Opleiding Informatiekunde Universiteit Utrecht [COGNITIE &COMMUNICATIE OPDRACHT 1] Opdracht over tactiele communicatie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Opleiding Informatiekunde Universiteit Utrecht [COGNITIE &COMMUNICATIE OPDRACHT 1] Opdracht over tactiele communicatie"

Transcriptie

1 2014 Opleiding Informatiekunde Universiteit Utrecht [COGNITIE &COMMUNICATIE OPDRACHT 1] Opdracht over tactiele communicatie

2 Opdracht 1 Tactiele Communicatie Periode 1 van de opleiding Informatiekunde september november 2014 Docenten: Joske Houtkamp en Robbert Jan Beun Deze opdracht dient te worden uitgevoerd in groepen van twee personen. Deadline en plaats van inleveren Let er goed op dat je alle opdrachten uitgevoerd hebt. Opdracht inleveren vóór woensdag 24 september 12:00 uur: Via een WORD of Zip-file, genaamd opdracht2cc + studentnamen, met het rapport van de opdracht (zie Deliverables ) Bij de studentenbalie in BBL: een papieren versie van het rapport De papieren versie kan ook op woensdag 24 september vóór aanvang van het hoorcollege bij de docent worden ingeleverd. Onvolledig inleveren leidt tot een onvoldoende, dat geldt zowel voor het weglaten van opdrachten als de ruwe data. Lees alles dus nog eens goed na op het eind en zorg er voor dat alle data bijgevoegd zijn. Er wordt gecontroleerd op plagiaat; indien plagiaat wordt geconstateerd leidt dit tot uitsluiting. Na de deadline is er geen mogelijkheid meer om in te leveren. Beoordeling Deze opdracht zal worden beoordeeld op: - Compleetheid: zijn alle gevraagde punten verwerkt in de tekst - Kwaliteit: de manier waarop de verschillende punten zijn uitgewerkt - Verzorging: aandacht voor stijl, spelling, vormgeving, literatuurverwijzingen, leesbaarheid, e.d. Nabespreking / terugkoppeling Je kunt bij het uitwerken van de opdracht feedback en ondersteuning krijgen tijdens het werkcollege. In het werkcollege zal ook de definitieve uitwerking van de opdracht door de studentassistenten worden besproken. 2

3 Doel van de opdracht In deze opdracht gaan jullie nonverbale communicatie bestuderen. We richten ons hierbij op een specifiek type nonverbale communicatie namelijk communicatie via de huid, ook wel tactiele communicatie genoemd. Doel van de opdracht is drieledig: a. bewustwording van het belang van nonverbale communicatie, in het bijzonder tactiele communicatie b. kennismaking met basisterminologie en methode van onderzoek bij tactiele communicatie c. de toepassing van dergelijk onderzoek bij het ontwerpen van interfaces en games Procedure I. Dataverzameling: verschillende vormen van observatie II. Bestudering van literatuur III. Ontwerp Lees de opdrachten en de bijbehorende tekst op het eind ( Communicatie via de huid ) eerst goed door voordat je begint met de uitwerking. Sommige opdrachten dienen samen uitgevoerd te worden, andere individueel. Opdracht 0. Planning (samen) Maak allereerst een planning voor de uitvoering van de onderstaande opdrachten. Houd daarbij rekening met de deadline en andere werkzaamheden die je moet doen in deze periode. Neem de planning op in de appendix van jullie verslag. I Observaties Opdracht 1: (Niet-participerende observatie, samen) Vergelijk het aanraakgedrag van mensen in twee verschillende situaties en bekijk of er verschillen zijn in aanraakgedrag (denk aan een speelplaats van een lagere school, een kroeg, een station of een bejaardentehuis, je eigen familie, etc.). Observeer iedere situatie tot je ongeveer 15 à 20 aanrakingen hebt waargenomen of maximaal een uur als je geen of weinig aanrakingen waarneemt. Zorg dat je zelf geen deel uitmaakt van de situatie. Nr. aanraking waarmee wat hoe bedoeling effect Geef met betrekking tot het aanraakgedrag in ieder geval het volgende aan: - Welke vormen van aanraking heb je geobserveerd? Gebruik hiervoor de bovenstaande tabel. Denk van te voren goed na over je notatiesysteem (zie ook opdracht 5). - Noteer, indien mogelijk in de tabel ook wat met de aanraking werd bedoeld en welk effect met de aanraking werd bereikt. - Welke verschillen heb je opgemerkt in de types aanraking tussen de twee groepen? Waardoor denk je dat deze verschillen werden veroorzaakt? (Motiveer je antwoord) 3

4 - Geef kort commentaar op de uitvoering van deze opdracht. Opdracht 2: (Normoverschrijdende zelfparticipatie, individueel) Probeer een situatie te bedenken waarbij je net de norm overschrijdt (bijv. iemand aanraken die je normaal nooit aanraakt, in een situatie waar je hem/haar nooit aanraakt, ) en voer de aanraking uit. De ontvanger mag overigens niet op de hoogte zijn van je experiment. Maak het niet te gek, laat de ander in zijn waarde en sluit sowieso erotische aanraking uit. Beantwoord nu de volgende vragen: - Welke vorm heb je gebruikt? - Wat was het effect van de aanraking? (op jezelf en de ander(en)) - Waarom was de situatie normoverschrijdend? Opdracht 3: (Zelfwaarneming, individueel) Ga bij jezelf 20 aanrakingen of maximaal een dag lang na waar aanrakingen bij gebruikt worden in de communicatie. Noteer de aanrakingen van jezelf in de rol van zender en van ontvanger. Kies van te voren een dag zodat je je kunt concentreren op de opdracht. Je kunt hiervoor weer een tabel gebruiken als in opdracht 1, maar probeer nu in de tabel ook bij te houden in welke situatie de aanraking plaatsvond en wie de zender en ontvanger was. Erotische aanrakingen worden hier weer uitgesloten van de observatie. - Geef aan hoe er werd gecommuniceerd, wat de situatie was, wie zender/ontvanger was, welke boodschappen er werden overgedragen en wat het effect was. - Was de indeling zoals gegeven in de bijgevoegde tekst voldoende dekkend of ben je nog nieuwe vormen tegengekomen? II Literatuur Opdracht 4: (Gebruikersinterfaces, samen) Zoek drie wetenschappelijke artikelen 1 over interfaces die gebruik maken van tactiele communicatie in de interactie met de gebruiker. Je kunt daarbij bijvoorbeeld gebruik maken Google Scholar of van de website van de universiteitsbibliotheek. - Geef aan op welke termen je gezocht hebt. - Motiveer waarom je voor deze artikelen hebt gekozen. - Geef een korte samenvatting van ieder van de artikelen en voeg de referenties (in APA-stijl) toe aan het eind van je verslag. - Laat zien hoe je de terminologie uit de bijgevoegde tekst kunt gebruiken om de interfaces te karakteriseren en van elkaar te onderscheiden. - Voor welke applicaties/situaties zou je dergelijke interfaces kunnen gebruiken? III Ontwerp Opdracht 5: (Gaming, samen) Stel je bent in dienst van een gamebedrijf als ontwikkelaar van Harry Potter spelen op PC. De directie van het bedrijf heeft besloten dat de karakters (Harry Potter, Hermelien, Malfidus, Perkamentus, ) in de game natuurlijker communicatief gedrag moeten kunnen vertonen, zoals gezichtsuitdrukkingen en aanraking. Jullie zijn als specialisten op het gebied van tactiele communicatie gevraagd de regels voor de tactiele component van dit spel te leveren. De bijgeleverde tekst en je eigen ervaring geven je daarvoor in principe voldoende informatie. a. Noem tien formele en informele rollen en/of relaties die voorkomen in het Harry Potter verhaal. Kun je hierin hiërarchie ontdekken? (hint: begin met het noemen van zoveel 1 Wetenschappelijke artikelen zijn artikelen die gepubliceerd zijn in een wetenschappelijk tijdschrift. Uiteraard vermeld je de naam van dit tijdschrift in de referentie (denk aan APA-stijl). 4

