Concepties van Mensenrechten BRAM POELS

Transcriptie

1 Concepties van Mensenrechten BRAM POELS

2 INLEIDING Mensenrechten zijn tot stand gekomen om mensen te verzekeren van een redelijk bestaan. Door een beroep te doen op de mensenrechten, zoals deze gedefinieerd zijn in de Universal Declaration of Human Rights (UDHR) en andere verdragen, kan iedereen, van heilige tot crimineel, een humanitaire behandeling van hun medemens of regering vragen. Ondanks het feit dat de UDHR en de (daaruit volgende) verdragen door een meerderheid van de ongeveer 193 erkende staten zijn ondertekend, blijken er in de praktijk nog vele problemen met het toepassen van de mensenrechten te zijn: miljoenen mensen lijden honger, hebben te weinig of geen schoon water, geen veilige leefomgeving, geen werk en kinderen kunnen vaak niet naar school; homorechten worden in grote delen van Afrika en het Midden-Oosten niet erkend, er staan lange gevangenisstraffen of zelfs de doodstraf op en dichter bij huis wordt bijvoorbeeld het recht op privacy door Westerse overheden met de voeten getreden. Waarom worden de mensenrechten niet door iedereen gerespecteerd en verdedigd en wordt er niet alles aan gedaan deze rechten te bevorderen? Dit is een zeer complex vraagstuk, waar vele praktische en theoretische factoren een belangrijke rol spelen; het geven van een volledig antwoord op deze vraag is hier onmogelijk. Ik wil me daarom beperken tot een van de theoretische factoren: een van de belangrijke factoren die kan zorgen voor een bredere acceptatie en daarmee ook implementatie en uitvoering van de mensenrechten, is de ontwikkeling van een conceptie van de mensenrechten die deze rechten genereert en rechtvaardigt en recht doet aan de natuur van de mensenrechten. Op deze manier wordt het verdedigen en bevorderen van de mensenrechten een natuurlijke plicht en zal een humanitaire interventie, economisch of militair, brede steun genieten wanneer schendingen aan het licht komen. In de literatuur worden, in navolging van Beitz, over het algemeen twee soorten concepties onderscheiden: de praktische en de orthodoxe conceptie. 1 Zoals we zullen 1 Beitz, Human Rights and the Law of the Peoples, 2004 PAGINA 1

3 zien, bepalen deze concepties op verschillende wijze welke rechten mensenrechten zijn en hoe, wanneer en op basis van welk recht er gehandeld dient te worden; de vraag is nu welke conceptie we moeten kiezen? Ik zal hiervoor eerst de praktische conceptie en daarna de orthodoxe in grote lijnen weergeven. Hierna zal ik beide concepties kritisch benaderen: dit zal ik doen door op een drietal fundamentele punten te laten zien hoe zij op die punten van elkaar verschillen en elkaar bekritiseren. Omdat het mes aan twee kanten snijdt, tonen deze verschillen tegelijkertijd ook de zwakheden van de beide concepties. Om deze zwakheden te verhelpen, zal ik daarom een hybride conceptie voorstellen, gebaseerd op de idee dat er onderscheid gemaakt kan worden tussen abstracte en specifieke mensenrechten. WAT IS EEN CONCEPTIE VAN MENSENRECHTEN? Voordat we de verschillende concepties kunnen analyseren, moeten we helder hebben wat het doel van een conceptie precies is. Mensenrechten roepen vele vragen op met betrekking tot bijvoorbeeld hun natuur, rechtvaardiging en verdeling van plichten. Om antwoord te geven op die vragen maken we gebruik van het concept en de conceptie van mensenrechten. Het concept van mensenrechten kan beschreven worden met behulp van drie eigenschappen waar ieder recht op zijn minst aan moet voldoen willen we het zien als een mensenrecht: (1) mensenrechten zijn universeel en iedere politieke samenleving heeft de plicht deze te respecteren ten opzichte van iedereen; (2) het zijn benodigdheden van een politieke moraliteit en niet afhankelijk van uitdrukking in wetboeken; (3) en hebben extreme urgentie. 2 Hiermee kunnen we een deel van de vragen gedeeltelijk beantwoorden. De bedoeling van een conceptie van de mensenrechten is om ons een vollediger antwoord te geven, en bestaat op zijn minst uit de volgende elementen: (1) een lijst met mensenrechten; (2) een antwoord op de vraag waarom mensen deze rechten 2 Cohen, Is there a Human Right to Democracy?, 2006 PAGINA 2

