Pracht & Macht: Het Groninger provinciehuis aan het eind van de 17e eeuw

Transcriptie

1 Pracht & Macht: Het Groninger provinciehuis aan het eind van de 17e eeuw

2 Pracht & Macht: Het Groninger provinciehuis aan het eind van de 17e eeuw Freerk J. Veldman met een bijdrage van Hidde Feenstra

3 In 1999 werd het Fonds Freerk J. Veldman opgericht met als doel de bestudering van de geschiedenis van het noordelijke meubel. Aanleiding hiertoe was de pensionering van Freerk Veldman als directeur-conservator van de Menkemaborg te Uithuizen en van de borg Verhildersum te Leens. Zowel het Groninger Museum als de provincie Groningen waren bij de oprichting betrokken. In 2002 werd het Fonds een Stichting en sindsdien is niet alleen een data-base van meubels van noordelijke/groninger herkomst opgericht, maar is er ook onderzoek gedaan naar meubelmakers en andere ambachtslieden die bij de vervaardiging van meubels en wandbetimmeringen betrokken waren. Er is een congres georganiseerd, er zijn publicaties uitgegeven en er is een website gemaakt ( Het is duidelijk dat in Groningen en Ommelanden een hoge kwaliteit meubels werd geproduceerd en dat er een kenmerkende stylistische identiteit bestond. Tot de Groninger top mogen zeker Allert Meijer, kistenmaker/stadsbouwmeester, en Jan de Rijk, beeldhouwer, gerekend worden. Aan het eind van de zeventiende eeuw was dit duo op een breed terrein werkzaam in stad en provincie. Kerkbanken, orgels, preekstoelen, schoorsteenmantels en kussenkasten van hun hand zijn gelukkig nog voorhanden, deels door Veldman geïdentificeerd en gepubliceerd. Allert Meijer was verantwoordelijk voor de modernisering van de Statenzaal in het provinciehuis en voor de verbouwing van de Gedeputeerdenzaal. Jan de Rijk leverde beeldsnijwerk voor deze Gedeputeerdenzaal. In de Groninger Archieven zijn hiervoor de bestektekeningen teruggevonden.

4 Beide zalen bestaan nog en worden zoals bedoeld gebruikt, maar zijn in de loop van de tijd aangepast. Door deze onverwachte archiefvondsten wordt nu echter de mogelijkheid geboden om de oorspronkelijke aanblik en indeling van beide zalen te reconstrueren. Met moderne middelen kon zelfs een 3D-presentatie gemaakt worden van de Statenzaal, waardoor de toeschouwer als in een tijdsmachine dit vertrek kan betreden zoals het er aan het eind van de zeventiende eeuw, pas opgeleverd, uitzag! De hoge kwaliteit van het werk van Meijer en De Rijk, succesvol wedijverend met hun Haagse en Amsterdamse collega s, wordt ook op deze manier heel duidelijk. Het bestuur van de Stichting is dankbaar dat het onderzoek van Freerk Veldman, zo passend in haar doelstelling, op zo n bijzondere wijze aan een breed publiek getoond kan worden en er zo een brug geslagen wordt tussen verleden en heden. Dank is verschuldigd aan de gedeputeerde, de heer P. de Vey Mestdagh, die de presentatie initieerde en faciliteerde. Aan alle medewerkers van het provinciehuis die zich voor de realisatie van de tentoonstelling en de publicatie hebben ingezet. Aan de Stichting Groenman die het economisch-historisch onderzoek van dr. Hidde Feenstra financieel mogelijk maakte. En aan het architectenbureau Kor Holstein te Groningen die de architectonische en 3D-reconstructies vorm gaf. Wij hopen van harte dat deze presentatie bij velen de ogen zal openen voor dit belangrijke Groninger cultureel erfgoed. Namens het bestuur van de Stichting Freerk J. Veldman, dr. Christiaan Jörg, voorzitter

5

6 De verbouwingen van het provinciehuis aan het eind van de 17e eeuw 7 De verbouwing van de Statenzaal 9 De verbouwing van de Gedeputeerdenzaal 27 Bestek kastenwand links Statenzaal 44 Bestek kastenwand rechts in de Statenzaal 47 Bestek voor de schoorsteenmantel in de Statenzaal 48 Bestek voor het bankenplan in de Statenzaal 50 Bestek voor een nieuwe zolder en een schoorsteenmantel in de Gedeputeerdenzaal 53 Bestek voor een kastenwand in de Gedeputeerdenzaal 57 Bestek voor twee kastenwanden en een schoorsteenmantel in de Rekenkamer 61 De verbouwing van de Statenzaal en Gedeputeerdenzaal vanuit historisch en 65 economisch perspectief door dr. Hidde Feenstra De tentoonstelling 74

7 Het provinciehuis eerste helft 17 e eeuw

8 De bezoeker die in 1688 de Statenzaal van het provinciehuis van Groningen binnenkwam, zou op de drempel even stil blijven staan om de overweldigende indruk die de zaal maakte op zich te laten inwerken. Hij zag een witmarmeren vloer en tegenover zich een indrukwekkende schoorsteenmantel met aan beide kanten betimmeringen met vergulde versieringen. Het midden van de zaal was gevuld met een omheining waarbinnen vergaderbanken en stoelen stonden, dit alles van geboend eikenhout. De overige wanden waren bekleed met goudleerbehang dat flonkerde in het licht van de twee glimmend gepoetste koperen kaarsenkronen 1 aan de zoldering en de twaalf vergulde wandarmen met kaarsen aan de zijmuren. Op een van de muren een groot portret 2 van stadhouder Hendrik Casimir II in een gebeeldhouwde vergulde lijst en in de schoorsteenmantelboezem een schilderij met mythologische figuren. Deze Statenzaal had dan ook net een spectaculaire verbouwing ondergaan. Nog geen tien jaar later zouden ook de gedeputeerden hun vergaderruimte grondig laten aanpakken. De twee aanleidingen voor deze veranderingen waren aan de ene kant nut en noodzaak en aan de andere kant representatie. Het provinciaal bestuur wilde met zijn vergaderruimten uiting geven aan zijn belangrijke plaats in de samenleving. Sinds 1602 vergaderden de Staten van Stad en Lande in het lokaal op de begane grond dat vroeger de Latijnse school was geweest. Sinds 1603 vergaderden de gedeputeerden in de Gedeputeerdenzaal, recht boven de Statenzaal.