5 mogelijk karakters en bepaal vervolgens de positie van de karakters tot elkaar en tot artefacten in het verhaal) b. Beschrijf van drie rollen hoe deze van invloed kunnen zijn op het tactiel gedrag van karakters. c. Welke eigenschappen van de karakters kunnen naast de rollen eveneens bepalend zijn voor het aanraakgedrag? d. Bedenk een viertal emoties of stemmingen die van invloed zijn op het tactiele gedrag van de karakters. Beschrijf de invloed hiervan op het tactiele gedrag van de karakters. e. Noem twee normen (lees: regels) die je in het spel zou kunnen inbouwen met betrekking tot tactiele gedrag van de karakters. (hint: denk aan tactiel gedrag dat mag of juist verboden is.) We zullen nu preciezer opschrijven hoe een boodschap er uit kan zien in termen van de tactiele vormen (de eindwaarden). Daartoe definiëren we een functie Tactiele_vorm die een boodschap als invoer heeft en een vorm als uitvoer: Tactiele_vorm(boodschap) = <waarmee, wat, hoe> waarmee := voet knie platte_hand vuist elleboog lippen neus wang voorhoofd wat := voet been binnen_hand buiten_hand rug schouder buik borst lippen voorhoofd wang haar hoe := <duur, herhaling, intensiteit, beweging, omklemming> De geeft hierbij een keuzemogelijkheid aan; de stipjes geven aan dat je vrij bent nieuwe vormen erbij te bedenken als daar behoefte aan zou zijn. Merk dat het hoe weer een aantal argumenten heeft. We kunnen deze weer verder uitwerken in eindwaarden, bijv.: duur := lang gemiddeld kort herhaling := ja nee intensiteit := sterk neutraal zwak beweging := ja nee omklemming := ja nee Uiteraard zijn er allerlei (subtiele) uitbreidingen mogelijk op dit model. Zo zou je duur in seconden kunnen uitdrukken of afhankelijk kunnen laten worden van een interrupt, maar voor de eenvoud laten we het even zo. We kunnen nu de boodschappen die een karakter wil verzenden uitdrukken in de hierboven genoemde vormkenmerken. We nemen aan dat een karakter nu de keuze heeft uit de volgende boodschappen: boodschap := groeten dankbaarheid_tonen aandacht_trekken aardig_vinden troost_geven De tactiele vorm die bij de groet hoort, kunnen we als volgt noteren: Tactiele_vorm(groeten) = <waarmee : platte_hand, wat : binnen_hand, hoe : <duur : gemiddeld, herhaling : nee, intensiteit : neutraal, beweging : nee, omklemming : ja > > 5

6 f. Laat zien hoe de overige boodschappen eruit zouden kunnen zien in termen van de tactiele vorm. Motiveer je antwoord. g. Bij welke andere (hier niet gedefinieerde) boodschappen zou je eveneens tactiel gedrag willen toepassen? Wat zou hierbij de vorm kunnen zijn? Een nadeel van de bovengebruikte methode is dat de vorm onafhankelijk is van de context. We kunnen dus bijv. geen onderscheid maken tussen een groet tussen Harry Potter en Hermelien, en Harry Potter en Malfidus. Evenmin kunnen we onderscheid maken tussen een begroeting van Harry met Hermelien in het openbaar en een begroeting in de slaapkamer. h. Welke contextfactoren kunnen een rol kunnen spelen in het Harry Potter -spel bij de bepaling van de tactiele vorm? i. Geef een voorbeeld van een verandering van een boodschap afhankelijk van twee contextfactoren. Als we contextfactoren willen inbouwen kunnen we de functie Tactiele_vorm uitbreiden met een extra context argument: Tactiele_vorm(boodschap, context) j. Definieer de context van de boodschap in termen van een n-tupel en geef de mogelijke eindwaarden. Neem hierbij in ieder geval de zender en ontvanger op als aparte argumenten in het tupel. (hint: bedenk dat het onmogelijk is de hele context te definiëren, neem daarom alleen de meest relevante factoren op in het tupel) k. Bedenk een eenvoudig algoritme dat de tactiele vorm van de boodschap berekent op basis van de boodschap zelf en de zender en de ontvanger. Neem voor het gemak aan dat het spel bestaat uit drie karakters (bijv. Harry Potter, Hermelien Griffel en Albus Perkamentus) en ga er vanuit dat de karakters een bepaalde relatie tot elkaar hebben of een bepaalde rol spelen in het spel. Deliverables Elke groep schrijft een rapport over hun bevindingen. Maak er een zelfstandig leesbaar rapport van dat de volgende onderdelen bevat: (1) Een korte inleiding op het rapport (2) Antwoorden op de vragen in de opdrachten (in een zelfstandig leesbare stijl) (3) Een korte conclusie en discussie over Observaties, Literatuur en Game ontwerp (4) referenties (5) Bijlagen incl. planning, tabellen van de observaties, samenvatting van artikelen Vergeet niet de namen en de studentnummers op het voorblad te vermelden. 6

7 Communicatie via de huid 2 Robbert-Jan Beun We kunnen ons wellicht nog voorstellen hoe het is om niet te zien of te horen, maar hoe het is om onze waarneming via de huid te verliezen valt vrijwel buiten ons voorstellingsvermogen. We zouden kunnen proberen met dikke handschoenen te typen, te koken of een instrument te bespelen, maar communicatie via de huid gaat veel verder. Ouders knuffelen hun kinderen; geliefden kussen elkaar; bij begroetingen omhelzen we elkaar; als we agressief zijn, schoppen of slaan we de ander. Ten onrechte is de huid als zintuig en als communicatiemedium een ondergeschoven kindje. We zullen hier bekijken welke rol de huid speelt in menselijke communicatie en hoe communicatie via de huid zich in de loop van ons leven ontwikkelt. Om een indruk te krijgen van de eigenschappen van de huid die ons in staat stellen om te communiceren, kijken we eerst naar enkele belangrijke anatomische en functionele eigenschappen van de huid. Anatomie en functie van de huid De menselijke huid is, afhankelijk van de plaats, tussen de 0,5 mm (oogleden) en 4 mm (voeten) dik en qua gewicht (ong. 12 kilo) en oppervlakte (ong. 1,5 tot 2 m 2 ) het grootste orgaan dat we hebben. De huid bekleedt het gehele uitwendige lichaamsoppervlak en gaat op de rand van lichaamsopeningen over in slijmvlies. Hij bestaat uit een aantal hoofdlagen (zie figuur 1): de opperhuid, de lederhuid en het bindweefsel, die weer in sublagen kunnen worden opgedeeld. De opperhuid schilfert voortdurend af en bestaat aan de buitenkant uit dode huidcellen. In de lederhuid bevinden zich de zenuwen, de bloed- en lymfvaten en de zweet- en talgklieren die door de opperhuid gaan. Het bindweefsel verbindt de huid met de ondergelegen lichaamsdelen. De kleur van de huid wordt voornamelijk bepaald door de dikte van de opperhuid, de doorbloeding en de hoeveelheid kleurpigment. Figuur 1: Doorsnede van de huid. Opperhuid: hoornlaag (1) + epidermis (2), 3. lederhuid (dermis), 4. bindweefsel (subcutis). De huid beschermt ons voor bedreigingen van het lichaam, zoals temperatuurschommelingen, uitdroging, straling en veroorzakers van infecties. Een deel van dit systeem wordt locaal beregeld, zoals de aanmaak van pigment bij zonnestraling, maar een ander deel, zoals de warmteregulatie, wordt beregeld via de hersenen. Daarnaast geeft de huid via aanraking informatie door over de aard van objecten en speelt ze een essentiële rol bij het genot van seksueel gedrag. De doorgifte van informatie als temperatuur en aanraking gebeurt via een systeem van huidreceptoren dat het somatosensorisch systeem wordt genoemd. 3 2 Copyright R.J.Beun 3 Strikt genomen valt onder het somatosensorisch systeem ook de proprioceptie (zie hieronder). 7