4 hebben; (3) een verklaring over de compositie van de lijst en (4) wie de aangewezen personen of instanties zijn die deze rechten dienen te realiseren. 3 DE PRAKTISCHE CONCEPTIE VAN DE MENSENRECHTEN Sinds de publicatie van Rawls' The Law of the Peoples is de politieke conceptie van de mensenrechten steeds meer in de mode geraakt. 4 De politieke conceptie probeert de mensenrechten te begrijpen in het licht van zijn functie of rol in de politieke praktijk en kijkt daarbij naar de huidige rechtelijke en politieke praktijken. De functie van mensenrechten is dan: Human rights [...] restrict the justifying reasons for war and its conduct, and they specify limits to a regime's internal autonomy. 5 Hoewel er niet een eenduidige versie bestaat, zijn er wel een aantal eigenschappen die alle praktische concepties lijken te delen: een praktische conceptie ziet de functie van mensenrechten als deel van het concept van mensenrechten; het wijst het bestaan van preinstitutionele rechten af, de mensenrechten worden gezien als een vrij nieuw concept, dat pas na de tweede wereld oorlog is ontstaan. Daarbij geldt dat de mensenrechten worden beschouwd als noodzakelijk institutioneel en als claims die individuen hebben ten opzichte van instituties. Ze specificeren dus de manieren waarop de overheid zich moet gedragen en wat de overheid niet mag doen ten opzichte van zijn burgers, bij overtreding van hiervan geldt dat een interventie moreel aanvaardbaar of zelfs noodzakelijk is. 6 In de praktische conceptie wordt de soevereiniteit van de staat op deze manier beperkt, zodat staten niet zich niet langer kunnen beroepen op het (Westfaalse) idee 3 Risse Global Political Philosophy, P Rawls The Law of the Peoples, Idem, p Igneski, A sufficiently political orthodox conception of Human Rights, Journal of Global Ethics, P. 168, 2014 PAGINA 3

5 van soevereiniteit van staten wanneer ze kritiek op hun binnenlandse beleid krijgen. Na de Tweede Wereldoorlog, en tijdens het opstellen van de UDHR en andere verdragen, bleek dat dit idee van soevereiniteit achterhaald was, doordat het een leegte in de morele evaluatie van handelingen door de staat veroorzaakte; de praktische conceptie vindt daarom zijn weerslag in de praktijk en in deze documenten, waar de nadruk lijkt te liggen op het doen en laten van staten in plaats van die van individuen. 7 8 Als we dit nu in de bovenstaande algemene weergave van concepties invullen, dan zien we dat een praktische conceptie over het algemeen met het derde element begint: waarom de lijst is zoals hij is. Men kijkt dan naar de functie van de mensenrechten: het beperken van de soevereiniteit en het reguleren van het handelen van de overheid, zodat er een gezonde internationale orde kan ontstaan waarin democratieën kunnen floreren. Hierna kan een lijst met rechten worden samengesteld die dit doel zoveel mogelijk dienen (1) en zullen de staten en instituties degene zijn die deze rechten moeten realiseren (4). Het geven van een verdere (morele) rechtvaardiging van deze rechten (3) is in de ogen van de praktisch georiënteerden een hopeloos en nodeloos project: De grote diversiteit in moraal en cultuur maken het vinden van een gezamenlijke grond immers onmogelijk. DE ORTHODOXE CONCEPTIE VAN DE MENSENRECHTEN Een orthodoxe conceptie neemt de basis waarop de mensenrechten gefundeerd kunnen worden als startpunt. Deze basis wordt gewoonlijk gekarakteriseerd als: Human rights are rights possessed by all human beings (at all times and all places), simply in 7 Wenar, The Nature of Human Rights, Perry, What are Human Rights? Against the Orthodox view, 2015 PAGINA 4