9 Martinikerkhof Uitbreiding Statenzaal heden 1917 Statenzaal Sint Maartensschool sinds 1602 provinciehuis Sint Jansstraat ca Singelstraat Het provinciehuis in de loop der eeuwen, met in rood de Statenzaal in de 17 e en 18 e eeuw

10 Er was dringend behoefte aan meer bergruimte voor het jaarlijks groeiende aantal boeken en dossiers. En de zitbanken moesten in een nieuwe opstelling duidelijker de verschillende geledingen van de Staten weergeven. Naast deze noodzakelijke veranderingen wilde het provinciaal bestuur ook een representatieve uitstraling van de Statenzaal: een scheve muur en een ouderwetse schoorsteen konden verdwijnen en een spraakmakende nieuwe invulling van de zaal zou van zich doen spreken. De eindmuur van de verder vrijwel vierkante plattegrond van de Statenzaal stond niet haaks op de zijmuren, maar liep schuin weg en verstoorde daardoor de verhoudingen van de ruimte. In het midden van die muur stond een schuin de ruimte instekende, zware schoorsteenmantel, gesteund door kolommen. Door deze dominante schoorsteen te vervangen door een modernere en de scheefheid van de muur aan te pakken zou een veel harmonischere ruimte ontstaan. Links en rechts van de nieuwe schoorsteenmantel, parallel aan de muur aan de overzijde, werd een nieuwe kastenwand ontworpen. Aan de ene zijde hadden deze kasten diepte door de scheefheid van de muur, aan de andere zijde waren het blinde kasten zonder diepte en werkelijke functie. Wie dit ontwerp bedacht heeft, is niet duidelijk. Het plan kan in overleg met een aantal betrokkenen zijn ontstaan. Zeker is dat Allert Meijer, meester-kistenmaker, betrokken was bij zowel dit plan als bij de uitvoering ervan. Voor de technisch bouwkundige zaken was Matthias Kruijff, meester-timmerman, ingeschakeld. Het plan werd in vier overzichtelijke fasen ingedeeld en uitgevoerd volgens bestekken die waren gedateerd tussen januari 1686 en oktober1687. Voor elk onderdeel werd een apart bestek gemaakt. Vaak wordt in deze bestekken verwezen naar een schaalmodel:...alles volgens anwisinge van t model in t kleine daar van gemaect... Helaas zijn geen maquettes en tekeningen bewaard gebleven.

11 Verder eindigen de bestekken met de zinsnede:...opdat alles...sal sijn tot contantement van de heeren besteders... Daarnaast hebben een aantal resoluties betrekking op onderdelen van de inrichting 3. Reconstructie gebaseerd op de bestekken van de kastenwand met schoorsteenmantel van Allert Meijer Het eerste onderdeel van het totaalplan is een in eikenhout te maken kast:...streckende van d floer tot aen d solder en sluitende van d Oostermuir tot an de Schorsteen... Allert Meijer heeft...dit werck angenomen te maecken... De kast werd op-

12 gebouwd naar de antieke orde met basement, pilasters, kapitelen en afgesloten met een architraaf en fronton:...door... in t midden twie hiele pijlasters en an beijde sijden parten boven d pijlasters maecken jonica capittelen met architrave friese ende cornisse Op de middelste pijlasters een gesneden festoen...en in t midden voor de frontespijtse een schilt waer in t prov.wapen sal worden gesneden. Het is goed mogelijk dat het door Pieter Post in gebouwde huis Swanenburgh bij Halfweg als inspiratiebron gediend heeft. In 1654 was hiervan een prentserie verschenen 4. Tussen de pilasters komen...twie en twie deuren boven malcander, sijnde ses in t getal... Het maken van deze kast kostte overbouw..., meerwerk, en hiervoor betaalde de provincie vier ducatonnen extra. Met deze kast was voorlopig ruimschoots voldaan aan de wens tot meer bergruimte. De hierop volgende opdracht behelsde de andere zijde van de schoorsteen, genoemd voorpant van een caste of blinde kaste Deze moest...in een gelijcke linie met de ander kaste soo gemaeckt is an de Oostzijdt van de Schorsteen, met alle sijn ornamenten, Sijraet pijlaeren loofwerck en het Provincie Wapen, niets uijtbesondert...in forma van model als de ander sijdt staedt Het huis Swanenburgh bij Halfweg, gebouwd door bouwmeester Pieter Post

13 Van de kastenwand zijn alleen de twee provinciewapens die nu in de Statenzaal aanwezig zijn, overgebleven

14 Het huis Swanenburgh bij Halfweg. Het in het fronton aangebrachte wapen helt naar voren. Ook in de Statenzaal zaten de wapens op deze manier in de frontons van de kastenwand. Achterzijde van een wapen uit de Statenzaal

15 Schoorsteenmantel in de Statenzaal, zij het niet meer op zijn oorspronkelijke plaats. Door de ingekorte pilasters kloppen de verhoudingen niet meer.

16 Voor de eenheid van de nieuwe achterwand was ook de schoorsteenmantel tussen de twee kastenwanden van belang. In de aanhef van het bestek hiervoor staat: het maecken van een nieuwe ende cierlicke Fransche SchoorsteensMantel...Het bestek begint met:...sal den Aannemer d. oude pilaren wechbreken...ende dan aen wedersijden setten twee nieuwe pilasters van Bremer steen...voor de verdere opbouw moet...goet gaeff ende gesondt wagenschot gebruikt worden...de Schoorsteen omkleden met een Fransche mantel...gelijck te sien is in t model daer van gemaeckt...ende sal mede het schilderie soo voor dito schoorsteen sall komen te staen, rontom met een laurierlooff werden gesneden, alles volgens modell Voor wat de verdere versiering betreft...het gesneden werck van goet noords lindenhout onder andere...verciert met festoenen, ende op de panneels waerin mede een vogel ofte iets anders, tot verheerlijckinge van opgemelte werck Het schilderij dat hier genoemd wordt, is een schoorsteenstuk met als onderwerp Religie en Vrijheid. Dit onderwerp was actueel in verband met de vele gevluchte Franse hugenoten die de Groninger economie versterkten. Terwijl de werkzaamheden aan de zaal in volle gang waren, werd er in de Statenvergaderingen besloten wat er besteld moest worden voor de verdere invulling en aankleding. Zo werd er bijvoorbeeld een schilder gezocht die het schoorsteenstuk kon schilderen, terwijl het bestek voor de schoorsteenmantel zelf nog niet ondertekend was en de bouw ervan nog moest beginnen. Het is niet zeker of deze opdracht meteen gegeven werd. Het huidige schilderij is van de schilder Hermannus Collenius en gedateerd Ook werd in Amsterdam een nieuwe vloer van Italiaans marmer uitgezocht en besteld ter vervanging van de bestaande rode vloer. Voor de verlichting werden twaalf vergulde wandarmen besteld naast de twee al aanwezige grote koperen kaarsenkronen. In de eindfase werd erop aangedrongen om het snijwerk op de kasten en de schoorsteenmantel te vergulden.

17 Als laatste onderdeel van de renovatie volgde het bankenplan. Herhaaldelijk werd in de vergaderingen aangedrongen op verbetering van de zitplaatsen, banken en of stoelen. Vanaf november 1686 echter vroeg de grote schade die de Sint Maartensvloed in de provincie aanrichtte alle aandacht 5. De nieuwe inrichting van de Statenzaal verdween hiermee voorlopig naar de achtergrond 6. Uiteindelijk volgde in oktober 1687 het bestek voor het maeken van nieuwe sitbancken met den ankleve van dien... Met deze ankleve werd bedoeld dat niet alleen nieuwe banken zouden worden gemaakt, maar dat ze ook in een bepaald verband zouden worden opgenomen. Stadhoudersstoel eind 17 e eeuw.

18 INGANG BANK VOOR DE STAD burgemeesters, raadsleden en volmachten SyNDICUS STADHOUDERSSTOEL VOORZITTER INGANG SyNDICUS jonkers, eigenerfenden en volmachten BANK VOOR DE OMMELANDEN SECRETARIS Plattegrond van het perk waarbinnen vergaderd werd. De vertegenwoordigers van de Stad en van de Ommelanden zaten tegenover elkaar en hadden elk een aparte toegang. In het midden was plaats voor de woordvoerders van beide partijen, de syndici. Buiten het perk was een pulpitrum (schrijftafel) voor de secretaris.

