2. Rusland: een isolementsgeschiedenis?

Transcriptie

1 2. Rusland: een isolementsgeschiedenis? De Russische bekering tot het christendom en de ambivalente relatie met Byzantium Prof. dr. Hans van Koningsbrugge

2 Opzet College 2: De Russische bekering tot het christendom en de ambivalente relatie met Byzantium 1. Tussen Kiev en Constantinopel ( ) Militair, commercieel en religieus contact tussen een hoge beschaving en het jonge Kiëv Rus 2. De kerstening van Rusland ( ) Vladimir de Heilige, Jaroslav de Wijze en het Byzantijnse christendom 3. Tussen Kiëv Rus en Byzantium ( ) Vladimir Monomach, de Polovtsen en de Kruisvaarders

3 1. Tussen Kiev en Constantinopel ( )

4 Byzantium: een hoge beschaving Het Byzantijnse Rijk ( ): Grieks-Romeinse cultuur; hoogste vorm van beschaving binnen het toenmalige christendom - oorspronkelijk onderdeel van het Romeinse Rijk (uitbreidingen tussen 218 v.chr. en 117 n.chr.) n.chr.: eerste scheiding tussen Oost-Romeinse en West-Romeinse Rijk n.chr.: tweede en definitieve scheiding tussen Oost-Romeinse en West-Romeinse Rijk n.chr.: Constantinopel hoofdstad van het Romeinse Rijk (het huidige Istanboel) n.chr.: Constantinopel hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk - oorspronkelijke naam van Constantinopel is Byzantion of Byzantium (Oost-Romeinse Rijk = Byzantijnse Rijk) - West-Romeinse Rijk valt in de eeuw: tijdelijk herstel onder Justinianus - Oost-Romeinse/Byzantijnse Rijk houdt stand tot in 1453

5 Uitbreidingen van het Romeinse Rijk (218 v.chr. 117 n.chr.)

6 West-Romeinse en Oost-Romeinse Rijk

7

8 Het herstel onder Justinianus

9 Byzantium: overheersende invloed Byzantium, een grote invloed op Rusland: Een oude en hoge beschaving tegenover het jonge Kiëv Rus (ontstaan tussen ). Met name de aanvaarding van het Byzantijnse christendom heeft verstrekkende gevolgen gehad voor Rusland.

10 Militair Contact Vóór Kiëv Rus: Belegering van Constantinopel door Ros in 860 Oleg ( ): Belegering van Constantinopel in 907 Igor ( ): Belegering van Constantinopel in 941 en in 944 Svjatoslav ( ): - samenwerking met de Byzantijnen: verslaan de Bulgaren ( ) - Svjatoslav wilde een eigen heerschappij in Bulgarije - de Byzantijnen keerden zich tegen hem - de samenwerking met de Byzantijnen was ten einde - Svjatoslav werd tot de aftocht gedwongen - op de terugweg wordt hij door Petsjenegen vermoord in 972 Svjatoslav I (in Kholki, Rusland)

11 Muren Constantinopel

12 Plattegrond Constantinopel

13 Het gebied van de Bulgaren in het zuidwesten, tegen de grens met Byzantium aan. Uitbreiding Kiëv Rus: Oranje: omstreeks 900 Groen: omstreeks 1054 Gestreept: betalen tribuut

14 Het gebied van de Bulgaren, tegen de grens met Byzantium aan. (kaart: +/- 1054)

15 Commercieel Contact Meest gebruikelijke contact tussen Kiëv Rus en Byzantium was het handelsverkeer Twee handelsverdragen in de kroniek van Nestor: uit 911 en in 911 zijn alle namen nog Scandinavisch - in 944 voor een deel ook Slavische namen De verdragen regelden de positie van de Russische kooplieden in Constantinopel: - door welke poort ze de stad mochten betreden (ongewapend) - met hoeveel ze de stad in mochten, begeleid door een keizerlijke ambtenaar de weg van de Varjagen naar de Grieken : belangrijke handelsroute tussen Scandinavië en het Byzantijnse Rijk, via Kiëv Rus

16 Handelsroutes van de Varjagen Blauwe Lijn: de weg van de Varjagen naar de Grieken Rode Lijn: de Wolga-route Oranje Lijnen: overige handelsroutes tussen de 8 e -11 e eeuw

