Stressful life events and adolescents' mental health Bakker, Martin Paul

Transcriptie

1 Stressful life events and adolescents' mental health Bakker, Martin Paul IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2010 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Bakker, M. P. (2010). Stressful life events and adolescents' mental health: The TRAILS study Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 (Dutch summary)

3 Algemene inleiding De adolescentie is een unieke ontwikkelingsperiode, waarin adolescenten een veelheid aan veranderingen meemaken die ze niet eerder hebben ervaren. Tijdens deze periode maken adolescenten de puberteit mee, gaan ze van de basisschool naar de middelbare school en worden ze langzamerhand meer onafhankelijk van hun ouders. Verder worden relaties met leeftijdsgenoten belangrijker en meer intiem en worden adolescenten zich meer bewust van hun sociale positie in de leeftijdsgroep. De meeste adolescenten komen zonder problemen door deze turbulente levensfase, maar een gedeelte van hen ontwikkelt psychopathologie. Dit kan enerzijds internaliserende problemen betreffen, dit zijn problemen waarvan in eerste instantie vooral de adolescent last heeft (d.w.z. angstig, teruggetrokken en depressief gedrag), en anderzijds externaliserende problemen waardoor de adolescent in eerste instantie in conflict raakt met anderen (d.w.z. agressief, opstandig en regeloverschrijdend gedrag). Onderzoek heeft aangetoond dat stressvolle gebeurtenissen de kans verhogen om internaliserende- en externaliserende problemen te ontwikkelen tijdens de adolescentie. Stressvolle gebeurtenissen zijn gedefinieerd als ervaringen uit de omgeving of chronische condities die een objectieve bedreiging vormen voor de fysieke en/of psychische gezondheid en welbevinden van individuen van een bepaalde leeftijd in een bepaalde maatschappij. Voorbeelden van stressvolle gebeurtenissen zijn: scheiding van ouders, verlies van een goede vriend(in) en een ernstige ziekte. Om het risico op psychopathologie te verminderen is het van belang om de rol van stressvolle gebeurtenissen op de ontwikkeling van internaliserende problemen en externaliserende problemen te onderzoeken. Het is belangrijk om de mechanismen te achterhalen waarom (bepaalde) stressvolle gebeurtenissen geassocieerd zijn met internaliserende problemen en/of externaliserende problemen. Maar het meeste stress onderzoek bij adolescenten is niet gebaseerd op theoretische ideeën, met andere woorden, is niet theorie gestuurd. Ook hebben maar weinig studies theorie gestuurde modellen getoetst naar specificiteit in de relatie tussen specifieke typen stressvolle gebeurtenissen en specifieke typen psychopathologie. Een voorbeeld van specificiteit is dat verlies van relaties (bv. scheiding van ouders) mogelijk leidt tot depressieve symptomen en niet zozeer tot probleemgedrag. Theoretisch gestuurd stress onderzoek naar specificiteit geeft ons meer inzicht in de paden waardoor internaliserende problemen of externaliserende problemen ontstaan tijdens de adolescentie. Het algemene doel van dit proefschrift is om een bijdrage te leveren aan stress onderzoek bij adolescenten door het ontwikkelen en toetsen van theorie gestuurde modellen naar specificiteit in relaties tussen stressvolle gebeurtenissen en psychopathologie. Meer in het bijzonder is het doel om meer inzicht te krijgen in stress generatie en stress reactie processen voor bepaalde stressvolle gebeurtenissen. Het stress generatie model heeft als uitgangspunt dat individuele eigenschappen mede bepalen of adolescenten stressvolle gebeurtenissen meemaken en het stress reactie model veronderstelt dat het meemaken van stressvolle gebeurtenissen de kans op internaliserende problemen en externaliserende problemen vergroot. In dit proefschrift hebben wij specifieke stress generatie of stress reactie modellen ontwikkeld, waarin bepaalde 126