19 Geregeld moesten leden van het provinciaal bestuur naar Den Haag voor vergaderingen en overleg. Daar zagen zij de zaal van de Staten van Holland die enkele jaren eerder door de architect Pieter Post was gebouwd op het Binnenhof 7. De nieuwe opstelling van tafels, banken en stoelen in die zaal was imponerend en heeft ongetwijfeld indruk gemaakt op de Groninger bestuurders. De inrichting van deze Haagse zaal was iets nieuws in Nederland en kon wedijveren met de representatieve uitstraling van de Oranjezaal in Huis ten Bosch en de Burgerzaal in het Stadhuis van Amsterdam. Het plan voor de inrichting van de Statenzaal in het provinciehuis was hierop geïnspireerd. Het bestond uit een rechthoekige omheining, vergelijkbaar met een dooptuin rond een preekstoel, maar dan veel groter. De omheining bestond uit posten en stijlen waartussen wanden van dichte panelen onder en balusters daarboven...mede sullen de stijlen soo an dit blusterwarck raecken, soo an de ingangh als op de hoecken en in de midden, met vestonnen werden verciert, en boven met gesneden knopen...mede nae het model daer van gemaeckt... Binnen deze...van gesont wagenschot eijcken... omheining werden de banken geplaatst, alles...gelijck in de gront teijckeninge te sien is... Een deel van de banken, die overigens in grenenhout mochten worden uitgevoerd, moest als in een theater en...nae proportie... worden opgesteld.

20 De vergaderzaal van het Hof van Holland op het Binnenhof in Den Haag, naar een tekening van Cornelis Pronk

21 De belangrijkste personen in dit renovatieproject waren Allert Meijer en Matthias Kruijff. Matthias Kruijff was in de jaren 1670 uit Amsterdam gekomen en was meester-timmerman. Hij was betrokken bij vele bouwprojecten in Stad en Ommelanden. Voor het karwei in het provinciehuis was hij eindverantwoordelijk voor de constructieve onderdelen. Van de vier bestekken voor de verbouwing heeft hij er drie als aannemer ondertekend. Hier was hij dus de hoofdaannemer die op zijn beurt anderen aantrok voor de diverse onderdelen van het werk, zoals een kistenmaker, een steenhouwer, een beeldsnijder, een schilder, een smid enzovoort. Hij werd bij oplevering betaald en rekende dan op zijn beurt af met deze verschillende onderaannemers. Elk bestek werd ondertekend door een aannemer die het werk uitvoerde of onder zijn verantwoordelijkheid liet uitvoeren. Daarnaast werd ieder bestek ondertekend door een borg die garant stond voor de aannemer. Daarmee kreeg de opdrachtgever de garantie dat alles volgens het bestek zou worden uitgevoerd en dat er geen overschrijdingen plaatsvonden in levertijd en in aanbestedingsbedrag. Voor de drie bestekken die Matthias Kruijff als aannemer tekende was de borg de provinciale kistenmaker meester Jan Geerts 8. Matthias Kruijff nam een gecompliceerde opdracht aan die bestond uit het wegbreken van de oude schoorsteenmantel, het afwerken van de oude muur daarachter en het aanbrengen van de nodige voorzieningen voor het monteren van de nieuwe kasten. De opdracht bestond verder uit het metselwerk dat nodig was voor de nieuwe schoorsteenmantel, het leggen van vloerplaten in de haard, het aanbrengen van drie rijen witte tegeltjes (steenties) aan beide kanten van het rookkanaal en het funderen en plaatsen van de natuurstenen pilasters rechts en links van dit rookkanaal. Voor de inrichting van de Statenzaal moest de roodstenen vloer worden uitgebroken, fundamenten (stijpen) worden gemetseld

22 voor de hoekpijlers en balken worden gelegd in de vloer om de rest van de omheining te dragen. Alles moest solide en goed verankerd worden opdat geen beweginge optreedt bij gebruik. Kruijff werd extra betaald voor een aantal van de geleverde banken. Voor het goudleerbehang vereiste het bestek tengelwerk op de muren. Hierop kon de goudleerleverancier Derck van Kessel uit Amsterdam het behang spannen 9. Een schilder was nodig om de wapens te schilderen en het snijwerk van de kasten en de schoorsteenmantel gedeeltelijk te vergulden. Als kistenmaker kwam meester Allert Meijer in beeld 10. Hij was de zoon van de stadstimmerman Hendrik Meijer en heeft een opleiding tot schrijnwerker/kistenmaker gehad. Zijn gevoel voor goede verhoudingen en zijn inventiviteit wanneer het ging om ingewikkelde problemen, hebben geleid tot vele opdrachten in Stad en provincie. Later werd hij stadsbouwmeester van de stad Groningen. Kort voor de verbouwing van de Statenzaal aangepakt werd, had hij voor de provincie een preekstoel en banken geleverd in de kerk van de vesting Oudeschans 11. In de periode dat er gewerkt werd aan de Statenzaal, leverde hij ook een imposant, op wielen verrijdbaar herengestoelte voor de Academiekerk, eveneens in opdracht van de Statenleden 12. Hij staat als aannemer onder het eerste bestek in de Statenzaal, voor de linkerkastenwand, met als borg meester-kistenmaker Urbanus Vos 13. Aangezien de voorzijde van de tweede kastenwand, rechts van de schoorsteenmantel, een exacte kopie moest zijn van de eerste kastenwand, is het logisch dat de ontwerpen van dezelfde tekentafel kwamen. Tussen beide kastenwanden werd de nieuwe Fransche schoorsteenmantel geplaatst, die tot nu toe op naam van Matthias Kruijff staat. Deze was echter meester-timmerman en het maken van met name schoorsteenmantels was door aanscherping van de gildebepalingen een paar jaar eerder, duidelijk voorbehouden aan meester-kistenmakers: Schoorsteenmantels en bekleedsels van de italiaansche fransche off nieuwmoodse schoorstenen de welcke alleen door kistenmakers sullen mogen werden gemaeckt 14. Het provinciaal bestuur zal hier niet de hand mee hebben gelicht.

23 Hoewel Kruijff de aannemer is van de schoorsteenmantel, zal hij als onderaannemer Allert Meijer hebben uitgenodigd, die ook de eerste kastenwand had uitgevoerd en op wiens naam de schoorsteenmantel voortaan kan staan. De datering 1686 op de schoorsteenmantel

24 Deze schoorsteenmantel, gedateerd 1686, is overigens, mét de twee wapens, het enige onderdeel dat is overgebleven van de ooit zo indrukwekkende Statenzaal. Helaas is bij de vergroting van de Statenzaal omstreeks 1850 de schoorsteenmantel verplaatst en ingekort. Daarmee zijn de oorspronkelijke verhoudingen en dus een deel van zijn allure verdwenen. De maker van het snijwerk van de schoorsteenmantel, dat van zeer hoge kwaliteit is, is tot op heden niet bekend. Het schoorsteenstuk Religie en Vrijheid van de schilder Hermannus Collenius is gedateerd Mogelijk is dit schilderij een vervanging van een stuk, waarover in 1686 gesproken werd en waarvan tot nu toe verder niets bekend is. Misschien had een ons onbekende schilder een schilderij vervaardigd dat bij nader inzien niet voldeed en dat niet bewaard is gebleven. Nadat de Staten van Stad en Ommelanden tot hun tevredenheid de geheel vernieuwde vergaderruimte in gebruik hadden genomen, bleef de werkplaats van Allert Meijer in beeld voor werkzaamheden voor de provincie. Het onderste deel van de natuurstenen pilasters van de schoorsteenmantel. Bij de verplaatsing omstreeks 1850 is een stuk verwijderd.