8 Figuur 2 Links: De plaats van de somatosensorische hersenschors aangegeven door de witte gyrus. Rechts: De somatosensorische 'landkaart waarop de lichaamsdelen in elk stukje van de hersenschors zijn afgebeeld. Het somatosensorisch systeem bestaat uit drie verschillende types huidreceptoren die afgebeeld worden op de somatosensorische cortex in de hersenen (zie figuur 2): thermoreceptoren zorgen ervoor dat de hersenen op de hoogte zijn van de thermische omstandigheden, nocireceptoren zorgen voor de waarneming van pijn en mechanoreceptoren reageren op deformatie van de huid die veroorzaakt wordt door druk of wrijving. Sommige receptoren liggen aan de oppervlakte, terwijl andere juist dieper in de huid liggen. Doordat huidreceptoren verschillen in de plaats en het type weefsel eromheen zijn ze gevoelig voor verschillende soorten informatie. De simultane prikkeling van verschillende types receptoren stelt ons in staat verschillen tussen materialen te voelen als metaal, plastic of hout. In principe zouden we via alle huidreceptoren kunnen communiceren, maar in praktijk is vooral stimulatie van de mechanoreceptoren belangrijk. We kunnen immers door aanraking eenvoudig de druk op iemands huid veranderen, maar we hebben zonder speciale hulpmiddelen weinig of geen controle over de temperatuur. 4 De waarneming via de mechanoreceptoren wordt ook wel de tastzin of tactiele perceptie genoemd; als de mechanoreceptoren als communicatiekanaal worden gebruikt, spreken we over tactiele communicatie. Er zijn minstens vijf verschillende types mechanoreceptoren bekend meestal genoemd naar hun ontdekkers zoals Ruffini en Meissner (zie ook figuur 3) die onder meer getypeerd worden naar de verschillende gevoeligheden voor deformatie en hun adaptief vermogen. De zogenaamde lichaampjes van Meissner zijn bijvoorbeeld erg gevoelig voor lichte aanraking, maar adapteren snel zodat de sensatie weer snel verdwijnt. Omdat sommige haarloze gedeelten van de huid, zoals de vingertoppen, veel lichaampjes van Meissner bevatten, moeten we voorwerpen voortdurend tussen onze vingers rollen om ze te kunnen blijven voelen. Hierdoor zijn we in staat hele fijne details waar te nemen die met het oog niet of nauwelijks opgemerkt kunnen worden, zoals de textuur van een bepaald oppervlak, het begin van een rolletje plakband of de cellen van het brailleschrift. 4 Thermoreceptoren spelen bijv. wel een rol bij het voelen van de warmte van een hand bij de handdruk. We zouden met hulpmiddelen de variatie van temperatuur kunnen communiceren, bijv. door het aanbieden van verschillende materialen als hout of metaal. Bij pijnreceptoren ligt dit weer anders. Sommige plaatsen op het lichaam zijn duidelijk gevoeliger voor pijnprikkeling dan andere en er wordt onder extreme omstandigheden wel degelijk mee gecommuniceerd, denk aan lijfstraffen. 8

9 Figuur 3: De huid uitgerust met verschillende sensoren. De huid als zender of ontvanger In het communicatieproces komen we de huid zowel in de rol van zender als die van ontvanger tegen. Soms is de huid alleen ontvanger, bijv. bij het braillelezen, soms is de huid alleen zender, bijv. bij tatoeages of make-up en soms is sprake van beide, bijv. bij strelen en kussen. Hoewel we hieronder voornamelijk naar aanraakgedrag zullen kijken de huid is dan zowel zender als ontvanger functioneert de huid soms dus ook alleen als zender. De huid geeft bijvoorbeeld informatie over ziekte, leeftijd, levenswijze en afkomst. Huidskleur kan een symbool zijn van onderdrukking of juist van de weelde van een samenleving; weinig heeft zoveel voeding gegeven aan spot en racisme als de kleur van de huid: roodhuiden, zwartjakkers, bleekscheten en het gele gevaar zijn allemaal afgeleid van de huidskleur. De huid wordt bleek als we koorts hebben en rood of bruin als we in de zon liggen. De huid verandert door roken of medicijngebruik. Zowel onder invloed van fysieke omstandigheden als van emoties kan de huid gaan glimmen of van kleur of textuur veranderen. We zweten bij warmte, maar ook als we ons niet op ons gemak voelen; we krijgen kippenvel van de kou, maar ook van schrik. Hoewel de bruikbaarheid nog steeds wordt betwijfeld, zou een leugendetector zonder deze eigenschappen een volstrekt onbruikbaar apparaat zijn. De huid kan informatie soms sneller overdragen dan we ons (rationeel) bewust zijn. In het boek Blink van Malcom Gladwell wordt een interessant experiment beschreven waarin proefpersonen vier stapels kaarten voor zich hebben liggen, twee rode en twee blauwe. Iedere kaart in de stapel kost geld of levert geld op en de opdracht is om de kaarten om te draaien zodat de winst wordt gemaximaliseerd. De kaarten zijn gemanipuleerd: de blauwe stapel levert winst op en de rode kaarten kunnen veel winst opleveren, maar nog meer verlies. Om de huidreactie van de proefpersonen te meten werd een sensor in de handpalmen geplaatst die de hoeveelheid zweet kon meten. Het bleek dat de onderzoekers bij de rode kaarten al een zweetrespons konden ontdekken na het omdraaien van tien kaarten, maar dat de proefpersonen pas na veertig kaarten konden zeggen wat er verkeerd was met de rode stapel. Met andere woorden, de huid reageert in sommige gevallen al lang voordat we de informatie in woorden kunnen omzetten. De ontwikkeling van tactiele communicatie Informatie-uitwisseling via de huid is waarschijnlijk het eerste zintuiglijke proces dat functioneel wordt bij de mens en later een van de meest basale vormen van sociale interactie. Na acht weken vertonen embryo s al gevoeligheid voor de aanraking van een haar op de wang; deze gevoeligheid breidt zich langzaam uit via de genitale regio s naar de palmen van de hand en de voetzolen. Later blijken dit ook de meest gevoelige regio s bij volwassenen te zijn. Na 32 weken is bijna ieder deel van de huid van een foetus gevoelig voor de lichte aanraking van een haar. 9