17 De weg van de Varjagen naar de Grieken Beschrijving uit de 10 e eeuw door de Byzantijnse keizer, Constantijn Porphyrogenitus ( de in purper geborene ): - In de winter innen de Ros tribuut van de Slavische onderdanen - In het voorjaar verzamelen ze bij Kiev een vloot van kleine schepen om rivier de Dnepr af te zakken - Op sommige stukken moeten vracht en schepen over land worden gedragen om in de Zwarte Zee hun weg naar Constantinopel te vervolgen - In Tsargrad boden zij hun koopwaar aan: pelzen, honing, was en slaven - En keerden terug met luxeartikelen: zijde, wijn en opschik Keizer Constantijn Porphyrogenitus ( )

18 Religieus Contact Olga ( ): eerste contact met het christendom Het Byzantijnse christendom Olga brengt in 957 een bezoek aan Constantinopel Wordt door keizer Constantijn Porphygenitus ontvangen Schijnt door de patriarch van Constantinopel gedoopt te zijn Het Latijnse christendom Stuurt ook een verzoek aan de Duitse keizer Otto I om bisschoppen en priesters naar Kiev te sturen In 962 verschijnt bisschop Aldalbert uit Trier in Kiev Olga is dan niet meer aan de macht, maar haar zoon Svjatoslav Svjatoslav houdt vast aan het Heidendom

19 2. De kerstening van Rusland ( )

20 Opvolging Svjatoslav ( ) Na de dood van Svjatoslav ontstaat de eerste van vele opvolgingstwisten ( broedertwisten ) In Kiëv Rus geldt het opvolgingsprincipe van senioraat i.p.v. primogenituur: - primogenituur: opvolging van vader op oudste zoon - senioraat: opvolging van vader op alle zonen, de macht behoort toe aan de gehele vorstelijke familie; de grootvorst van Kiev was daarin vaak de oudste: de senior Svjatoslav overlijdt in 972 en laat drie zoons na: - raken verwikkeld in hevige opvolgingsstrijd waarin de twee oudsten omkomen : Jaropolk en Oleg - de jongste zoon, Vladimir, zegevierde met hulp van een leger Varjagen (Scandinavische Noormannen) - in 980 kon Vladimir zich vorst van Kiev noemen Belangrijkste daad van Vladimir: de kerstening van Rusland

21 Ambassadeur Vladimir van Kiev bij keizer Basilius II (987)

22 Vladimir de Heilige ( ) Onder Svjatoslav: Kiëv Rus houdt vast aan het heidendom Onder Vladimir: verschillende godsdiensten komen hun zaak bij de nieuwe vorst bepleiten Tegelijkertijd probeert een tegenkeizer in Byzantium om regerend keizer Basilius II van de troon te stoten Basilius II vraagt Vladimir om hulp Overeenkomst tussen Vladimir en Basilius II: - Vladimir zond Basilius II een leger van 6000 Varjagen om de keizer bij te staan - als beloning had Vladimir om de hand van Anna gevraagd, de zus van de Byzantijnse keizer - deze werd hem door Basilius II toegezegd mits hij zich tot het christendom bekeerde; de belegering van Cherson Anna was een porphyrogenita: een in purper geboren prinses (d.w.z. geboren tijdens het bewind van haar vader: keizer Constantijn Porphygenitus)

23 Vladimir de Heilige Vanaf 4.45

24 Belegering van Chersonesus in 988 Maar Byzantijnse keizers huwden een in het purper geboren prinses niet uit aan barbaren Toen het gevaar voor keizer Basilius II was geweken, leek hij de belofte niet in te willigen In 988 trekt Vladimir met een leger naar Korsoen (Chersonesus), een belangrijke Byzantijnse kolonie aan de zuidkust van de Krim Vladimir maakt zich meester van de stad Met de aanval op Chersonesus probeert Vladimir keizer Basilius II onder druk te zetten, met succes In het Rood: Korsoen (Chersonesus) Byzantijnse kolonie ten zuiden van de Krim