25 Het schoorsteenstuk Religie en Vrijheid van de schilder Hermannus Collenius

26 Voor belangrijke opdrachten werd een beroep op hem gedaan, niet alleen vanwege zijn vakmanschap op het gebied van het kistenmakerswerk, maar ook vanwege zijn inzicht in bouwkundig moeilijke en ingewikkelde constructies. Hij had belangstelling, kennis en gevoel voor architectuur. Zo maakte Allert Meijer in 1695/96...model en tekeningen...van de...nieuwe Toorn op het Provinciehuis en was hij ook betrokken bij de bouw daarvan; in 1697 leverde hij de tekeningen en het model voor de bouw van een...nieuw Clockluiders huisjen bij t Botterdiep...in de stad 17 ; verder leverde hij bij de renovatie van het Stadhouderlijk Hof tekeningen en een model voor een toren 18. Daarnaast was hij verantwoordelijk voor het imposante verhoogde en overwelfde stadhoudersgestoelte voor de prins van Nassau in de Academiekerk 19. Omdat het provinciaal bestuur verantwoordelijk was voor deze kerk, gaven zij ook opdracht voor een nieuw orgel. In 1699 bouwde Arp Schnitger het orgel en bouwde Allert Meijer de orgelkas en het portaal eronder 20. Goede gedetailleerde tekeningen en modellen, maquettes waren nodig voor de uitvoering van de verschillende fasen van de verbouwing en inrichting van de Statenzaal en Gedeputeerdenzaal. Herhaaldelijk werd dan ook in de verschillende bestekken gewezen op deze modellen en tekeningen waarnaar stricktelijk gewerkt moest worden. Allert Meijer, meester-kistenmaker/schrijnwerker werd hiervoor betaald...en sal aen mester Allert Meijer betaelen wegens het concipieren van verscheijden modellen. De toren van het provinciehuis op een bewerkte tekening uit de 18 e eeuw

27

28 Toen de gedeputeerden tien jaar later het besluit namen om ook hun vergaderruimte aan te pakken, lag het voor de hand dat zij een beroep deden op Allert Meijer, gezien zijn eerdere opdrachten van de provincie. Het ging hier echter niet alleen om kistenmakerswerk, maar ook om bouwtechnische zaken. Het houtwerk van de dakconstructie en van de zolders was in zeer slechte staat door vele lekkages en moest veelal worden vervangen. Ook moesten nieuwe dakpannen gelegd worden. Inmiddels was meester-timmerman Matthias Kruijff niet meer beschikbaar, met wie Allert Meijer een kleine tien jaar tevoren had samengewerkt. Hij was in 1693 aangesteld tot stadsbouwmeester van de stad Groningen. De keus viel nu op Robert Wetter, een vakman afkomstig uit Bremen, die jarenlang in Delfzijl verbleef. Hij was daar op zondag organist 21. Dit was niet altijd te verenigen met zijn timmermanswerk door de week. Zo verzocht hij in mei 1695 om voor twee maanden ontheven te worden van zijn plicht om op zondag te spelen omdat hij opdracht had gekregen om een dijk bij Nieuweschans aan te leggen. Het was voor hem onmogelijk om zondags vroeg vanuit Nieuweschans op tijd in Delfzijl te komen om de dienst te begeleiden 22. Hij had meerdere grote opdrachten voor onder andere post- en paalwerk tot tevredenheid uitgevoerd. De verbouwing van de Gedeputeerdenzaal was noodzakelijk vanwege de slechte staat van de zoldering en vanwege het gebrek aan bergruimte voor boeken en dossiers. Daarnaast moest ook de Gedeputeerdenzaal representatief zijn en uitstralen dat daar een belangrijk college vergaderde. In tegenstelling tot de Statenzaal is de inrichting van deze zaal in grote lijnen tot op heden bewaard gebleven. Het bestek voor de zolder, het dak en de schoorsteenmantel is van februari Robert Wetter is de aannemer 23. Voor de ontwerpen werd Allert Meijer betaald: en aen Mr. Aldert betaelen seeven Ducatons wegens het maecken van verscheijden teickeninge.

29 Een reconstructie van de Gedeputeerdenzaal aan de hand van de bestekken

30 Een foto van de huidige Gedeputeerdenzaal

31 Allert Meijer kwam met een onverwacht plan voor de zoldering. Op de nieuwe balken werd niet zoals gebruikelijk een platte zoldering aangebracht, maar tussen de balken werd een holten verwelfsel getimmerd, dat bestond uit drie tongewelven. De middelste was breed en hoog en de twee andere iets kleiner. De ribben of schinkels van deze gewelven werden aan het oog onttrokken door ze met eijcken wagenschott t overkleeden dit alles sooals t behoort, en in t Modell te sien is en ingevolge de teickeninge die het bestek ondersteunde. Tijdens de uitvoering werden de zeer lange, zware balken eerst ondersteund door drie stutten, maar kort daarop achtte men het raadzaam om nogh twee stutten behalve die drie stutten die reeds op mondelinge order sijn geset te doen setten Door het idee van Allert Meijer voor drie tongewelven kreeg de zaal een verrassende dimensie, die zeker bijdraagt aan de bijzondere beleving van deze ruimte.

32 Het holten verwelfsel zoals dat sinds 1698 de Gedeputeerdenzaal overwelft

33 Evenals in de Statenzaal werd ook hier een nieuwe schoorsteenmantel aangebracht boven na de romeinsche order en onder nae de jonische order met aen de 2 sijden van de vuirheert 2 pilasters van Bremer steen op ider een cierlijcke Feston gehouwen In het midden voor de schoorsteen een kussenstuck (een ruimte voor een schilderij) op alle pijlasters en endel peneelen Sierlijck gesneden werck gelijck de teickeninge daer van gemaeckt te sien is Het snijwerk aan deze schoorsteenmantel is uitgevoerd door kistenmaker Allert Meijer, in samenwerking met de beeldsnijder Bartheld Waldeck die het rijkere beeldhouwwerk sneed 24. Kort daarvoor hadden beiden ook samen gewerkt aan de kas voor het orgel in de Der Aakerk, die door Allert Meijer was gemaakt. Bartheld Waldeck overleed tijdens het werk aan de schoorsteenmantel. De kamerbewaarder wordt gelast, an Barthold Waldeck wed=(weduwe) weegens het maeken van eenigh beeltwerck an de schoorsteen op het Prov=huis, te betaelen twintigh Car:gl: arbeijtsloon De festoenen op de twee pilasters van Bremer steen worden toegeschreven aan de beeldhouwer Jan de Rijk uit Groningen 25. Het schoorsteenstuk is van de schilder Hermannus Collenius en heeft als onderwerp Allegorie op de Gerechtigheid. Schoorsteenmantel in de Gedeputeerdenzaal uit 1698