4 Dutch summary moderatoren of mediatoren zijn opgenomen. Moderatoren zijn (vooraf bestaande) individueleof omgevingskenmerken (bv. sekse, sociale vaardigheden) die de kans verhogen of verlagen dat een bepaalde risicofactor (bv. een stressvolle gebeurtenis) leidt tot een bepaalde uitkomst (bv. internaliserende- en externaliserende problemen). Mediatoren zijn (individuele) eigenschappen die geactiveerd of veroorzaakt worden door een risicofactor en dienen de relatie tussen de risicofactor en de uitkomst te verklaren. Het onderzoek dat is beschreven in dit proefschrift is gebaseerd op data uit het TRacking Adolescents Individual Lives Survey project (TRAILS). TRAILS is een toonaangevende, multidisciplinaire cohort studie die is gestart in 2001 om meer te weten te komen over het ontstaan en beloop van psychopathologie in de Nederlandse populatie. TRAILS doet onderzoek naar risicofactoren van psychopathologie en het (sociaal) functioneren van adolescenten, alsmede de mechanismen die aan verbanden tussen risicofactoren en psychopathologie ten grondslag liggen. In het bijzonder doet TRAILS onderzoek naar het samenspel van individuele eigenschappen en omgevingsfactoren. Tot dusver zijn er drie metingen afgerond. De eerste meting (T1) betreft de pre-adolescentie fase (gemiddelde leeftijd = 11.09, range jaar). De tweede meting (T2) betreft de vroege adolescentie fase (gemiddelde leeftijd = 13.56, range jaar). En de derde meting (T3) betreft de late adolescentie fase (gemiddelde leeftijd = 16.28, range jaar). In de hierop volgende paragrafen geven wij een samenvatting van de vijf studies die beschreven zijn in dit proefschrift. Hoofdstuk 2: Stressvolle gebeurtenissen met leeftijdsgenoten en sekseverschillen in internaliserende- en externaliserende problemen tijdens de vroege adolescentie De geestelijke gezondheid van adolescenten wordt waarschijnlijk aangetast wanneer zij buiten de groep vallen en worden afgewezen of wanneer ze relaties verliezen. In deze studie richten we ons daarom op twee typen stressvolle gebeurtenissen met leeftijdsgenoten, namelijk peer victimization op school (slachtoffer zijn van: pesten, roddel, fysiek geweld en seksuele intimidatie) en relatieverliezen (een goede vriend(in) kwijtraken en/of een intieme partner kwijtraken). De behoefte om ergens bij te horen wordt gezien als een universeel doel dat alle mensen nastreven. Het sociale context perspectief veronderstelt dat jongens en meisjes deze behoefte in verschillende sociale contexten nastreven; jongens zoeken het meer in de grotere sociale groep door de competitie aan te gaan voor status, terwijl meisjes het zoeken in intimiteit en verbondenheid binnen hechte één-op-één relaties. Onderzoek heeft aangetoond dat over het algemeen meerdere leeftijdsgenoten betrokken zijn bij peer victimization op school. Daarnaast is het hoogstwaarschijnlijk dat slachtoffers van pestgedrag door leeftijdsgenoten een lage status positie hebben op school. Relatieverliezen van hechte vriendschappen en intieme relaties is kenmerkend voor stress in één-op-één relaties. Op basis van het idee dat jongens gevoeliger zijn voor gebeurtenissens in de grotere sociale groep en meisje voor gebeurtenissen in hechte relaties, is de eerste hypothese dat jongens meer internaliserende- en externaliserende problemen ervaren door peer victimization en dat meisjes meer psychopathologie ervaren door relatieverliezen. De tweede 127

5 hypothese is gebaseerd op een alternatieve theorie, namelijk dat jongens en meisjes stress mogelijk op een andere manier uiten. Op basis van dit idee zouden meisjes een sterkere neiging hebben om te reageren op stress met internaliserende problemen, terwijl jongens een sterkere neiging hebben om te reageren op stress met externaliserend gedrag. De tweede hypothese is daarom dat zowel peer victimization als relatieverliezen meer internaliserende problemen tot gevolg hebben bij meisjes en externaliserende problemen bij jongens. Relatieverliezen waren geassocieerd met zowel internaliserende problemen als externaliserende problemen bij meisjes. Jongens, daarentegen, ontwikkelden geen psychopathologie na het meemaken van relatieverliezen. Peer victimization op school leidde tot internaliserende problemen en externaliserende problemen, bij jongens zowel als bij meisjes. De resultaten suggereren dat relatieverliezen van leeftijdsgenoten mogelijk een sterker negatief effect hebben op meisjes dan jongens tijdens de vroege adolescentie. Het effect van relatieverlies (van intieme partners) op jongens kan wellicht sterker zijn in een oudere steekproef. Het lijkt erop dat peer victimization op school een belangrijke stressor is voor zowel jongens als meisjes. Ook rapporteerden meer meisjes dan jongens slachtoffer te zijn geweest van pestgedrag door leeftijdsgenoten. Dit kan erop wijzen dat meisjes peer victimization makkelijker melden of dat zij een hoger risico lopen op peer victimization tijdens de vroege adolescentie. Onze resultaten bevestigen in ieder geval het standpunt dat er meer aandacht moet worden