25 Bekering tot het christendom (988) Vladimir de Heilige (in Veliky Novgorod, Rusland) In 988: Prinses Anna komt naar Chersonesus Vladimir wordt gedoopt en het huwelijk wordt voltrokken Het echtpaar trekt met een stoet geestelijken naar Kiev De kerstening van Rusland was nu begonnen De Russische Kerk heeft Vladimir hierom heilig verklaard: Vladimir de Heilige Dit verbond Kiëv Rus met de hoogste beschaving van de toenmalige christelijk wereld

26 Jaroslav de Wijze ( ) Voortzetting van de kerstening van Rusland onder Jaroslav de Wijze ( ) Vladimir de Heilige sterft in 1015: - opnieuw broedertwisten - twee omgekomen zoons, Boris en Gleb, worden door de Russische Kerk heilig verklaard - Jaroslav is de uiteindelijke overwinnaar: ook hij veroverd Kiev met behulp van de Varjagen Jaroslav de Wijze : - stichter van kerken en beschermer van de christelijke geleerdheid - deelde het rijk in eerste plaats met zijn broer Mstislav, maar heerste na diens dood in 1036 alleen - onder zijn bewind zag de Kerk de eerste metropoliet van Russische afkomst (i.p.v. Byzantijnse/Griekse) - het Oud-Russische Recht wordt opgetekend: de Roesskaja Pravda

27 Het Byzantijnse christendom Vladimir de Heilige bekeert zich in 988 tot het oosterse, Byzantijnse christendom (niet tot het westerse, Latijnse christendom): wat zeggen de Nestorkronieken? De Byzantijnen (de Grieken) speelden een grote rol in de jonge Russische kerk - tijdens de eerste eeuwen waren bijna alle metropolieten van Kiev van Griekse afkomst - grote culturele invloed: op literatuur, schilderkunst en bouwkunst (o.a. de eerste Russische kathedralen) Byzantium bracht de Russische kerk al vroeg een diepe argwaan tegenover de Latijnse Kerk bij - Sinds de 11 e eeuw was Kiëv Rus door diplomatieke en commerciële banden met Europa verbonden - maar weinig in de Nestor Kroniek te vinden over Russische contacten met Europa Verschillen tussen de Latijnse en Byzantijnse Kerk beginnen al vóór het Grote Schisma van 1054

28 Sophia Kerk Kiëv

29 Iconostase Kremlin

30 Cyrillus en Methodius: de rol van het kerkslavisch

31 Patriarch en Metropoliet Kerkelijke bestuur van het vroege christendom: Patriarch = kerkleider over een groot gebied (patriarchaat) Het vroege christendom kent vijf patriarchen: - drie patriarchen in: Alexandrië (Egypte), Antiochië (Syrië), Rome (West-Romeinse Rijk) - de 4 e patriarch in Constantinopel vanaf 381 (wordt tweede in rang naast Rome) - de 5 e patriarch in Jeruzalem vanaf 451 Metropoliet = hoofd van een kerkprovincie - metropoliet van Kiev: hoofd van de Russische Kerk - metropoliet van Kiev wordt ingewijd door de patriarch van Constantinopel

32 Huidige patriarchen (2015) van Rome en Constantinopel

33 Verschillen west en oost (vanaf 300) Latijnse Kerk: Hoofdstad Rome Theologisch discours: abstracte wetten en leer van de Kerkdoctrine Taalbeleid: handhaving taal van het centrum, het Latijn Byzantijnse Kerk: Hoofdstad Constantinopel Theologisch discours: spirituele ervaring binnen het mystieke hesychasme Taalbeleid: gebruik van nationale talen (vanaf de 9 e eeuw vertalingen in Kerkslavisch)

34 Het Grote Schisma 1054 Het Grote Schisma: tussen de Latijnse en Byzantijnse Kerk Onenigheid over theologie en over de hoogste autoriteit binnen de Kerk en Wederzijdse excommunicatie tussen paus en patriarch Rooms-Katholieke Kerk in Rome Katholiek = algemeen of universeel Oosters-Orthodoxe Kerk in Constantinopel Orthodox = rechtgelovig ; of behouden van het ware geloof Schisma bemoeilijkt het contact met de Latijnen voor Rusland nog meer