34 Schoorsteenstuk Allegorie op de Gerechtigheid van de schilder Hermannus Collenius De pilasters van Bremer zandsteen van de beelhouwer Jan de Rijk

35 De kastenwand uit 1699 in de Gedeputeerdenzaal

36 Het bestek voor de kastenwand is een jaar later getekend, in februari De aannemer was toen Allert Meijer. De gehele wand tegenover de schoorsteenmantel, van de oostmuur tot de westmuur en van de vloer tot aan de zolder, wordt door pilasters ingedeeld in vijf vakken en van boven afgesloten door een kroonlijst. In de buitenste twee vakken die het smalst zijn, bevinden zich twee doorgangen, die van boven boogvormig zijn afgesloten. De drie overige vakken, de eigenlijke kasten, zijn elk gevuld met vier deuren, twee aan twee boven elkaar. Het middelste vak van deze drie wordt geaccentueerd door dubbele pilasters aan beide kanten en komt als geheel iets naar voren. De pilasters zijn...vercierd... met festoenen van gesneden lofwerk en worden van boven met een...cierlijke Capitteel... afgesloten. Deze pilasters dragen een boogvormig fronton waarin het door twee leeuwen gehouden wapen...daer t Provintie wapen in sal sal staen... Voor dit robuuste beeldsnijwerk is Jan de Rijk verantwoordelijk. Aan de drie overige zijden van de zaal werd een lambrizering van eikenhout van de vloer tot aan vensterbankhoogte aangebracht, bestaande uit een raamwerk met brede panelen. De vensterbanken zelf waren ook van eikenhout. Op de dammen tussen de vensters waren pilasters met kapitelen. Tengelwerk voor goudleerbehang werd boven de lambrizering aan de muren ter weerszijden van de schoorsteenmantel aangebracht. Dit goudleerbehang werd geleverd door Erickson 26. Allert Meijer had de uitvoering van dit werk aangenomen voor een bepaalde som, maar hij werd extra betaald aan Allert Meijer voor Het door Jan de Rijk gesneden wapen met schildhoudende leeuwen in het het maecken van verscheijden teijckeningen fronton van de kastenwand in de Gedeputeerdenzaal

37 Waarschijnlijk aansluitend of anders vlakbij de zaal van de gedeputeerden lag de kamer...alwaer d Heeren Reekenmeesteren sessie nemen... Ook in deze ruimte moest een nieuwe schoorsteenmantel komen, zij het van bescheidener omvang dan die in de Gedeputeerdenzaal. Ook hier was behoefte aan veel kastruimte. Dit bestek dateert van De aannemer is Allert Meijer 27. De schoorsteenmantel die...om t olde bossum holt... aangebracht moest worden...na d Romeijnse ordre... had twee onderpilaren van...breemer hard steen... zonder versiering. De boezem werd omkleed met eiken wagenschot. Op...d hoeken...en an d 2 eijnden met loofwerk gesneden werden, in t midden voor een rond of ovale compartement...(voor het aanbrengen van een schilderij) en alles gelijck in d teijkeninge te sien is... Op de schoorsteenmantel is het jaartal 1700 in het snijwerk verwerkt. Dit snijwerk is toegeschreven aan Jan de Rijk. Het ovale schoorsteenstuk is ook hier geschilderd door Hermannus Collenius. In deze Rekenkamer is het onderwerp een Allegorie op het Goede Beheer. Schoorsteenmantel in 1700 voor de Rekenkamer gemaakt. Omstreeks 1850 verplaatst naar een vertrek met een hoger plafond, waardoor zijn goede verhoudingen verstoord zijn.

38 Het schoorsteenstuk Allegorie op het Goede Beheer van de schilder Hermannus Collenius, een onderwerp dat paste in een Rekenkamer.

39 Ook de kasten waren eenvoudiger dan die van de...heeren Bestuurderen..., maar ze hadden wel veel opbergruimte. Zestien vakken werden met zestien deuren afgesloten. Op de muren die in het zicht bleven, kwam evenals in de Gedeputeerdenzaal goudleer:...aen Erickson voor twee Camers... werd voor leveren en ophangen 750 Car:gl: betaald. Zowel het goudleerbehang van de Statenzaal, als dat van de Gedeputeerdenzaal en de Rekenkamer is verdwenen. Een apart artikel in het bestek werd gewijd aan de doorgang met ingangsdeur. Deze moet zijn van sulk een modell hoogte en breedte, als d nieuwe gemaekte van t zaal van d Ed:Mog:Heeren Gedepde Staten Dit vertrek is niet bewaard gebleven. In de 19e eeuw hebben delen van het provinciehuis grondige veranderingen ondergaan. Het is goed mogelijk dat bij de ontmanteling van de Rekenkamer de kasten in de Gedeputeerdenzaal zijn geplaatst ter weerszijden van de schoorsteenmantel. De doorgang met deur van de Rekenkamer is daar toen in dezelfde wand ingepast. De schoorsteenmantel is neergezet in een vertrek naast de Statenzaal, een verdieping lager. Bij deze verhuizing moest de hoogte aangepast worden, en daarom zijn de verhoudingen van deze schoorsteenmantel niet origineel en niet in evenwicht. Na de oplevering van de werkzaamheden in het provinciehuis werd Allert Meijer onder andere betrokken bij verbouwingen van de borgen Menkema en Dijksterhuis. Eind november 1705 werd Matthias Kruijff, stadsbouwmeester sinds 1693, ontslagen om verscheide abusen van sijn plaats gesuspendeert 28. Op 5 december 1705 werd Allert Meijer als zijn opvolger beëdigd 29. Hij had bewezen meer te kunnen dan zijn oorspronkelijke vak van kistenmaker. De nieuwe stadsbouwmeester leverde tot zijn dood belangrijke bijdragen aan de bouwactiviteiten van de stad Groningen. Freerk J.Veldman

40 Kastenwand voor de Rekenkamer, omstreeks 1850 verplaatst naar de naastgelegen Gedeputeerdenzaal als wandbetimmering Een dichtgemaakt sleutelgat in de wandbetimmering van de Gedeputeerdenzaal, bewijs dat deze betimmering oorspronkelijk een kastenwand is geweest.