besteed aan de blootstelling van meisjes aan peer victimization op school. De resultaten ondersteunden gedeeltelijk onze eerste hypothese, terwijl de tweede hypothese in zijn geheel niet werd bevestigd. Het is niet waarschijnlijk dat stress met leeftijdsgenoten leidt tot verschillende typen psychopathologie bij jongens en meisjes. Het is waarschijnlijker dat jongens en meisjes gevoelig zijn voor verschillende typen stressvolle gebeurtenissen tijdens de vroege adolescentie. Hoofdstuk 3: Het genereren van interpersoonlijke stressvolle gebeurtenissen: De rol van gebreken in sociale vaardigheden en vroege puberteit in jonge adolescenten Peer victimization en conflicten met autoriteiten (ouders, school en politie) zijn twee belangrijke typen stressvolle gebeurtenissen die zowel geassocieerd zijn met huidige als latere internaliserende- en externaliserende problemen, problemen op school en op het werk. Deze twee typen interpersoonlijke stressvolle gebeurtenissen kunnen leiden tot een opeenstapeling van problemen. Het is daarom belangrijk om te achterhalen welke risicofactoren bijdragen aan het meemaken van deze stressvolle gebeurtenissen. In deze studie hebben we gekeken naar de effecten van sociale vaardigheden en de puberteit op het meemaken van peer victimization of conflicten met autoriteiten. De sociale vaardigheden die wij hebben onderzocht in relatie tot deze stressvolle gebeurtenissen zijn assertiviteit en zelfcontrole. Adolescenten die assertief gedrag vertonen zijn in staat om uit zichzelf een gesprek aan te gaan met anderen, om hun emoties en behoeften te uiten en om zichzelf te verdedigen. Adolescenten die over zelfcontrole beschikken zijn in staat om hun impulsen in bedwang te houden en hun emoties, gedachten en gedrag te kunnen beheersen. Wij veronderstellen dat jonge adolescenten met gebreken in deze 128

6 Dutch summary sociale vaardigheden een hogere kans hebben om peer victimization of conflicten met autoriteiten mee te maken. Onder peer victimization verstaan wij het slachtoffer zijn van pesten, negatieve roddel, fysiek geweld en seksuele intimidatie door leeftijdsgenoten. Onder conflicten met autoriteiten verstaan wij het weglopen van huis, tijdelijk geschorst worden van school en in contact komen met de politie. Wij hebben de sekse-incongruentie hypothese ontwikkeld om een mogelijk verband aan te tonen tussen gebreken in sociale vaardigheden en peer victimization. Deze hypothese bouwt voort op de sociale deviantie theorie. In deze theorie wordt verondersteld dat adolescenten worden gepest als ze niet in de groep passen, met andere woorden, adolescenten die gedrag vertonen dat niet overeenkomt met de groepsnorm hebben een hoger risico om gepest te worden. Wij hebben deze theorie verder gespecificeerd door te stellen dat gebreken in sociale vaardigheden vooral zichtbaar worden naarmate ze sekse-incongruent zijn, oftewel, naarmate het gedrag niet overeenkomt met de verwachtingen die leeftijdgenoten hebben over hoe jongens en meisjes zich dienen te gedragen. Over het algemeen wordt verwacht dat jongens assertief en externaliserend gedrag vertonen, terwijl van meisjes wordt verwacht dat ze meer affiliatief en internaliserend gedrag vertonen. Op basis van de sekse-incongruentie hypothese verwachten wij dat peer victimization bij jongens het gevolg is van een gebrek aan assertiviteit en niet van een gebrek aan zelfcontrole. Aan de andere kant, voor meisjes verwachten wij dat peer victimization het gevolg is van een gebrek aan zelfcontrole en niet van een gebrek aan assertiviteit. Verder stelt de sociale deviantie theorie dat jonge adolescenten die eerder de puberteit meemaken dan leeftijdsgenoten gezien worden als sociale devianten en waarschijnlijk ook het slachtoffer worden van pestgedrag door leeftijdsgenoten. Hierdoor verwachten wij ook dat jongens en meisjes die sekse-incongruent gedrag vertonen en eerder de puberteit meemaken dan leeftijdsgenoten het meeste risico lopen op peer victimization tijdens de vroege adolescentie. Om een relatie aan te tonen tussen gebreken in sociale vaardigheden en conflicten met autoriteiten hebben wij de behoefte aan autonomie hypothese ontwikkeld en getoetst. Tijdens de adolescentie wordt de behoefte aan autonomie en zelfstandigheid groter en leidt het tot meer conflicten met volwassenen. In de Westerse maatschappij wordt assertief gedrag van jonge adolescenten vaak gezien als een aanvaardbare reactie op conflicten over autonomie. Het vermogen om