10 Aanraking is essentieel bij de ontwikkeling van pasgeborenen en baby s. Uit experimenten is gebleken dat baby s die meer worden vastgehouden, alerter zijn en jaren later betere cognitieve vaardigheden ontwikkelen. Te vroeg geboren baby s hebben betere overlevingskans en groeien beter naarmate ze regelmatig aangeraakt worden. Zowel baby s als verzorgers reageren bij aanraking al vanaf de geboorte sterk positief op elkaar, het liefst op de blote huid baby s worden gestreeld, geknuffeld of gekieteld. Gemasseerde baby s komen sneller aan dan baby s die niet gemasseerd worden; ze zijn actiever, alerter, vertonen meer reacties, kunnen beter lawaai verdragen, oriënteren zich sneller en zijn emotioneel meer beheerst. Baby s die veel aangeraakt worden hebben een beter humeur en worden liever gevonden dan weinig aangeraakte baby s. Borstvoeding draait niet alleen om het krijgen van voedsel, maar ook om het scheppen van een intieme band via geur en vooral ook via tast. 5 Mensen die als kind niet veel zijn aangeraakt, raken op hun beurt hun kinderen weinig aan. Er zijn studies die aangetoond hebben dat kinderen en ook apen die niet voldoende lichaamscontact met de verzorgers hebben gehad bang en verward raken. Jonge apen waarvan in experimenten de moeder werd weggehaald werden depressief en alleen dagenlang vasthouden door de moeder kon het jong weer in zijn normale doen krijgen. Er traden daarbij belangrijke fysieke veranderingen op in het hartritme, de hersengolven, de lichaamstemperatuur en het functioneren van het immuunsysteem van de jonge aap. Tastzin en lichaamscontact spelen ook gedurende de verdere ontwikkeling van kinderen een belangrijke rol. Net als baby s ontdekken peuters de wereld voor een groot deel via huidcontact, met de handen of met de mond. De meeste peuters zitten graag op schoot en worden graag geknuffeld. Peuters kunnen dikwijls niet zeggen dat ze bang zijn, maar bange peuters zijn aanhankelijker dan normaal, willen meer de hand vasthouden of op schoot zitten van de verzorgers. Peuters uiten hun agressie via schoppen, slaan en bijten; verzorgers communiceren door te knuffelen en te strelen, maar ook door te slaan of te knijpen. Zowel kinderen als verzorgers communiceren intensief en veelvuldig via aanraakgedrag. Van jongs af aan spelen geslachtsverschillen een belangrijke rol in het lichaamscontact. In het algemeen komt vanaf de geboorte aanraking tussen vader en kind minder voor dan aanraking tussen moeder en kind. Na het tweede levensjaar nemen de aanrakingen tussen ouder en kind af en raken kinderen elkaar onderling veelvuldig aan. Er is dan meer lichaamscontact tussen meisjes dan tussen jongens. Tussen de zes en de acht jaar raken jongens elkaar vooral aan door het spelen van fysieke spelletjes. Voor het begin van de puberteit is het meeste lichaamscontact tussen kinderen van gelijke sekse, daarna wordt contact met de andere sekse belangrijk. Zoals we hieronder zullen zien, blijft bij de interpretatie van aanraakgedrag het geslacht van de communicatiepartners een belangrijke rol spelen. Maar de betekenis die men er aan geeft is ook in belangrijke mate afhankelijk van de omstandigheden, zoals de gewoonten in het gezin en de cultuur waar men is opgegroeid. Normen bij tactiele communicatie Veel vormen van tactiele communicatie vereisen direct lichaamscontact en daardoor fysieke nabijheid tussen de communicatiepartners. 6 Sommige vormen van aanraakgedrag bijv. omhelzing of vastpakken beperken zelfs de fysieke vrijheid van het lichaam van de ontvanger. Tactiele communicatie is daarom een intieme ervaring die sterk gerelateerd is aan de kwetsbaarheid van het lichaam. Die kwetsbaarheid is tastbaarder op plaatsen waar zich lichaamsopeningen bevinden, zoals de mond en de genitaliën, waar bedreigingen als virussen en bacteriën makkelijker kunnen binnendringen. Het kan bijna geen toeval zijn dat we aanraking op deze plaatsen van het lichaam als 5 De tast is hierbij zelfs essentieel omdat tijdens het zogen het hormoon oxytocine wordt vrijgemaakt dat het spierweefsel rondom de melkklieren samentrekt waardoor de melk in de melkkanaaltjes wordt gestuwd. 6 Uitzonderingen hierop zijn bijvoorbeeld het brailleschrift en de communicatie via lijnen waaraan duikers of bergbeklimmers zijn vastgemaakt. Ook is bij dieren soms geen direct fysiek contact vereist. Olifanten kunnen trillingen over vele kilometers overbrengen door op de grond te stampen en sommige insecten kunnen via trillingen op het water boodschappen overbrengen. 10

11 meest intiem ervaren; de persoon die daarvoor toestemming heeft, wordt dan ook in het algemeen zorgvuldig geselecteerd. Tactiele communicatie is daarom gebonden aan strikte en complexe regels die we ons meestal pas bewust worden als we ze overtreden. Afhankelijk van de situatie moeten de plaats van het contact, het type aanraking en de relatie tussen de partners binnen strikte grenzen blijven. Wat wel of niet mag hangt bijvoorbeeld af van persoonlijke voorkeuren, het geslacht, machtsposities, de rol die iemand speelt, leeftijd, cultuur en omstandigheden. Mannen met een streng islamitische achtergrond mogen geen andere vrouwen aanraken dan hun eigen vrouw; in Westers georiënteerde culturen mag een man een vreemde vrouw bij een eerste begroeting wel een hand geven, maar het is ongepast haar over het hoofd te aaien of op de wang te kussen. Het is vreemd als een vrouwelijke werknemer haar werkgever in het openbaar in de wang knijpt, maar dat is niet het geval als ze met elkaar getrouwd zijn. Artsen mogen beroepsmatig patiënten aanraken, maar een pianoleraar moet zich bij zijn leerlingen vooral tot de handen beperken. Heteroseksuele mannen zijn terughoudend bij het aanraken van andere mannen vanwege de homoseksuele connotatie, vrouwen staan veel positiever tegenover aanraking door andere vrouwen. Voetballers omhelzen elkaar na een doelpunt of overwinning, maar dan wel op het veld, niet onder de douche. Het aanraken van vreemden of kinderen in de buurt van erogene zones wordt beschouwd als een gotspe of zelfs als ziekelijk of misdadig. In sommige families in de Verenigde Staten heerst zo n taboe op het aanraken van de eigen kinderen dat er speciale cursussen bestaan die erop gericht zijn het natuurlijke aanraakgedrag weer aan te leren. Vormkenmerken van tactiele communicatie Ook bij tactiele communicatie kunnen we tekens en symbolen herkennen met uiteenlopende verbale en nonverbale vormen. Het verbale brailleschrift bestaat bijvoorbeeld uit maximaal zes verdikte puntjes die op de zijden van een rechthoek staan gerangschikt (zie fig. 4). In principe is het mogelijk hiermee 64 betekenissen uit te drukken (2 6 ), dus in ieder geval voldoende om de letters van het Romeins alfabet en wat leestekens te representeren. In tegenstelling tot de meeste tactiele signalen zijn de brailletekens permanent; we kunnen keer op keer met onze vingertoppen over de puntjes gaan en, afgezien van wat slijtage, steeds weer dezelfde boodschap lezen, als we tenminste de betekenis van de symbolen kennen. Daarentegen zijn de nonverbale handdruk en kus ( lipdruk ) vluchtig en is de betekenis afhankelijk van een complex van vormkenmerken, zoals de plaats die wordt aangeraakt op het lichaam of het lichaamsdeel waarmee de ander wordt aangeraakt. Een kus op de lippen heeft een andere betekenis dan een kus op de voeten, een aai over de wang betekent iets anders dan een kus op wang en een tik op de schouder betekent iets anders dan een streling over de schouder. Vormkenmerken die van invloed kunnen zijn op de betekenis zijn onder meer: 7 Waarmee? : het lichaamsdeel waarmee de zender de ander aanraakt (bijv. vuist, open hand, lippen, tong, voet) Wat? : het lichaamsdeel dat door de zender wordt aangeraakt (bijv. haar, mond, arm, borst, schouder, been, voet) Hoe? : de manier waarop de ontvanger wordt aangeraakt (bijv. duur, beweging, kracht, herhaling, omklemming) Hoewel dus een groot deel van het lichaam kan worden gebruikt om fysiek contact te maken en tactiel te communiceren, spelen vooral de handen van de zender een prominente rol bij het vormgeven van tactiele informatie. In zekere zin kunnen we de handen vergelijken met geavanceerde voelsprieten of tentakels. Vanaf het lichaam tot de vingertoppen bevinden zich vijf of zes 7 Veel talen hebben een grote variatie aan woorden die verschillende vormkenmerken van ons aanraakgedrag benadrukken. Nederlandse termen zijn bijvoorbeeld aaien, strelen, kietelen, knuffelen, omhelzen, omarmen, likken, krabben, kussen, vrijen, betasten, porren, duwen, slaan, schoppen, stompen, bijten en aanranden. 11