41 H.A.Poelman, Een en ander uit de geschiedenis van het Provinciehuis te Groningen, Groninger Volksalmanak 1917, 1-31, blz.10 idem, blz.26 Statenzaal GA 1/545, fol 191v (bestek kastenwand links, 20 januari 1686, oplevering 15 februari 1686) GA 1/545, fol 194 (bestek kastenwand rechts, 18 maart 1686, oplevering 20 april 1686) GA 1/545, fol 227 (bestek schoorsteenmantel, 12 augustus 1686) GA 1/546, fol 143 (bestek bankenplan, 13 oktober 1687, oplevering 30 november 1687) GA 1/19 (resolutie 24 februari 1686) (besluit kastenwand rechts ook aan te brengen en goudleer aan te schaffen voor deze Statenzaal) GA 1/143 (resolutie 18 februari 1686) (extra betaling wegens overbouw aan de kasten) GA 1/143 (resolutie 6 mei 1686) (nieuwe Italiaanse vloerdelen) GA 1/19 (resolutie 15 mei 1686) (onderwerp schoorsteenstuk De Religie en Vrijheit en bestelling vier extra vergulde armen en gordijnen) GA 1/19 (resolutie 6 augustus 1686) (vergulden houtwerk kasten en plaatsing stoelen i.p.v. oude banken; de geleverde vergulden armen en het gouden leer kunnen worden betaald) GA 1/1908, fol 642 v (rekening) betaling goudleer en ophanging ervan in Statenzaal door Derck van Kessel GA 1/1908, fol 643 (rekening) (vergulden van acht wandarmen en de twee provinciale wapens) Voor het ontcijferen van soms moeilijk leesbare passages in diverse bestekken dank ik Willem Doornbos. J.J. Terwen en K.A. Ottenheym, Pieter Post ( ), Zutphen 1993, blz.245 J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage landen, deel 5, Franeker 2006, blz.137 In 1687 vragen de Heren Staten van Stad en Lande tweemaal dringend om de nodige banken in de Statenzaal te plaatsen, in september noemen ze een datum: tegens naesten Landtsdach (GA 1/19, 7 mei en 9 september 1687) Terwen, Pieter Post, blz Jan Geerts werd in februari 1667 ingeschreven als lid van het kistenmakersgilde te Groningen (GA/rekeningen Rode Weeshuis 1667). In 1671 werd hij betaald voor beeldsnijwerk in de Martinikerk (GA/stadsrekeningen 1671, fol 354v). In 1678 werd hij aangesteld tot provinciaal kistenmaker (GA/1 137, resolutie 27 augustus 1678). In 1686 werd hij betaald voor een partij eiken- en vurenhout ten behoeve van het nieuwe herengestoelte in de Academiekerk (GA/stadsrekeningen 1686). Vriendelijke mededeling Johan de Haan ( GA 1/1908, fol 642v) Zie voor Allert Meijer: Freerk J.Veldman, Allert Meijer schrijnwerker/stadsbouwmeester Jan de Rijk beeldhouwer, tentoonstellingscatalogus Groninger Museum, Groningen Een volgende publicatie over hem is in voorbereiding. GA 1/1909, fol 107 GA 1/147 fol 195v Kistenmaker Urbanus Vos trouwde in 1712 met Alegonda Ter Laer, stiefdochter van Matthias Kruijff uit diens derde huwelijk met Lutgera Koyters, weduwe Ter Laer. Hij wordt in de rekeningen van het Rode Weeshuis genoemd als leverancier en maker van stoven.

42 GA 1325/47, blz.65 De historie- en portretschilder Hermannus Collenius werd omstreeks 1650 als zoon van een zilversmid te Kollum geboren. Na overstromingen en daarop volgende ziektes in 1665 bleef hij als enige van zijn familie in leven. Tussen 1666 en 1669 maakte hij vermoedelijk een reis naar Italië. In 1672 werd hij als deskundige in Italiaanse schilderijen betrokken bij een kwestie over schilderijen in het bezit van de Keurvorst van Brandenburg. Hij verbleef enige jaren in Amsterdam waar hij in 1671 trouwde en na het overlijden van zijn vrouw een tweede huwelijk aanging. In 1679 vestigde hij zich te Leek waar hij in opdracht van de eigenaar van de Borg Nienoord een aantal jaren bezig was met onder andere wand- en plafondschilderijen voor de borg. Vanaf 1685 woonde en werkte hij in Groningen als historieschilder en niet onverdienstelijk portretschilder. Hij overleed omstreeks 1723 te Groningen. Zie voor hem verder Freerk J. Veldman, Hermannus Collenius , Zwolle GA 1/550, fol 211 GA 1/551, fol 18v GA 1/552, fol 190 GA 1/549 fol 111v fol 113 GA 1/1924 fol 786v (orgel), GA 1/1925, fol 774v (portaal) Bij het huwelijk van Robert Wetter met Beerta Jurriens te Delfzijl in 1681 was hij organist en afkomstig uit Bremen (GA 124/50 fol 77). Hij was veelvuldig aannemer van post- en paalwerk en van diverse herstelwerkzaamheden aan de Fortresse Delfzijl (GA 1/151 fol 28). In 1691 werd hij genoemd als wedman te Delfzijl (GA 1/146, 20 juli 1691). Voor bepaalde werkzaamheden werden hem veertig kruiwagens ter beschikking gesteld (GA 1/148, 15 mei 1694). Hij woonde in de Oude Hoofdwacht te Delfzijl en ontving voor verbouw en aanpassing van dit pand tot woning 100 daeler. Dit pand zal blijven functioneren als vast organistenlogement (GA 1/149, 22 juni 1697). GA 1/148, 25 mei 1695 GA 1/551 fol 75 (bestek zoldering en schoorsteenmantel, 14 februari 1698) GA 1/551 fol 167 (bestek kastenwand, 9 februari 1699) GA 1/149, 7 oktober 1697 (extra stutten zoldering tijdens de bouw) GA 1/ 151, 22 mei 1699 (betaling aan weduwe van Bartheld Waldeck) J.A. van der Hoeve, Martinikerkhof 12, Groningen, bouwhistorische opname en waardestelling, rapport 1998, afb.44 (de detaillering van de lambrizering en opvulling van de dammen tussen de vensters) Bartheld Waldeck was gehuwd met Elisabeth Groenders en uit dat huwelijk werden in 1696 en 1697 kinderen geboren. Bij de doop in januari 1697 was Arp Schnitger getuige (vriendelijke mededeling Wija Friso). Bij het orgel dat Arp Schnitger in dat jaar leverde voor de A-kerk, was Bartheld Waldeck samen met Allert Meijer verantwoordelijk voor het beeld- en loofwerk (RA 1605/314r, fol 347). Hij werd in juni 1696 gemaand om binnen veertien dagen het loofwerk voor dat orgel te volveerdigen off dat andersints tot sijn leetweesen daer in sal worden versien (GA recht archieven III t.t.1, 22 juni 1697). Tijdens het werk aan de schoorsteenmantel van de Gedeputeerdenzaal overleed hij (RA 1/151, 25 mei 1699).

43 25 De beeldhouwer Jan de Rijk werd op 5 augustus 1661 te Enkhuizen geboren. Na een leer- en werkperiode te Amsterdam waar hij trouwde met Martha Greffet, kwam hij in 1691 naar Groningen. Aanvankelijk was hij daar kockvaer van het St Anthonygasthuis, en daarna vader van het Groene Weeshuis. Tijdens het uitoefenen van deze functie maakte hij beeldsnijwerk voor kerken, overheidsgebouwen en particulieren. Na het beëindigen van zijn dienstverband met het Groene Weeshuis in 1701 bleef hij beeldsnijder en beeldhouwer. Hij liet een groot oeuvre na van zowel werken in hout als in steen. Bovendien maakte hij modellen voor geelgieters. Hij overleed in Zie voor hem Freerk J. Veldman, Allert Meijer schrijnwerker/stadsbouwmeester Jan de Rijk beeldhouwer, tentoonstellingscatalogus Groninger Museum, Groningen 1978 en Freerk J. Veldman, Leven en werk van Jan de Rijk, beeldhouwer, van Kock vaer tot beeldsnijder in Groninger Kerken, jaargang 12, nr. 1 en 2, maart en juni 1995, blz en blz Sinds 1995 is meer van hem bekend geworden dat in een toekomstige publicatie vermeld zal worden. 26 Wilko Erickson, student in de Swanestraat, werd in 1690 ingeschreven in het Lidmatenboek van de Nederlands Hervormde Gemeente te Groningen. In 1693 huwden Wilko Erickson van Emden en Anna Margrieta Philand van Appingedam. In 1694 volgde een tweede huwelijk tussen Wilko Erickson van Embden en Anna Hobbes van Groningen. Tussen 1695 en 1708 liet dit echtpaar acht kinderen dopen. Zij woonden daarbij steeds in de Pelsterstraat te Groningen. Het is goed mogelijk dat hij een ander beroep had en gefungeerd heeft als tussenpersoon tussen opdrachtgever en leverancier. Verder onderzoek naar hem is gaande. 27 GA 1/552, fol 186 (bestek twee kastenwanden en schoorsteenmantel, 20 juni 1700) 28 GA resoluties B en R, 16 november GA resoluties B en R, 5 december Naar bouwmeesters heeft ook Gea van Essen onderzoek gedaan, parallel aan het mijne. Zie Gea van Essen, Bouwheer en Bouwmeester, Bouwkunst in Groningen, Stad en Lande ( ), Assen 2010