assertief gedrag te vertonen betekent dat jonge adolescenten in staat zijn om conflicten te bespreken en over autonomie te onderhandelen zonder dat zij reageren met regeloverschrijdend- en antisociaal gedrag. Aan de andere kant, jonge adolescenten met een gebrek aan zelfcontrole hebben niet het vermogen om hun impulsen en emoties te beheersen wanneer zij te maken krijgen met beperkingen in hun autonomie door volwassenen. Jongens en meisjes met gebrekkige zelfcontrole zullen waarschijnlijk hun frustraties uiten met regeloverschrijdend gedrag, dat vervolgens de kans vergroot op conflicten met autoriteiten. Verder is de behoefte aan autonomie vaak sterker in jonge adolescenten die een vroege puberteit meemaken. Deze jonge adolescenten ervaren een discrepantie tussen biologische en sociale volwassenheid ( maturity gap ); ondanks hun biologische volwassenheid krijgen ze niet de sociale status van een volwassene en stellen autoriteiten (bv. ouders en school) nog 129

7 steeds regels en beperkingen voor hen op. Vooral bij jonge adolescenten die een vroege puberteit meemaken en over minder zelfcontrole beschikken kunnen deze beperkingen tot (hoogoplopende) frustraties leiden. Deze adolescenten zullen hoogstwaarschijnlijk geneigd zijn om impulsief te reageren met regeloverschrijdend gedrag. Op basis van de behoefte aan autonomie hypothese verwachten wij dat conflicten met autoriteiten het gevolg is van minder zelfcontrole en niet van (minder) assertief gedrag, zowel bij jongens als bij meisjes. Verder verwachten wij dat jonge adolescenten die minder zelfcontrole hebben en eerder de puberteit meemaken dan leeftijdsgenoten het hoogste risico lopen op conflicten met autoriteiten tijdens de vroege adolescentie. De resultaten bevestigden de sekse-incongruentie hypothese voor peer victimization. Jongens die minder assertief gedrag vertoonden en meisjes met minder zelfcontrole hadden een hogere kans op het meemaken van peer victimization. Een vroege puberteit was geen extra risicofactor voor het meemaken van peer victimization. Uit onze resultaten blijkt dat een vroege puberteit niet leidt tot peer victimization wanneer jonge adolescenten al worden gezien als sociale devianten, doordat ze sekse-specifieke gebreken in sociale vaardigheden vertonen. Om het risico op peer victimization te verminderen lijkt het belangrijk om kwetsbare jongens meer assertiviteit te leren en kwetsbare meisjes meer zelfcontrole. Maar onderzoek heeft aangetoond dat sociale vaardigheidstraining alleen niet afdoende is om peer victimization te verminderen. Dit is ook in overeenstemming met de kleine effecten die wij hebben gevonden voor de relatie tussen gebreken in sociale vaardigheden en peer victimization. Kwetsbare adolescenten zullen waarschijnlijk het meeste baat hebben bij een schoolbrede aanpak tegen peer victimization, met daarin bijvoorbeeld opgenomen: schoolbrede regels en sancties, trainingen voor docenten, een gericht onderwijsprogramma in de klas, sociale vaardigheidstraining en individuele gesprekken. De behoefte aan autonomie hypothese voor conflicten met autoriteiten werd ook bevestigd. Minder zelfcontrole leidde tot conflicten met autoriteiten bij zowel jongens als bij meisjes. Jonge adolescenten met minder zelfcontrole en een vroege puberteit hadden het meeste risico op het meemaken van conflicten met autoriteiten. Het lijkt erop dat jonge adolescenten die minder zelfcontrole hebben en een vroege puberteit meemaken een hoogrisico groep vormen om conflicten te krijgen met autoriteiten. Dit suggereert dat het belangrijk is om aandacht te schenken aan zelfcontrole in deze kwetsbare doelgroep om problemen later in het leven te voorkomen. De resultaten van deze studie geven meer inzicht in de paden die leiden tot het meemaken van twee belangrijke interpersoonlijke stressvolle gebeurtenissen tijdens de vroege adolescentie. 130