12 scharnierpunten die de hand binnen de lengte van de arm in vrijwel iedere positie aan de voorkant van het lichaam kunnen brengen. Verder zijn onze spieren voorzien van een inwendig receptorsysteem waarmee we de stand en de beweging van de ledematen kunnen waarnemen; dit vormt onderdeel van het sensorisch systeem dat zorgt voor de waarneming van onszelf in de ruimte, de zogenaamde proprioceptie. Daardoor zijn we ons, zelfs zonder te hoeven kijken, voortdurend bewust van de positie van de armen en handen. Omdat we bovendien via de huidreceptoren directe terugkoppeling krijgen over wat we aanraken, zijn we in staat op een subtiele manier vormaspecten als locatie, druk en snelheid van de aanraking te beregelen, variërend van een liefdevolle streling met de gevoelige vingertoppen tot een ruwe stomp met de harde vuist. Effecten van tactiele communicatie Net als bij andere modaliteiten is bij tactiele communicatie niet altijd duidelijk of we te maken hebben met directe fysieke interactie of met tekens of symbolen. Een klap in het gezicht kan bedoeld zijn om een ander fysiek pijn te doen, maar dikwijls heeft juist de symbolische werking een sterk mentaal effect op de ontvanger en kan bijkomende gevoelens veroorzaken als vernedering of afwijzing. Andersom kan iemand die geknuffeld wordt zich prettig voelen door het directe fysieke contact, maar het knuffelen, mits door de juiste persoon uitgevoerd, kan ook een gevoel geven van veiligheid, troost of intimiteit. Tactiele communicatie kan dus effect hebben op verschillende niveaus. Aanraakgedrag kan er voor zorgen dat we ons meer op ons gemak voelen zonder dat we ons per se bewust hoeven te zijn van die prikkeling. Zo hebben studies uitgewezen dat lichte aanraking op de arm of schouder de kans vergroot dat een verzoek wordt ingewilligd. Andere studies hebben laten zien dat serveersters meer tips ontvangen als ze de klanten kort aanraken, of dat klanten meer alcohol drinken als ze worden aangeraakt. Bij een onderzoek in een supermarkt kreeg een van de caissières de opdracht om telkens wanneer zij wisselgeld terug gaf, de hand van de klant aan te raken. Zij werd door de klanten beschreven als een warmere en vriendelijkere persoonlijkheid dan de caissières die dat niet deden. Hetzelfde experiment met hetzelfde effect is ook uitgevoerd in de bibliotheek. Weer andere experimenten hebben laten zien dat kinderen die door hun moeder worden geknuffeld tijdens een pijnlijke ingreep bij de dokter minder huilen en minder pijnlijke uitdrukkingen op hun gezicht lieten zien. Bovendien nam de hartslag af in vergelijking met kinderen die niet werden geknuffeld. Met behulp van tactiele interactie kan dus een groot scala van effecten teweeggebracht worden, maar de relatie tussen de eerder genoemde vormkenmerken en het effect is sterk contextafhankelijk en daardoor moeilijk precies vast te leggen. Contextuele factoren die van invloed zijn op de interpretatie van de verschillende tactiele vormen zijn bijvoorbeeld: de locatie (bijv. slaapkamer, publieke ruimte) de aanwezigheid van derden en wie dat zijn het onderdeel zijn van een ritueel (bijv. kennismaking, doop) of activiteit met vaste regels (bijv. dans, sport) de stemming van de communicatiepartners (bijv. blij, verdrietig, kwaad) het geslacht en de leeftijd van de communicatiepartners de cultuur waarin de communicatiepartners leven en opgegroeid zijn de onderlinge relatie en de rollen van de communicatiepartners (baas, man/vrouw, arts) eerdere ervaringen van de ontvanger met aanraking Sommige van deze contextaspecten zijn eenvoudig toegankelijk voor beide partners, andere juist niet. We weten immers of we ons in een publieke ruimte bevinden of in de slaapkamer, maar als we iemand aanraken die we niet kennen, weten we niet wat de eerdere ervaringen van die ander zijn. Hierdoor kunnen de bedoeling van de zender en het effect dat bij de ontvanger wordt opgeroepen zowel in positieve als in negatieve zin sterk uiteen lopen. Aanraking kan gemoedstoestanden 12