44

45 Bestek voor de kastenwand links in de Statenzaal van het provinciehuis te Groningen GA 1/545, fol 191v (20 januari 1686, oplevering 15 februari 1686) Approbata Gronin. in Coll. 22 Janu.1686 (gel) J.Clant Bestek ende conditien op welcke de Eedel.Moog.Heeren Gedep. Staten van Stadt Groningen ende Ommelanden gedencken door haer Ed. Gecomden te besteden het maecken van een nieuwe kaste in het beneden Staten Sael van het Prove Huis alles te maecken gelijck uijt volgende opstellinge te sien is. 1 In den eersten sal den Annemer maecken een groote kaste in het beneden saell van het Prove Huis streckende van d floer tot aen d solder en sluitende van d Ooster Muir tot an de Schorsteen 2 Ten twieden sal den Annemer tot het maecken van dito kaste setten acht stijlen van dubbelde greijnen ribben strec= kende van de floer tot an d solder 3 Dese stijlen sullen geset worden an d Schor= steen en twie an d Noorder Muir d andere vier stijllen sullen twie en twie op de derde part van de anderen geset worden 4 Den Annemer sal het achter op riegelen van boven tot beneden in tijn doorgaande rui= men met anderhalf duims riegels van wa= genschot briet 2½.d: ende het selve van ach= teren met wagenschot achter dichte maken van binnen glat beschaaft en dicht geploecht. 5 Den Annemer sal voor opriegelen nae eijsch en proportie als achter en het selve beun dicht maecken van wagenschot 6 Den Annemer sal dese kaste van boven tot beneden verdielen tusschen de opgaende stijlen in drie opgaende ruimen en mede met wagen schot dichte worden gemaeckt. 7 Den Annemer sal voor de opgaende stijlen een vergaeringe maecken van stijlen ende regelen van wagenschot anderhalfd:holt in diervoegen ende gestalte als het model, niet uitgesondert welcke daervan is gemaeckt en ses gelijcke dielen voor welcke vergaringe sal worden gemaeckt in t midden twie hiele pijlasters en an beijde sijden parten.

46 8 Den Annemer sal maecken onder dese pijlasters een basis gecornist omde pijlasters gaende de deuren langs en sal onder dese Basis lijst tusschen de pijlasters met bogen gemaeckt worden, en onder de pijlasters met sacken. 9 Den Annemer sal boven d pijlasters maecken jonica capittelen met architrave, friese ende cornisse alles nae deselve order en sal boven de pij= lasters worden gecornist, en in t midden met een frontespijtse. 10 Den Annemer sal voorts maecken ter sijden d frontespijtse een gesneden Olijftack en in t mid= den voor de frontespijtse een schilt waer in t prove wapen sal worden gesneden alles volgens model, mede sal op de beijde mid= delste pijlasters een gesneden festonne wor= den gemaeckt 11 Den Annemer sal maecken tusschen d pijlasters twie en twie deuren boven malcander, sijnde ses in t getal en de selve van ander half duims wagenschot vergaderen gelijck in t model te sien is en ijder deur met veer paneelen, de raemen met sijn posten en paneelen op een schaere ver= stecken 12 Den Annemer sal tot dese kaste leveren al het ijserwarck soo het selve sal coomen te eijschen ses goede slooten met vaste hengen spijckers holvasten off wat naem van ijserwerck het oock muchte zijn. 13 Dese kaste sal gemaeckt worden van goet geef wagenschot, sonder spint, vuir ofte streepen en droogh hout alles in forma van het model en besteck en indien an dese caste noch iets an muchte manqueren het selve met 12 gulden gemaeckt conde werden sal hij moeten maecken sonder iets te genieten, Waernae den Annemer sijn staedt can naemaecken. 14 Dit werck sal in Massa Bestedet werden en sal den Annemer voort nae de Beste dinge in t werck moeten treden, dat selve tegens den 15 feb:1686.verveerdigt hebben bij mangel van dien sal hem van de bedongene penn: gecortet worden de som: van vijftigh car gulden sal mede in loco een sufficiante borge moeten stellen 15 De betalinge hijr van sal gedaen werden als den Annemer het werck ten volge besteck gemaeckt en verveerdicht heeft en van d E.E.Heren Besteders opgenomen sal zijn. Op conditien vooren verhaelt heeft Allert Meijer dit werck angenomen te maecken voor d som: van drie hondert carl gulden en tot borge gestelt Urbanus Vos ten waeren Oirconde hebben d E.E.Heeren Besteders nevens aennemer en borge dese onderteickent Act: Groningen in t Prov. Huis den 20 Januari 1686 A.Sijgers, O.Tamminga J. Robers Secret. Albert Meijer, Urbanus Vos