8 Dutch summary Hoofdstuk 4: Internaliserende en externaliserende problemen in jonge adolescenten worden voortgezet door verschillende stressvolle gebeurtenissen Adolescenten die internaliserende problemen of externaliserende problemen ontwikkelen kunnen deze problemen behouden tot in de volwassenheid. Desondanks is er weinig bekend over de processen die deze problemen in stand houden. Het stress generatie proces model kan mogelijk een verklaring geven voor de instandhouding van psychopathologie. Dit model veronderstelt dat internaliserende- en externaliserende problemen het risico verhogen om stressvolle gebeurtenissen mee te maken, en dat deze stressvolle gebeurtenissen vervolgens leiden tot meer internaliserende- en externaliserende problemen. Daarnaast heeft onderzoek aangetoond dat mensen met internaliserende problemen andere stressvolle gebeurtenissen meemaken dan mensen met externaliserende problemen. Voortbouwend op het stress generatie proces model, verwachten wij dat andere typen stressvolle gebeurtenissen geassocieerd zijn met eerdere en latere internaliserende problemen dan met eerdere en latere externaliserende problemen. Dit zou deels een verklaring kunnen zijn voor de verschillende ontwikkelingspaden van langdurige internaliserende problemen en externaliserende problemen. Het doel van deze prospectieve, explorerende studie was om specifieke stressvolle gebeurtenissen te identificeren die jonge adolescenten verder in een internaliserend of externaliserend pad duwen. De hypothese is dat verschillende stressvolle gebeurtenissen betrokken zijn bij de voortzetting van internaliserende problemen en externaliserende problemen tijdens de adolescentie. Uit een lijst van 20 verschillende typen stressvolle gebeurtenissen waren het hebben van een ernstige ziekte en peer victimization (slachtoffer zijn van pesten, negatieve roddel en fysiek geweld) specifiek geassocieerd met zowel eerdere als latere internaliserende problemen. Stressvolle gebeurtenissen die specifiek betrokken waren bij de voortzetting van externaliserende problemen waren geschorst worden van school en contact met de politie. De resultaten suggereren dat peer victimization expliciet betrokken is bij langdurige internaliserende problemen. Jonge adolescenten met internaliserende problemen lijken een hoger risico te hebben om slachtoffer te worden van pestgedrag door leeftijdsgenoten en deze gebeurtenissen leiden vervolgens tot meer internaliserende problemen. Om de negatieve spiraal van pesten en internaliserende problemen te doorbreken kan het nodig zijn om, in sommige gevallen, adolescenten van klas en/of van school te laten wisselen. Voordat ouders, leraren en adolescenten deze keuze maken is het wel belangrijk om te realiseren dat peer victmization, in ieder geval, deels wordt opgeroepen door het gedrag van het slachtoffer. Desondanks kan een verandering van omgeving voor sommige adolescenten de mogelijkheid bieden om van het negatieve stigma af te komen waarmee ze werden opgezadeld door leeftijdsgenoten en tevens een nieuwe kans geven op positieve ervaringen. Conflicten met autoriteiten (school en politie) lijken specifiek verbonden te zijn met het domein van externaliserende problemen; probleemgedrag verhoogd de kans om tijdelijk geschorst te worden van school en in contact te komen met de politie, en deze gebeurtenissen leiden vervolgens tot meer probleemgedrag. Deze resultaten suggereren dat de sociale omgeving deels een rol speelt bij voortdurende 131

9 externaliserende problemen. Adolescenten tijdelijk schorsen van school zet probleemgedrag voort en zou daarom beter zoveel mogelijk dienen te worden vermeden als strafmaatregel. De resultaten bevestigden onze hypothese en ondersteunen de veronderstelling dat internaliserende- en externaliserende problemen tijdens de adolescentie worden voortgezet door verschillende stressvolle gebeurtenissen. Hoofdstuk 5: Familie instabiliteit tijdens de kinderjaren en psychopathologie in de late adolescentie: Een test van twee mediatiepaden Kindermisbruik en verwaarlozing door ouders zijn geassocieerd met langdurige psychopathologie tijdens de adolescentie en volwassenheid. Maar de meeste kinderen hebben meer kans om relatief mildere stressvolle familie gebeurtenissen mee te maken, zoals scheiding van de ouders, conflicten tussen gezinsleden of psychopathologie van de ouders. Deze relatief mildere familie gebeurtenissen zullen waarschijnlijk bijdragen tot een grotere prevalentie van langdurige psychopathologie in de maatschappij dan kindermisbruik en verwaarlozing. Tot dusver is er nog weinig bekend over de effecten van relatief algemeen voorkomende stressvolle familie gebeurtenissen tijdens de kinderjaren op psychopathologie later in het leven. Familie instabiliteit wordt gedefinieerd als de opeenstapeling van stressvolle gebeurtenissen in het gezin die specifiek de voorspelbaarheid en de stabiliteit van het gezinsleven aantast, gezien vanuit het perspectief van het kind. Het betreft een opeenstapeling van gebeurtenissen die het kind overkomt, met andere woorden, waar