13 oproepen die gepaard gaan met het ervaren van genot, opwinding, troost of ontspanning, maar ook met afkeer, walging of pijn. We kunnen schrikken van een plotselinge goedbedoelde aanraking om aandacht, of zelfs kwaad worden als iemand ons per ongeluk aanstoot. Maar we kunnen ons ook de hele dag geweldig voelen als we aangeraakt worden door degene waar we verliefd op zijn of door een beroemdheid, zelfs als die ander het niet zo bedoeld heeft. De prettige en troostende ervaring van aanraking wordt in sommige gevallen waarschijnlijk veroorzaakt door het hormoon oxytocine dat bij intense aanraking van de huid in de hersens wordt vrijgemaakt. Onder invloed van oxytocine verzwakt bij dieren de natuurlijke neiging om afstand te bewaren waardoor ze makkelijker naar elkaar toekomen. Bij mensen verlaagt oxytocine de bloeddruk en de concentratie van het stresshormoon cortisol en verbetert het het leervermogen. Uit experimenten is gebleken dat mensen die oxytocine toegediend kregen met een spray via de neus de ander meer gingen vertrouwen; mensen werden er guller van, socialer en vriendelijker het wordt blijkbaar niet voor niks het knuffelhormoon genoemd. Volgens de onderzoekster Kerstin Uvnäs- Moberg zou door massage bij kinderen het leervermogen toenemen, de aandacht verbeteren en pestgedrag op school verminderen. Uit observaties van kinderen (van 1-5 jaar) op de opvang bleek dat na een jaar korte dagelijkse massages de drukke jongetjes minder agressief werden en de meisjes minder teruggetrokken. Docenten waar in de klas wekelijks massage werd uitgevoerd merkten sterke, positieve veranderingen in het sociaal contact tussen kinderen en hun cognitief/emotionele ontwikkeling. Aanraaktherapieën als haptonomie lijken ook positieve effecten te hebben op depressieve pubers en pubers met aandachtsstoornissen. Los van de effecten van oxytocine leren kinderen door massage onder prettige omstandigheden fysieke nabijheid van de ander kennen, wat weer vertrouwen voor toekomstige ontmoetingen kan scheppen de hand waarmee wordt gemasseerd, zal niet snel gebruikt worden als vuist. Literatuur Argyle, M. (1988) Bodily Communication. Londen: Routledge. Gladwell, M. (2005) Blink: The power of thinking without thinking. New York: Little, Brown and Company. Knapp, M.L. & Hall, J.A. (2006) Nonverbal Communication in Human Interaction. Belmont CA: Thomson Wadworth. Kosfeld et al. (2005) Oxytocin increases trust in humans, Nature, 435, Montagu, A. (1978) Touching: The Human Significance of the Skin. New York: Harper & Row Møller, A. R. (2003) Sensory Systems. New York: Academic Press. Oatley, K. (2006) Understanding emotions. Malden (Ma): Blackwell Publishing. Smith, W.J. (1980) The Behaviour of Communicating. Cambridge (Ma): Harvard University Press. Woertman, L. (2004) Psychologie van de tastzin. Lezing Universiteit Nijmegen. 13

Communicatie via de huid 1

Communicatie via de huid 1 Communicatie via de huid 1 Robbert-Jan Beun We kunnen ons wellicht nog voorstellen hoe het is om niet te zien of te horen, maar hoe het is om onze waarneming via de huid te verliezen valt vrijwel buiten

Nadere informatie

Waar gaan we het over hebben?

Waar gaan we het over hebben? Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: Mensen vinden het vaak prettig om elkaar aan te raken. Dat kan een knuffel zijn van je ouders, een vriendschappelijke stomp tijdens een stoeipartij met vrienden

Nadere informatie

Waar gaan we het over hebben?

Waar gaan we het over hebben? Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: Mensen vinden het vaak prettig om elkaar aan te raken. Dat kan een knuffel zijn van je ouders, een vriendschappelijke stomp tijdens een stoeipartij met vrienden

Nadere informatie

Cursus EROTIEK Exo Academy

Cursus EROTIEK Exo Academy Erotisch / sensueel masseren Erotische massage of sensuele massage is een massagetechniek met als doel seksuele gevoelens op te wekken dan wel te versterken. Erotische massages worden vooral gericht op

Nadere informatie

AANRAKEN als eerste en als laatste taal

AANRAKEN als eerste en als laatste taal AANRAKEN als eerste en als laatste taal Brabantse Kennisdag Dementie 5 november 2015 Drs. Marieke Schoenmakers 1 Voorstellen Marieke Schoenmakers Geestelijk verzorger Afgestudeerd op aanraken Aanraken

Nadere informatie

Inleiding Polariteitsmassage

Inleiding Polariteitsmassage Polariteitsmassage Inleiding Een pasgeboren baby heeft niet alleen melk nodig. Iedere baby wordt geboren met behoefte aan lichamelijk contact. Het is dan ook heel normaal dat uw baby graag in de armen

Nadere informatie

inh oud Huid en haar 1. De huid in lagen 2. Nieuwe huid 3. De huid in kleurtjes 4. Voelen met je huid 5. Zweet 6. Haartjes en kippenvel 7.

inh oud Huid en haar 1. De huid in lagen 2. Nieuwe huid 3. De huid in kleurtjes 4. Voelen met je huid 5. Zweet 6. Haartjes en kippenvel 7. Huid en haar inhoud Huid en haar 3 1. De huid in lagen 4 2. Nieuwe huid 5 3. De huid in kleurtjes 6 4. Voelen met je huid 7 5. Zweet 8 6. Haartjes en kippenvel 9 7. Littekens 10 8. Huid en haarweetjes

Nadere informatie

Samenvatting Mensen ABC

Samenvatting Mensen ABC Samenvatting Mensen ABC Week 1ABC: Wie zijn wij? Info: Wie zijn wij mensen Mensen zijn verschillend. Iedereen is anders, niemand is hetzelfde. Dat noem je uniek. Een mens heeft een skelet van botten. Daarom

Nadere informatie

Babylichaamstaal. Van te vroeg geboren baby s

Babylichaamstaal. Van te vroeg geboren baby s Babylichaamstaal Van te vroeg geboren baby s Inleiding Voor een pasgeboren baby is lichaamstaal de eerste en enige manier om te vertellen wat hij wel of niet prettig vindt. Omdat hij nog niet kan praten,

Nadere informatie

Lesmodule 4 fasen van. dementie. VOORBEELD LESMODULE: 4 fasen van dementie

Lesmodule 4 fasen van. dementie. VOORBEELD LESMODULE: 4 fasen van dementie Lesmodule 4 fasen van dementie Inhoudsopgave: 1. Wat is dementie? blz. 3 2. Twee basisprincipes over de werking van de hersenen blz. 4 3. Omschrijving van de vier fasen van ikbeleving bij dementie blz.

Nadere informatie

10 Met haptonomie agressie voorkomen

10 Met haptonomie agressie voorkomen 10 Met haptonomie agressie voorkomen AGRESSIE Praktijkinformatie Gevoel voor grenzen Bewust aanraken Bewust bewegen EN Met haptonomie agressie voorkomen Agressief gedrag van de cliënt is niet altijd alleen

Nadere informatie

Thema. Kernelementen. Emoties Puber- en kinderemotie Eenduidige communicatie

Thema. Kernelementen. Emoties Puber- en kinderemotie Eenduidige communicatie Thema Kernelementen Emoties Puber- en kinderemotie Eenduidige communicatie Tips voor de trainer: Werken met mensen is werken met emotie. Leer emoties als signaal te herkennen, maar niet als leidraad te

Nadere informatie

Samenvatting. (Summary in dutch)

Samenvatting. (Summary in dutch) Samenvatting (Summary in dutch) 74 Samenvatting Soms kom je van die stelletjes tegen die alleen nog maar oog hebben voor elkaar. Ze bestellen hetzelfde ijsje, maken elkaars zinnen af en spiegelen elkaar

Nadere informatie

E Grenzen. E1 Niet zomaar meegaan 3 E2 Privé 8 E3 Grenzen in aanraken 13 E4 Ja en nee 19 E5 Fijne en vervelende geheimen 25

E Grenzen. E1 Niet zomaar meegaan 3 E2 Privé 8 E3 Grenzen in aanraken 13 E4 Ja en nee 19 E5 Fijne en vervelende geheimen 25 E Grenzen E1 Niet zomaar meegaan 3 E2 Privé 8 E3 Grenzen in aanraken 13 E4 Ja en nee 19 E5 Fijne en vervelende geheimen 25 E2 Privé Doelen Weet wat privéplekken op zijn lichaam zijn Weet bij wie je bloot