47

48 Bestek voor de kastenwand rechts in de Statenzaal van het provinciehuis te Groningen GA 1/545, fol 194 (18 maart 1686, oplevering 20 april 1686) Approbata Gronin.in Coll. den 9 Apr: 1686 (gel) C: Werumeus. Besteck ende conditien op welcke d Edel.Mog.Heeren Gedep: Staten van stadt Groningen ende Ommelanden gedencken door haer Edel Ge= comden te besteden het maecken van een blinde kaste ende andere reparatien in het benedenstaten Sael van het Prov:Huis alles te maecken gelijck uijt volgende opstellinge te sien is. 1 Eerstelijck sal den Annemer volgens anwij= singe wechnemen de drie dwarsbancken soo staen an de Suidergevel ter sijden van d Schorsteen en de Enden van de lange bancken soo staen an de West sijdt van het Sael vol= gens anwijsinge dicht toe cleeden. 2 Den Annemer sal als dan maecken een voorpandt van een kaste an de West Zijdt van d Schorsteen sluitende tusschen de Schorsteen en d Westmuir en van de floer tot onder d Solder in een gelijcke linie met de ander kaste, op dat alles in forma en Manieren als de kaste soo gemaeckt is an de Oost= zijdt van de Schorsteen, met alle sijn Ornamenten, Sijraet pijlaeren loofwerck en het Provincie Wapen, niets uijtbesondert alles van goet eenkleurig holt en ijserwarck van wat naeme het oock mag wesen soo het werck vereijscht en alles alsoo maecken nae anwijs dat het sij tot contantement van de Edel.Heeren Besteders. 3 Den Annemer sal de olde bancken soo wech genomen sijn volgens anwijs weder opmaken op gelijcke hoogte, streckende van d Wester muir met d voorcanten van de lange banc=ken gelijck alles gesoldert soo het behoort welverstaende dat dese bancken sullen gemaeckt worden om voor d kaste weder vaeck te setten en uit malkander te nemen: Dese blinde kaste sal gemaeckt worden van goet geeff eijcken holt als de ander kaste, sonder spint, vuir ofte strepenen drooch hout in forma van model als de ander sijdt staedt, en indien an dese kaste of an de olde bancken noch iets an muchte manqueren het met 9 gl gemaeckt conde werden sal hij moeten maecken sonder ieets genieten 4 Dit warck sal in Massa Bestedet werden en sal den Annemer voort na de bestedinge in t werck moeten treden dat selve tegens den 20 Apr.1686 verveerdigt hebben bij man=gel van dien sal hem van de bedongene penn. gecortet worden de som: van tijn ducatonnen sal mede in loco een sufficiante borge moeten stellen. 5 De betalinge hijr van sal gedaen werden als den Annemer het werck ten volge Besteck gemaeckt en verveerdicht heeft en van de E.E.Heeren Besteders opgeno= men sal sijn Op conditien vooren verhaelt heeft Mester Matthias Kruijff dit werck angenomen te maecken voor d som: van hondert twee en veertigh carl glden en tot Borge gestelt Jan Geerts Ten waeren Oirconde hebben d E.E. Heeren Bestederen nevens Annemer en Borge desen onderteickent. act: Groningen in t Prov. Huijs den 18 Martij (:gel:) R.V.Iddekinghe, O. Tamminga J.Robers. Secret: Matthias Kruijf, J.Geerts als borge.

49 Bestek voor de schoorsteenmantel in de Statenzaal van het provinciehuis te Groningen GA 1/545, fol 227 (12 augustus 1686) Approbata, Gron in Coll den 13en Aug. 1686, gepara phr A: Barlinkhoff Besteck, ofte conditien, waarnae d,. Ed: Mo: heren, Heeren Staten van Stadt en Lande gedencken te besteden door de Heren haere Gecommitteerden het maecken van een nieuwe ende cierlike fransche Schoorsteens Mantel, ende het Staten van het provincie huijs, Alles op conditien, als volgen 1 Ten eersten sal den Aannemer d oude pilaren wechbreken ende de Sluyp veran= deren, ende dan aen wedersijden setten twee nieuwe pilasters van Bremer steen swaar nae eijsch daaronder maecken een secke, welcke met de hocke van de kasten sal accorderen, daarop maecken een baes naer de...ordre, ende boven de pilasters een Capittel, naer dito ordre, boven dito Capittel sal gemaekt worden een schartose met een holle teegel waaronder sal gehouwen worden een bladt, welcke sich voor sal comen om te krullen, nemende sijn oirspronck van de Capittels ende om wedersijden met een bladt mede te maecken naer eijsch ende sal op de pilasters voornoemt met een festonne worden gehouwen alles net ende cierlik tegens dito pilasters sal aan wedersijden met drie rijgen witte steenties worden opgesett tot aan de bossem, ende soo aan de Heert iets mochte mancqueren, het sel= ve te verbeteren, soo het behoort. 2 Ten tweeden sal de lijste, soo om de schoorsteen is, wechbreken, ende alsdan de Schoorsteen omkleden met een fransche mantel, waervan de onder ste lijste sal worden gemaeckt naer de...ordre met gesnede megdelions alles naer eijsch van dito ordre met sijn architraven, ende ver cierde Friesen, welcke lijste sal werden gecornest op de hoecken, ende achter, alsmede om de taeffel gelijck te sien is in t model daer van gemaeckt, an welcke cornishinge de megdelions met haere cornishinge sullen hebben volgens de ordre, de Friese sal soo wel tuschen de halsen als op de halsen met cierlijck gesneden werck worden gemaeckt ende op de taeffel sal gemaeckt worden een geschneden compertiment, waerin het jaerge= tall sal worden gemaekt. 3 Ten derden, sal boven voor gereerde lijsten op de hoecken worden gemaeckt een platte pilaster, welcke aan wedersijden sal hebben sijn volle proportie soo van voren, als ter sijden ende sal aan de achterkanten van de enden met eeng...van een pilaster worden gemaeckt, alles nae de Corintsesche ordre, ende sullen de gronden, waarop de pilasters komen, over

50 stecken worden, ende op de enden met penels worden dicht gemaeckt dito pilasters sullen met sijn busende capittels werden versien, alles volgens de ordre ende moeten, boven dito pilasters sal gemaeckt worden een architrave Friese ende cornishe, alles volgens dito ordre ende cornishe, sal boven gemaeckt worden met een. ronde frontespits, sluitende onder het gewelfte van de bovenhaardt. 4 Ten vierden sullen de architraven friesen cornishen omlopen, ofte gecornist worden, om dito pilasters met de modelioens van dito ordre ende dentels daaraan dependerende alles nett ende wel naer eijsch van t werck ende ordre, sullen mede alle leden van dito ordre gesneden werden soo t behoort. 5 Ten vijfden sullen de Friesen werdden verciert met gesneden werk voor ende op beiden enden soowel op de halsen, als tuschen deselve ende sal in t fort voornoemt met eenen schildt werden gesneden, waerin de Cijffer van de provincie sal werden gemaeckt dito Schildt sal aen wedersiden werden verciert met een aardigh ende vloeijent looff ende andre bijvoegselen, alles volgens anwisinge van t model in t kleine daarvan gemaekt. 6 Ten sesten sullen beijde enden werden verciert met heerelijcke ende welgeproportioneerde festoenen, ende op de panneels waerin mede een vogel ofte iets anders, tot verheerlijckinge van opgemelte werck sal werden gemaeckt en sal mede de boven regels boven dito paneels met een gesneden looff ofte festoene werden verciert, sullen mede op de pilasters met cierlijcke festoenen worden versien naer eijsch ende verrijckinge van meergemeldte werck. 7 Ten sevenden sullen tuschen de modelioens, soowel onder als boven met rosen werden gemaeckt soo ende in dier voegen de beide ordres voren geroert sullen comen te vereijschen, alles met sijn toebehoren sonder onder scheijt, ende sal mede het schilderie soo voor dito schoorsteen sall komen te staen, rontom met een laurierlooff werden gesneden, alles volgens modell, sullen mede onder de sprongen van de hoeckpilasters van onder de mantel met eene cierlijcke rose werden gemaeckt. 8 Ten achtsten, bovengeroerde werck sal alles gemaeckt worden van goet gaeff ende gesondt wagenschot ende het gesneden werck van goet noords lindenhout ende het onderwerck van goede Bremer steen, ende sal den Aennemer alles daartoe leveren van holt, steen, sarck ende ijser soo het selve sal comen te vereischen, exempt het schilderen ofte vergulden. Op conditien ende bijgaende model heeft Matthias Kruijff dit werck aengenomen te maecken voor de summa van driehondert ende vijftien cargl. In waren oirconde hebben de Ed: Heren Besteders nevens d Aennemer desen onderteickent. Actum Groningen, den 12den Augusti 1686 Onderstont: R.V. Iddekinge O.Tamminga Mattias Kruijf, als aennemer J. Geerts, als borge.