het kind geen controle over heeft, zoals een combinatie van scheiding van de ouders, verhuizing naar een andere plaats, ernstige ziekte van een ouder en verandering in de gezinssamenstelling. Familie instabiliteit leidt tot zowel internaliserende problemen als externaliserende problemen bij kinderen. Maar het is onbekend of familie instabiliteit in de kinderjaren leidt tot psychopathologie tijdens de adolescentie. Hoogstwaarschijnlijk zal het verband tussen familie instabiliteit in de kinderjaren met internaliserende- en externaliserende problemen in de late adolescentie verklaard kunnen worden door een keten van effecten. Het idee van een keten van effecten veronderstelt dat familie instabiliteit tijdens de kinderjaren bepaalde risico factoren activeert of veroorzaakt, en dat deze risico factoren vervolgens leiden tot psychopathologie in de late adolescentie. Op basis van dit theoretische model hebben wij twee mogelijke ketens van effecten getoetst. Ten aanzien van de eerste keten is het idee dat familie instabiliteit tijdens de kinderjaren zou kunnen voortduren of terugkeren tijdens de adolescentie, wat vervolgens leidt tot psychopathologie in de late adolescentie. Een alternatieve keten van effecten kan zijn dat familie instabiliteit in de kinderjaren leidt tot een relatief vroege ontwikkeling van psychopathologie, namelijk in de kindertijd (de pre-adolescentie), die vervolgens voortduurt tot, in ieder geval, de late adolescentie. De eerste hypothese van deze studie was dat familie instabiliteit tijdens de kinderjaren geassocieerd is met zowel internaliserende problemen als externaliserende problemen in de late adolescentie. Daarnaast hebben wij ook getoetst of de relatie tussen familie instabiliteit tijdens de kinderjaren en psychopathologie tijdens de late adolescentie verklaard kan worden door de voortzetting van familie instabiliteit tijdens de 132

10 Dutch summary adolescentie en door een vroege ontwikkeling van psychopathologie tijdens de preadolescentie. In overeenstemming met onze eerste hypothese was familie instabiliteit tijdens de kinderjaren geassocieerd met zowel internaliserende problemen als externaliserende problemen in de late adolescentie. In overeenstemming met het keten van effecten perspectief, werd de relatie tussen familie instabiliteit en psychopathologie tijdens de late adolescentie grotendeels verklaard door de ontwikkeling van psychopathologie tijdens de pre-adolescentie. De relatie tussen familie instabiliteit tijdens de kinderjaren en psychopathologie in de late adolescentie werd in veel mindere mate verklaard door de voorzetting van familie instabiliteit tijdens de adolescentie. Dit resultaat kan erop wijzen dat andere stressvolle gebeurtenissen meer relevant zijn voor het verklaren van de relatie tussen familie instabiliteit tijdens de kinderjaren en psychopathologie in de late adolescentie. De resultaten suggereren in ieder geval dat de kindertijd een belangrijke fase is voor het bepalen van de geestelijke gezondheid op de langere termijn. Opgroeien in een gezin dat gekenmerkt wordt door instabiliteit en onvoorspelbaarheid heeft negatieve effecten op de geestelijke gezondheid op de lange termijn, in ieder geval tot in de late adolecentie, die grotendeels tot stand komt door een vroege ontwikkeling van internaliserende- en externaliserende problemen. Hoofdstuk 6: Familie instabiliteit tijdens de adolescentie en psychopathologie: De rol van zelfregulatie De meeste adolescenten hebben een stabiel gezinsleven, maar sommige adolescenten worden geconfronteerd met familie instabiliteit. Familie instabiliteit is een opeenstapeling van stressvolle gebeurtenissen in het gezin waar de adolescent geen controle over heeft, maar sommige adolescenten kunnen waarschijnlijk beter omgaan met instabiliteit dan anderen. Het vermogen tot zelfregulatie wordt gezien als een belangrijke eigenschap die adolescenten in staat stelt om adaptief te reageren op stress en tegenslag. Het is mogelijk om zelfregulatie te veranderen en aan te leren. Het zelfregulerend vermogen van adolescenten kan daarom een belangrijk aandachtspunt zijn voor het verbeteren van de geestelijke gezondheid onder stressvolle condities. Onderzoek heeft aangetoond dat kinderen die meer zelfregulatie hebben, met ander woorden, die meer beheersing hebben over hun denken en doen, minder risico lopen om psychopathologie te ontwikkelen, zelfs na het ervaren van een opeenstapeling van stressvolle condities. Desondanks