35 Grote gevolgen voor Rusland Bekering tot het Byzantijnse christendom: Rusland tot in de 17 e eeuw buiten de hoofdstroom van de westerse beschaving Obstakels voor contact tussen Rusland en de westerse beschaving: Het Grote Schisma van 1054 (argwaan tegenover de Latijnen) Het Byzantijnse taalbeleid - godsdienst toegankelijker voor gelovigen, maar Russische intellectuele klasse is de Griekse taal niet machtig - geen directe toegang tot de klassieke Griekse beschaving - in het westen juist sprake van geestelijke groei dankzij herontdekking klassieke beschaving (o.a. Scholastiek, Renaissance, Reformatie, Verlichting) De Byzantijnse theologie - meer gericht op spirituele ervaring dan op theologie als kerkdoctrine - in Rusland iconografie i.p.v. scholastiek (iconografie = theologie in kleur ) - weinig aandacht voor Grieks nalatenschap in Rusland vanwege: behoud van het ware geloof (orthodoxie)

36 3. Tussen Kiëv Rus en Byzantium ( )

37 De Polovtsen (omstreeks 1054) Vanaf midden 11 e eeuw nieuwe bedreigingen: - de Polovtsen (een nomadenvolk) - de Kruisvaarders (wederom Latijnen) Gevolg: de belangrijke weg van de Varjagen naar de Grieken verliest alle betekenis Na de dood van Jaroslav de Wijze in 1054: Opnieuw dreiging vanuit de steppe De Petsjenegen ten zuiden van Kiëv Rus worden verdreven door een ander Turks nomadenvolk - de Russen noemen ze: Polovtsen; de Byzantijnen: Cumani; en de Arabieren: Kyptsjak. Polovtsen vormen een constante bedreiging voor het hart van Kiëv Rus Polovtsen deden door hun voortdurende aanvallen grote afbreuk aan het verkeer langs het zuidelijke deel van de Dnepr en de handel met Byzantium

38

39 Vladimir Monomach ( ) Kleinzoon van de Byzantijnse keizer Constantijn Monomachus (van moeders kant) Onder zijn bewind bereikte Kiëv Rus nog eenmaal jaren van glans (Nestor stelt in deze periode zijn Russische kroniek samen) Begin 12 e eeuw weten de Russische vorsten hun eenheid te herstellen Ze kunnen de Polovtsen in de steppe opzoeken en een aantal nederlagen toebrengen Na Vladimir Monomach (na 1125) De Russische vorsten bewaren nog een tijdlang de eenheid onder zijn oudste zoon Mstislav Na de dood van Mstislav in 1132 ging het snel bergafwaarts De twisten tussen de deelvorsten laaiden weer op Kiev bleek een te smalle machtsbasis voor de snel wisselende grootvorsten: het einde van Kiëv Rus is in zicht

40 De kroon van Monomach: een uniek geval?

41 De Kruisvaarders ( ) Kruistochten leggen de Middellandse Zee weer open voor het Europese handelsverkeer (daarvoor in handen van de Arabieren) Handel op Byzantium komt in handen van Venetië In 1204: - kruisvaarders maken zich meester van Constantinopel en stichten een Latijns Rijk - Byzantijnse keizer en patriarch van Constantinopel vluchten naar Nicaea in Klein-Azië - de Russische Kerk verwierp de Latijnen en bleef de patriarch in Niceae trouw In 1261: - de Byzantijnen heroveren Constantinopel - keizer en patriarch kunnen terugkeren - culturele opleving onder de Paleologen

42 Dandolo en het Latijnse keizerrijk

43 De 4 de kruistocht h?v=ohi0iclnjfg Vanaf 2, 22

44

45

46 Belangrijkste Punten Kiëv Rus: ambivalente relatie met Byzantium Hoge (christelijke) beschaving tegenover een jong (heidens) rijk Militair contact: tegenwerking en samenwerking Commercieel contact: de weg van de Varjagen naar de Grieken Religieus contact: in 988 aanvaarding Byzantijnse christendom (Vladimir de Heilige, ) - pas na de bezetting van het Byzantijnse Chersonesus - voortzetting kerstening van Rusland onder Jaroslav de Wijze ( ) Byzantijnse christendom had grote gevolgen voor Rusland - het Grote Schisma van 1054 en argwaan tegenover de Latijnen - Rusland bleef tot in de 17 e eeuw buiten de ontwikkeling van de westerse beschaving Vanaf 1054 nieuwe bedreigingen: Polovtsen en Kruisvaarders