Nadere informatie

THEMA SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING Kern Subkern 0-4 groep 1-2 groep 3-6 groep 7-8 Onderbouw vo Bovenbouw vmbo Bovenbouw havo-vwo

THEMA SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING Kern Subkern 0-4 groep 1-2 groep 3-6 groep 7-8 Onderbouw vo Bovenbouw vmbo Bovenbouw havo-vwo Kern Subkern 0-4 groep 1-2 groep 3-6 groep 7-8 Onderbouw vo Zelf Gevoelens Verbaal en non-verbaal primaire gevoelens beschrijven en uiten. Kwaliteiten Verbaal en non-verbaal beschrijven dat fijne en nare

Nadere informatie

GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3. Zintuigen

GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3. Zintuigen GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3 Zintuigen 1 INLEIDING Zintuigcellen Reuk-, smaak- en PH-sensoren Smaakzintuig Warmte- en koudesensoren Tast-, druk- en pijnsensoren Fotosensoren 2 ZINTUIGEN VORMEN DE VERBINDING

Nadere informatie

Les 1: Communicatie en interactie + soorten communicatie

Les 1: Communicatie en interactie + soorten communicatie Les 1: Communicatie en interactie + soorten communicatie Gedurende de opleiding krijg je vakken die vallen onder: Communicatie 1,2,3,4 In periode 1 krijgen jullie communicatie 1 + 2 - Communicatie Luisteren

Nadere informatie

Inhoud. De puberteit: nu gaat het beginnen 4. Iets heel bijzonders: het vrouwelijk lichaam 14. Elke maand weer: ongesteld 24

Inhoud. De puberteit: nu gaat het beginnen 4. Iets heel bijzonders: het vrouwelijk lichaam 14. Elke maand weer: ongesteld 24 Inhoud 4 Lichamelijke veranderingen en uiterlijk 6 Dagboek, vriendinnen en stemmingen 10 Zelfvertrouwen, geheimen en pesten 12 Iets heel bijzonders: het vrouwelijk lichaam 14 De vrouwelijke geslachtsorganen

Nadere informatie

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over

Nadere informatie

Aandacht voor jezelf. - Aanraken is een eerste levensbehoefte

Aandacht voor jezelf. - Aanraken is een eerste levensbehoefte Aandacht voor jezelf - Aanraken is een eerste levensbehoefte - Aanraking stimuleert de activiteit van de nervus vagus, de zenuwbaan die de afscheiding van de hormonen die een rol spelen bij de voedselopname,

Nadere informatie

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk

Nadere informatie

WORKSHOP BABYMASSAGE PRAKTIJK WOORDELOOS EEN

WORKSHOP BABYMASSAGE PRAKTIJK WOORDELOOS EEN WORKSHOP BABYMASSAGE PRAKTIJK WOORDELOOS EEN COBY REDEKER 57 JAAR BABYMASSEUR LENTE 4 MAANDEN BABY MASSAGE IN OUDE CULTUREN BABYMASSAGE Bewust en gericht aanraken Liefdevol en aandachgg contact met elkaar

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Thema 4:

Samenvatting Biologie Thema 4: Samenvatting door L. 717 woorden 19 juni 2013 4,8 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting Biologie Thema 4: Zintuig Ligging Prikkel Waarneming Gezichts~ In de ogen Licht Zien

Nadere informatie

Waar gaan we het over hebben?

Waar gaan we het over hebben? Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: De puberteit is naast de lichamelijke veranderingen ook de periode waarin je op een andere manier naar jezelf en de mensen om je heen gaat kijken. Dit komt omdat

Nadere informatie

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op

Nadere informatie

Babymassage 800394 / augustus 2012 Ikazia Ziekenhuis

Babymassage 800394 / augustus 2012 Ikazia Ziekenhuis 1 Ieder mens wordt geboren met behoefte aan lichamelijk contact. Het is dan ook heel normaal dat een baby graag in de armen genomen wordt. Warmte, aanraking, lichamelijk contact en streling zijn voor een

Nadere informatie

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit

Nadere informatie

Wat zegt de wetenschap?

Wat zegt de wetenschap? 2. Wat zegt de wetenschap? Verschillende instituten doen onderzoek naar de effecten van massage. Het TRI (Touch Research Institute) in de Verenigde Staten heeft veel onderzoeken naar de effecten op gezondheid

Nadere informatie

Sanny van Helden Beoefend al 15 jaar Yoga Is lezing over Yoga wel interessant? Deze lezing is een ontdekkingsreis Lezing én oefeningen Interactie Heb

Sanny van Helden Beoefend al 15 jaar Yoga Is lezing over Yoga wel interessant? Deze lezing is een ontdekkingsreis Lezing én oefeningen Interactie Heb Sanny van Helden Beoefend al 15 jaar Yoga Is lezing over Yoga wel interessant? Deze lezing is een ontdekkingsreis Lezing én oefeningen Interactie Heb je een vraag? Stel deze dan direct! Weet één van jullie

Nadere informatie

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Ontspanningsmassage

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Ontspanningsmassage BODY & MIND M A S S A G E P R A K T I J K Ontspanningsmassage Ontspanningsmassage De beleving van een heerlijke ontspanningsmassage Een ontspanningsmassage is een algehele lichaamsmassage waarbij lichaam

Nadere informatie

Pijn meten bij ouderen met dementie; hoe doe je dat?

Pijn meten bij ouderen met dementie; hoe doe je dat? Pijn meten bij ouderen met dementie; hoe doe je dat? Dr. Sandra Zwakhalen Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Dialogen rond dementie Lijden deze ouderen pijn? Hoe kunnen we pijn

Nadere informatie

Leerlijn Sociaal-emotionele ontwikkeling

Leerlijn Sociaal-emotionele ontwikkeling Leerlijn 1.1. Emotioneel 1.2. Sociaal Stamlijn Niveau A Merkt zintuiglijke stimulatie op (aanraking, vibratie, smaken, muziek, licht) Uit lust- en onlustgevoelens Kijkt gericht enkele seconden naar een

Nadere informatie

De Kracht van Aanraking

De Kracht van Aanraking De Kracht van Aanraking Baby s hebben een aangeboren behoefte aan lichamelijke intimiteit. Niets is belangrijker voor hun emotionele, lichamelijke en intellectuele ontwikkeling dan een warme knuffel of

Nadere informatie

SHANTALA. Basishouding en basisaanraking via voelende en invoelende handen. Terug naar de zintuigelijke waarneming

SHANTALA. Basishouding en basisaanraking via voelende en invoelende handen. Terug naar de zintuigelijke waarneming SHANTALA Basishouding en basisaanraking via voelende en invoelende handen Terug naar de zintuigelijke waarneming Voor ouders en verzorgers van een pasgeboren kind 1 INLEIDING Worden gedragen, gewiegd,

Nadere informatie

Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS

Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS Doef-Kleine mensen grote gevoelens(06)-cor.qxd 06-05-2014 10:39 Sanderijn van der Doef KLEINE MENSEN, GROTE GEVOELENS De seksuele opvoeding van kinderen van 0 tot 12 jaar Uitgeverij Ploegsma Amsterdam

Nadere informatie

Voorwoord. Het is wel van belang om altijd eerlijk te zijn wanneer u het er met haar over heeft.