6 virtue of their humanity 9 Mensenrechten zijn op die manier universeel, onafhankelijk in tegenstelling tot de praktische conceptie bestaan, ten minste sommige van deze rechten, door de verbinding met de moraliteit, ook in de afwezigheid van politieke of rechterlijke instituties de natuurstaat -, waardoor ook mensen die niet in een vredige, liberale democratie leven aanspraak kunnen maken op deze rechten. Echter, dit geeft ons nog weinig houvast met betrekking tot de grond, het waarom en welke, van mensenrechten, daarom kunnen we dit aanvullen met: The existence and content of human rights is to be determined primarily by ordinary moral reasoning, assisted and supplemented as may be necessary by empirical, philosophical or legal reasoning. 10 Hierbij kan bijvoorbeeld gekeken worden naar belangen die verdedigd, gerespecteerd of bevorderd dienen te worden. Een bepaald recht bestaat dan als het belang van een individu via het doel van dat recht (bijvoorbeeld niet gemarteld te worden) bepaalde gerechtvaardigde plichten, zoals het verdedigen en respecteren van dat recht, aan anderen toekent. 11 Het doel om niet gemarteld te worden dient hier de belangen van het individu in een goede gezondheid, veiligheid, autonomie, in staat zijn intiemevriendschappen aan te gaan etc. Deze belangen zijn basis-belangen en universeel, en daardoor zijn de rechten die eruit voorvloeien mensenrechten. Wat in het voordeel van een orthodoxe conceptie spreekt is het feit dat er een rechtvaardiging voor rechten als mensenrechten wordt gegeven waardoor de onbepaaldheid die sommige mensenrechten kenmerkt kan worden aangepakt. Deze onbepaaldheid heeft voor veel discussie gezorgd, doordat de rechten op verschillende wijze geïnterpreteerd kunnen worden: het recht om te trouwen bijvoorbeeld is onderwerp van discussie geweest tussen voor- en tegenstanders van het homohuwelijk. 12 De orthodoxe conceptie lijkt hier snel duidelijkheid te geven, doordat het recht in het licht van dat wat aan de basis ligt van de conceptie geïnterpreteerd 9 A. John Simmons, Justifcation and Legitimacy: Essays on Rights and Obligations (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), p Tasioulas, On the nature of human rights, p Tasioulas On the foundations of Human Rights 12 Zie Can Human Rights be Justified, lezing door O'neill ( PAGINA 5

7 kan worden. Vanuit een conceptie gebaseerd op universele belangen, kunnen we dan zien dat het recht om te trouwen ook aan homostellen toegekend dient te worden. EEN KRITISCHE BENADERING Een rechtvaardiging van bijvoorbeeld een handeling, een strategie of een gewoonte lijkt er vaak op neer te komen dat die handeling, strategie of gewoonte rationeel en/of moreel acceptabel is. Zo n rechtvaardiging is echter niet volledig: ook mogelijke tegenwerpingen moeten afgeweerd worden. Zo moet worden aangetoond dat andere mogelijkheden niet te prefereren zijn boven deze handeling (comparatieve kritieken), of dat deze handeling niet intrinsiek negatieve consequenties heeft (non-comparatieve kritieken). 13 Hier zal ik enkele comparatieve kritieken op zowel de praktische als de orthodoxe conceptie presenteren, die hun beider tekortkomingen aan het licht doen komen. Het debat tussen de 'orthodoxen' aan de ene kant en 'praktisch georiënteerden' aan de andere kant is in de afgelopen jaren erg verhit. Zo heeft Raz, een voorstander van de praktische conceptie, de orthodoxe conceptie bekritiseerd door te stellen dat deze laatste de mensenrechten opvat als morele rechten die zo 'ver verwijderd zijn van de praktijk van mensenrechten dat ze irrelevant zijn'. 14 Vanuit het orthodoxe kamp heeft Griffin hierop gereageerd door te waarschuwen voor een conceptie waarbij de mensenrechten los komen te staan van de ethiek. 15 Dit zijn de uitersten in het debat. Hier zal ik drie fundamentele kritieken naast elkaar zetten, waardoor de verschillen tussen en de zwakke punten in beide concepties duidelijker worden: Het eerste verschil is de onstaansgeschiedenis van de mensenrechten. Zoals we hebben gezien kijken aanhangers van de praktische conceptie eerst naar de praktijk, 13 A. John Simmons, Justifcation and Legitimacy: Essays on Rights and Obligations (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), P. 123/124, 14 Raz, 2011, P Griffin, 2011 PAGINA 6

