvallen op passieve strategieën (Niedl, 1996; Olafsson & Johansdottir, 2004; Zapf & Gross, 2001). Aangezien niet is gemeten hoe lang werknemers al slachtoffer zijn van pestgedrag, en de gemeten copingstrategieën vooral kunnen worden beschouwd als passieve strategieën, is het niet mogelijk deze bevindingen te verifiëren. Aanbevelingen voor vervolgonderzoek hebben betrekking op deze beperkingen. Om een duidelijker beeld te krijgen van de rol van coping in de relatie tussen ervaring met pestgedrag en gezondheid is het van belang stellingen te gebruiken, die meer toegespitst zijn op omgaan met pestgedrag. Bovendien is het van belang ook actieve, gedragsmatige probleemoplossende strategieën te meten. Daarnaast moet het tijdsbestek waarin wordt gepest worden meegenomen in onderzoek, aangezien dit van invloed is op de gehanteerde copingstijl. Door middel van een longitudinaal onderzoek zou kunnen worden nagegaan in hoeverre het gebruik van actieve, probleemoplossende strategieën afneemt naarmate de ervaring met pestgedrag langer duurt en wat dit voor gevolgen heeft voor de gezondheid. Bovendien kan daarmee worden onderzocht of gezondheidsklachten het gevolg zijn van ervaring met pestgedrag. Het huidige cross-sectionele onderzoek geeft immers alleen een verband weer. Het is goed mogelijk dat werknemers met veel gezondheidsklachten en werknemers die veel verzuimen vaker slachtoffer worden van pestgedrag. Gezien de bevinding dat veel werkdruk, weinig autonomie, de relatie met de leidinggevenden en ontevredenheid met het werk gepaard gaan met veel ervaring met pestgedrag zou nader onderzoek zich ook moeten richten op de organisatorische en leidinggevende aspecten op de werkvloer. Pesten op het werk GenO indd :18:05