is er nog weinig bekend over de beschermende rol van zelfregulatie in adolescenten die blootgesteld zijn aan familie instabiliteit. Wij hebben twee belangrijke aspecten van zelfregulatie gemeten in deze studie die adolescenten wellicht in staat stellen om relatief positief om te gaan met verandering en instabiliteit in het gezin, namelijk effortful control en attentional flexibility. Het stress-buffer model stelt dat positieve individuele eigenschappen bescherming kunnen bieden tegen de negatieve effecten van omgevingsrisico s. Effortful control is een belangrijk aspect van zelfregulatie en verwijst naar de mate waarin adolescenten beheersing hebben over hun gedrag en aandacht. In overeenstemming met het stress-buffer model 133

11 veronderstellen wij dat adolescenten met een hoge mate van effortful control beter in staat zijn hun gedrag en emoties te beheersen na het ervaren van familie instabiliteit, zodat ze minder risico lopen op psychopathologie. Aan de andere kant, adolescenten met een lage mate van effortful control zijn minder in staat hun gedrag en emoties te beheersen en zullen daardoor waarschijnlijk minder goed kunnen omgaan met familie instabiliteit. Attentional flexibility is de centrale cognitieve eigenschap om zowel de aandacht te kunnen focussen als verschuiven. Attentional flexibility stelt adolescenten in staat om diverse ideeën te kunnen bedenken, om hun gedrag te kunnen aanpassen en veranderen en om effectief en flexibel te kunnen reageren op nieuwe of veranderende omstandigheden. Attentional flexibility wordt gemeten met behulp van informatieverwerkingstaken, in het bijzonder, met set-shifting taken. De set-shifting computertaak die wij hebben afgenomen is afkomstig uit de Amsterdamse Neuropsychologische Takenbatterij (ANT) en test zowel de snelheid als de nauwkeurigheid van adolescenten in het verschuiven van de aandacht tussen twee tegengestelde en onvoorspelbare groep symbolen. De veronderstellling is dat hoe sneller en nauwkeuriger adolescenten hun aandacht kunnen verschuiven in deze taak, hoe beter hun vermogen is om adaptief en flexibel te kunnen reageren op veranderingen. Desondanks is deze attentional flexibility hypothese tot op heden nog maar weinig getoetst in stress onderzoek. Op basis van de beschreven verwachtingen is de eerste hypothese dat adolescenten met een hogere mate van effortful control minder internaliserende- en externaliserende problemen ontwikkelen door familie instabiliteit dan adolescenten met een lagere mate van effortful control. De tweede hypothese van deze studie is dat adolescenten met een hogere mate van attentional flexibility minder internaliserende- en externaliserende problemen ervaren door familie instabiliteit dan adolescenten met een lagere mate van attentional flexibility. Familie instabiliteit tijdens de adolescentie was geassocieerd met zowel internaliserende problemen als externaliserende problemen. In overeenstemming met het stress-buffer model beschermde effortful control adolescenten tegen het ontwikkelen van externaliserende problemen na het meemaken van familie instabiliteit, maar niet tegen het ontwikkelen van internaliserende problemen. Deze resultaten wijzen erop dat adolescenten die hun gedrag en emoties kunnen beheersen (d.w.z. beschikken over een hoge mate van effortful control) waarschijnlijk hun frustraties op een positieve manier kunnen verwerken, waardoor ze geen probleemgedrag ontwikkelen. Tevens suggereren deze resultaten dat verschillende individuele eigenschappen mogelijk bescherming bieden tegen het ontwikkelen van externaliserende problemen en internaliserende problemen in de aanwezigheid van familie instabiliteit. Attentional flexibility beschermde adolescenten niet tegen het ontwikkelen van beide typen psychopathologie. Een verklaring voor deze resultaten kan zijn dat attentional flexibility wordt gemeten met een set-shifting taak die onder lage stress condities wordt afgenomen, terwijl problemen in attentional flexibility mogelijk alleen zichtbaar worden wanneer adolescenten stress ervaren. Dit kan betekenen dat het effect van attentional flexibility op psychopathologie waarschijnlijk alleen geobserveerd kan worden wanneer het gemeten is onder stressvolle omstandigheden. Op basis van deze studie lijkt het er in ieder geval op dat de 134