8 omdat het concept van mensenrechten daarmee bepaald zou worden. De praktijk van mensenrechten lijkt dan pas na de Tweede Wereldoorlog begonnen te zijn met de oprichting van de Verenigde Naties en het opstellen van de UDHR: mensenrechten die gebaseerd worden op (een eigenschap van) menselijkheid genereren een soort tijdloze rechten: iedereen, altijd en overal kan aanspraak maken op die rechten en de rechten zouden ook altijd al hebben bestaan. Hiermee zou de prehistorische mens al recht hebben op betaald verlof, wat aperte onzin lijkt te zijn. Aanhangers van de orthodoxe conceptie daarentegen zien de mensenrechten als een proces dat al veel eerder begonnen is, namelijk als een concept van natuurlijke rechten, die uiteindelijk verworden zijn tot mensenrechten. 16 Hierdoor verkrijgen deze rechten hun universalistische karakter, tegenover de tijd- en plaatsgebonden rechten van de praktische conceptie. Een andere kritiek vanuit de praktische op de orthodoxe conceptie is dat het geven van een rechtvaardiging op basis van 'ordinary moral reasoning' geen recht kan doen aan de diversiteit op moreel, cultureel en filosofisch gebied. Een orthodoxe conceptie zou derhalve conflicteren met culturele relativiteit. Dit zou zelfs voor een gevaar kunnen zorgen: referenties naar religieuze, metafysische of filosofisch-humanistische ideeën zouden mensen die andere ideeën aanhangen ertoe kunnen brengen de mensenrechten geheel of gedeeltelijk af te wijzen. Hier lijkt de praktische conceptie ondersteunt te worden door het feit dat de leden van de Verenigde Naties die de UDHR ondertekenden daar geen (enkele) rechtvaardiging boden voor de lijst van mensenrechten zoals die nu nog is. Vanuit de orthodoxe conceptie kan deze kritiek ook worden omgedraaid: de praktische conceptie lijkt geen ruimte te bieden voor enige vorm van morele redenatie om de rechten te rechtvaardigen; het beperkt zich zo tot simpelweg politiek bepalen dat een bepaald recht een mensenrecht is. We hebben hierdoor weinig mogelijkheden de huidige praktijk te bekritiseren of een rechtvaardiging te geven voor een bepaald 16 Historici verschillen hierover sterk van mening: sommigen, zoals Tierney (1997), zeggen dat de mensenrechten pas in de jaren 70 van de vorige eeuw zijn ontstaan. Moyn daarentegen begrijpt de mensenrechten als continu met de natuurlijke rechten traditie die teruggaat tot de 12 e eeuw. PAGINA 7

9 recht als mensenrecht. 17 Het laatste verschil is de connectie tussen de functie en het concept: voor de praktische conceptie geldt dat de functie, het beperken van de soevereiniteit van staten en het bieden van regels voor hoe een overheid zich dient te gedragen, het concept bepaald. Als we een helder beeld willen van wat mensenrechten zijn, moeten we dus naar de praktijk kijken. Beitz bekritiseerd de orthodoxe conceptie derhalve vanwege het feit dat zij mensenrechten zien as having a character and basis that can be fully comprehended without reference to their embodiment and role in any public doctrine or practice 18. Maar dit geeft juist ook ruimte voor een kritiek van orthodoxe zijde: bepaalde rechten lijken, naast het beperken van de soevereiniteit en het geven van bepaalde regels voor het handelen van de overheid, ook andere functies, zoals to justify rebellion, to establish a case for peaceful reform, to curb an autocratic ruler, [and] to criticize a majority s treatment of racial or ethnic minorities 19 Als er meerdere functies bestaan, hoe helder is het concept van de mensenrechten dan nog? HET DICHTEN VAN DE KLOOF Het lijkt er op dat de twee concepties mijlenver uit elkaar liggen. Een keuze voor een van de concepties is gerechtvaardigd als de comparatieve kritieken gepareerd kunnen worden. Dit lijkt een onmogelijke opgave: op ieder punt van verschil heb ik laten zien dat allebei de concepties gaten vertonen, die fundamenteel zijn. Het mes snijdt aan twee kanten. Aanpassingen zullen op zijn minst skepticisme uitnodigen en op zijn slechts wordt de ingenomen postitie in het debat opgegeven. Het is daarom nodig een 17 Igneski, A sufficiently political orthodox conception of Human Rights, Journal of Global Ethics 18 Beitz, 2009, p Griffin, 2011, 343 PAGINA 8

10 alternatief te gaan zoeken: een hybride conceptie die oog heeft voor beide kanten van het verhaal en zo de kloof probeert te dichten. Aan de hand van de drie bovenstaande verschillen zal ik dit alternatief schetsen. Allereerst dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen de abstracte rechten en de specifieke rechten. Onder specifieke rechten kunnen we dan rechten als het recht op educatie verstaan. Specifieke rechten zijn gebaseerd op de praktijk, en kunnen alleen in een institutionele samenleving gerealiseerd worden. Deze rechten kunnen dus tijd en plaats afhankelijk zijn. Onder de abstracte rechten verstaan we dan rechten zoals het recht op leven, vrijheid en veiligheid. Deze rechten houden verband met de meest urgente belangen die door ieder mens gedeeld worden, en die derhalve door iedereen verdedigd dienen te worden die daartoe in staat is. De orthodoxe conceptie geniet in deze hybride vorm een prioriteit over de praktische, maar kan niet zonder de praktische conceptie. Hiermee kunnen zowel tijdloze, universele rechten, het recht op leven, als aan de actuele praktijk, plaatsen tijdgebonden rechten bestaan. Deze conceptie neemt de kritiek van Rawls met betrekking tot de culturele relativiteit serieus, terwijl de praktijk ook bekritiseerd kan worden met behulp van 'ordinary moral reasoning'. En als laatste wordt er, tegen de kritiek van Beitz op de orthodoxe conceptie, wel degelijk gerefereerd naar een doctrine of een praktijk, terwijl het concept van mensenrechten niet door de functie in de praktijk bepaald wordt, maar gezien de prioriteit van de orthodoxe conceptie door het belang dat gediend moet worden. PAGINA 9

11 CONCLUSIE In dit essay heb ik beargumenteerd dat er gezocht moet worden naar een hybride conceptie van de mensenrechten. Dit heb ik laten zien door eerst de praktische conceptie en daarna de orthodoxe conceptie in grote lijnen weer te geven, en ze daarna op drie plekken waar ze fundamenteel van elkaar verschillen bloot te stellen aan comparatieve kritieken. Hier uit blijkt dat zowel de orthodoxe conceptie als de praktische conceptie op zichzelf niet in staat is alle facetten van de mensenrechten te dekken. Om dit probleem het hoofd te bieden, heb ik daarom een alternatief voorgesteld: een hybride conceptie waarbij de concepties een wederzijdse afhankelijkheid hebben, die met behulp van moral reasoning de meest urgente, basale mensenrechten kan genereren en rechtvaardigen. Dit zijn de zogenaamde abstracte en meest universele rechten. Anderzijds biedt de politieke conceptie uitkomst wanneer het gaat om de specifieke rechten, die een institutionele omgeving vereisen en plaatsen tijdgebonden zijn. Doordat ik hier heb gekeken naar de algemene structuur van de beide concepties en mij niet heb vastgepind op een bepaalde versie, kan het zo zijn dat specifieke versies van de orthodoxe conceptie niet samen kunnen gaan met specifieke versies van de praktische conceptie; sommigen concepties zijn verder van elkaar verwijderd dan anderen. Een vervolg onderzoek zou daarom moeten uitwijzen welke versies van de praktische en orthodoxe conceptie het dichtst bij elkaar liggen om zo een breed gesteunde conceptie tot stand te brengen. WORD COUNT: 2774 PAGINA 10

12 Bibliografie: Boeken: Alan John Simmons - Justification and Legitimacy: Essays on Rights and Obligations, Cambridge: Cambridge University Press, 2001 Charles Beitz - The idea of Human Rights, Oxford: Oxford University Press, 2009 James Griffin - On Human Rights, Oxford: Oxford University Press, 2008 Matthias Risse - Global Political Philosophy, Palgrave Macmillan, 2012 Papers: Charles Beitz - Human Rights and the Law of the Peoples, in D. Chatterjee (ed), The Ethics of Assistance: Morality and the Distant needy, 2004 Joshua Cohen - Is there a Human Right to Democracy?, in C. Sypnowich (ed), The Egalitarian Conscience: Essays in Honor of G.A. Cohen, 2006 John Tasioulas - On the Nature of Human Rights John Tasioulas - On the foundations of Human Rights M. Perry - What are Human Rights? Against the Orthodox view, 2015 Leif Wenar - On the Nature of Human Rights V. Igneski, - A sufficiently political orthodox conception of Human Rights, Journal of Global Ethics, 2014 PAGINA 11

13 PAGINA 12