12 Dutch summary set-shifting taak weinig voorspellende waarde heeft in onderzoek naar eigenschappen die risico-verlagend of risico-verhogend zijn in de aanwezigheid van stressvolle gebeurtenissen. De resultaten van onze studie suggereren dat effortful control externaliserende problemen kan verminderen of kan voorkomen in de aanwezigheid van familie instabiliteit. Het doel van preventie en interventie is ook om risico s in de omgeving tegen te gaan. Maar familie instabiliteit overkomt adolescenten en is moeilijk te veranderen of te voorkomen. Het verbeteren van zelfregulatie (d.w.z. effortful control) is daarom wellicht een meer geschikte interventie strategie om adolescenten (deels) te beschermen tegen de negatieve effecten van familie instabiliteit. De algemene conclusies Het doel van dit proefschrift was om onze kennis over specificiteit in relaties tussen stressvolle gebeurtenissen en psychopathologie in adolescenten te bevorderen. Meer in het bijzonder was het doel om theoretisch gestuurde stress generatie en stress reactie modellen te ontwikkelen en te toetsen, met een focus op bepaalde typen stressvolle gebeurtenissen. Dit onderzoek heeft meer inzichten opgeleverd over de (complexe) verbanden tussen specifieke stressvolle gebeurtenissen, individuele eigenschappen en psychopathologie tijdens de adolescentie. Algemeen voorkomende psychopathologie in adolescenten kan globaal worden verdeeld in enerzijds internaliserende problemen (d.w.z. angstig, teruggetrokken en depressief gedrag) en anderzijds externaliserende problemen (d.w.z. agressief, opstandig en regeloverschrijdend gedrag). Tot dusver is er weinig onderzoek gedaan naar welke adolescenten meer risico lopen op het ontwikkelen van één van beide typen psychopathologie. Dit proefschrift legt een verband tussen het ontwikkelen van internaliserende problemen of externaliserende problemen en het ervaren van specifieke stressvolle gebeurtenissen. Deze bevinding impliceert dat het type psychopathologie dat adolescenten ontwikkelen in ieder geval gedeeltelijk wordt bepaald door de stressvolle gebeurtenissen die ze meemaken. Dit onderschrijft de noodzaak om studies te verrichten naar specificiteit in stress onderzoek; niet alleen ten aanzien van de stressvolle gebeurtenissen, maar ook ten aanzien van het type psychopathologie. Wij achtten het wenselijk al dan niet noodzakelijk dat in stress onderzoek naar de etiologie (d.w.z. het ontstaan) van psychopathologie, in ieder geval, twee typen stressvolle gebeurtenissen (bv. peer victimization en conflicten met autoriteiten) en twee typen psychopathologie (bv. internaliserende- en externaliserende problemen) worden opgenomen in het te toetsen model. Door stress onderzoek te doen naar specificiteit in etiologische modellen krijgen we meer inzicht in de rol van verschillende typen stressvolle gebeurtenissen in de ontwikkeling van verschillende typen psychopathologie tijdens de adolescentie. In dit proefschrift stonden twee theoretische modellen centraal, namelijk het stress generatie model en het stress reactie model. Een volgende stap zou kunnen zijn om specifieke stressvolle gebeurtenissen (bv. peer victimization) op te nemen in een breder transactioneel model dat beide stress modellen integreert. Het transactionele model veronderstelt dat individuele eigenschappen bijdragen aan het meemaken van bepaalde stressvolle 135

13 gebeurtenissen en dat deze stressvolle gebeurtenissen vervolgens de kans verhogen om psychopathologie te ontwikkelen. Maar deze theoretische modellen worden nog relatief weinig gebruikt in stress onderzoek onder adolescenten. Toekomstig stress onderzoek zou zich meer kunnen gaan toeleggen op het ontwikkelen en toetsen van hypothesen vanuit een transactioneel perspectief. Transactionele modellen zullen een grote bijdrage kunnen leveren aan het ontrafelen van zowel de etiologie als het beloop van specifieke typen psychopathologie tijdens de adolescentie. Tot slot, in dit proefschrift zijn moderatoren of mediatoren getoetst in stress generatie en stress reactie modellen. Stress onderzoek heeft tot dusver nog relatief weinig hypothesen getoetst over meer complexe modellen met daarin opgenomen zowel mediatoren als moderatoren. Toekomstig stress onderzoek zou daarom ook meer aandacht kunnen besteden aan het ontwikkelen en toetsen van theoretische modellen met specifieke stressvolle gebeurtenissen, mediatoren en moderatoren, en specifieke typen psychopathologie. Deze uitgebreide modellen zouden ons meer inzichten kunnen opleveren in de complexe manieren waarop stressvolle gebeurtenissen gerelateerd zijn aan psychopathologie bij adolescenten. 136