Voorwoord. Het is wel van belang om altijd eerlijk te zijn wanneer u het er met haar over heeft. Voorwoord Deze gids bevat informatie over wat er tot nu toe bekend is over 47,XXX ook wel beter bekend als Trisomie X. Het is geschreven als hulpmiddel om deze genetische aandoening beter te kunnen begrijpen

Nadere informatie

Daar voel ik wel iets.

Daar voel ik wel iets. Thema: Mini Moeilijkheid : *** Biologie Tijdsduur : ** De mens Juf Nelly De huid Daar voel ik wel iets. Doel: Na deze opdracht weet je meer over de werking van je huid en weet je waarom je huid zo belangrijk

Nadere informatie

Bloos je van bloot? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens

Bloos je van bloot? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens Kriebels in je buik Bloos je van bloot? 1 Bloos je van bloot? Groep 6 120 min Begrippen Bloot, naakt, privé, persoonlijk, cultuur, grenzen aangeven, respect, meisjes, jongens Benodigheden Knutselmateriaal

Nadere informatie

6.5. Cognitieve ontwikkeling. Lichamelijke ontwikkeling. Sociale/emotionele ontwikkeling. Seksuele ontwikkeling

6.5. Cognitieve ontwikkeling. Lichamelijke ontwikkeling. Sociale/emotionele ontwikkeling. Seksuele ontwikkeling Boekverslag door J. 1624 woorden 26 februari 2008 6.5 259 keer beoordeeld Vak Verzorging De verschillende soorten ontwikkelingen - cognitieve ontwikkeling - lichamelijke ontwikkeling - emotionele ontwikkeling

Nadere informatie

1. Anatomie en fysiologie van de huid

1. Anatomie en fysiologie van de huid 1. Anatomie en fysiologie van de huid Huid - Epidermis =opperhuid met hoornlaag, epidermiscellen en pigmentcellen. Continue vernieuwing. - Dermis= lederhuid met haarzakjes, talgklieren, zweetklieren, zenuwuiteinden,

Nadere informatie

Beeldvorming van seksuele ontwikkeling bij mensen met een ernstige verstandelijke (meervoudige) beperking

Beeldvorming van seksuele ontwikkeling bij mensen met een ernstige verstandelijke (meervoudige) beperking Beeldvorming van seksuele ontwikkeling bij mensen met een ernstige verstandelijke (meervoudige) beperking Mariska Schutte Gedragsdeskundige Syndion Programma Visie Seksuele ontwikkeling 0-7 jaar Hermeneutische

Nadere informatie

Seksualiteit en seksuele ontwikkeling

Seksualiteit en seksuele ontwikkeling Seksualiteit en seksuele ontwikkeling Platform Smith Magenis syndroom 15 november 2014 - Leusden Yvonne Stoots Vanmiddag Seksualiteit Seksuele ontwikkeling Begeleiding bij seksuele ontwikkeling Seksualiteit

Nadere informatie

Voelen: de huid hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Voelen: de huid hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 12 february 2019 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62513 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding... 6 Test: ben jij hooggevoelig? Tips van meisjes en jongens... 16

Inhoud. Inleiding... 6 Test: ben jij hooggevoelig? Tips van meisjes en jongens... 16 Inhoud Inhoud... 6 Test: ben jij hooggevoelig?.... 10 Tips van meisjes en jongens... 16 Positief beeld van een hooggevoelig iemand... 21 De negatieve kant van hooggevoeligheid... 25 Aanvaard je gevoeligheid...

Nadere informatie

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Zwangerschapsmassage

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Zwangerschapsmassage BODY & MIND M A S S A G E P R A K T I J K Zwangerschapsmassage Zwangerschapsmassage Als je zwanger bent verandert er veel in je lichaam. Deze veranderingen zijn een bijzondere ervaring, tijd voor jezelf

Nadere informatie

Waar gaat het YOUth-onderzoek over?

Waar gaat het YOUth-onderzoek over? Waar gaat het YOUth-onderzoek over? Youth betekent jeugd in het Engels, kinderen dus. En YOU is met hoofdletters omdat het staat voor Youth Of Utrecht: jeugd van Utrecht. We onderzoeken namelijk alleen

Nadere informatie

Wie ben ik? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam

Wie ben ik? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam Kriebels in je buik Wie ben ik? 1 Wie ben ik? Groep 1 80 min Begrippen Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam Benodigheden Grote spiegel en/of handspiegeltjes

Nadere informatie

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Kindermassage

MIND BODY M A S S A G E P R A K T I J K. Kindermassage BODY & MIND M A S S A G E P R A K T I J K Kindermassage Kindermassage Waarom een massage ook (juist!!) voor kinderen heerlijk is... We zijn in de huidige maatschappij allemaal druk en staan vaak niet stil

Nadere informatie

Informatieavond voor ouders TOUCHING CHILD CARE. Onderlinge Kindermassage in de Klas. geraakt door het kind

Informatieavond voor ouders TOUCHING CHILD CARE. Onderlinge Kindermassage in de Klas. geraakt door het kind Informatieavond voor ouders geraakt door het kind TOUCHING CHILD CARE Onderlinge Kindermassage in de Klas 1 Programma informatieavond Opening en voorstellen Theorie van de fysiologie Pedagogische toepassing

Nadere informatie

Module TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen.

Module TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen. Module TA 3 Strooks Het belang van bekrachtiging van het goede bij het werken met mensen. In de TA wordt gesproken over het begrip strook. Een strook is een eenheid van erkenning. Mensen hebben een sterke

Nadere informatie

Wie ben ik? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam

Wie ben ik? Benodigheden. Lesdoelen. Begrippen. Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam Kriebels in je buik Wie ben ik? 1 Wie ben ik? Groep 1 80 min Begrippen Ik, jij, groot, klein, uiterlijk, verschillen, overeenkomsten, haar, ogen, gezicht, lichaam Benodigheden Grote spiegel en/of handspiegeltjes

Nadere informatie

Pedagogisch contact. Verbondenheid door aanraken. De lichamelijkheid van pedagogisch contact. Simone Mark

Pedagogisch contact. Verbondenheid door aanraken. De lichamelijkheid van pedagogisch contact. Simone Mark Pedagogisch contact Verbondenheid door aanraken Simone Mark Mag je een kleuter nog op schoot nemen? Hoe haal je vechtende kinderen uit elkaar? Mag je een verdrietige puber een troostende arm bieden? De

Nadere informatie

Waarom dit boek? 7. 1 De ik-fabriek, wat is dat? Lichaamsseintjes Je lichaam is net een fabriek 17

Waarom dit boek? 7. 1 De ik-fabriek, wat is dat? Lichaamsseintjes Je lichaam is net een fabriek 17 Inhoud Waarom dit boek? 7 1 De ik-fabriek, wat is dat? 10 2 Lichaamsseintjes 14 3 Je lichaam is net een fabriek 17 4 De ik-fabriek, hoe ziet die eruit? 18 4.1 De eerste verdieping: voelen 20 4.2 De tweede

Nadere informatie

7 HEERLIJKE ONTSPANNINGSOEFENINGEN

7 HEERLIJKE ONTSPANNINGSOEFENINGEN 7 HEERLIJKE ONTSPANNINGSOEFENINGEN VOOR THUIS OF OP JE WERK Kom tot rust met deze eenvoudige ontspanningsoefeningen Door te ontspannen krijgt je lichaam de mogelijkheid om zich te herstellen van de dagelijkse

Nadere informatie

en waar is de gebruiksaanwijzing?? Over de eerste spannende dagen met je

en waar is de gebruiksaanwijzing?? Over de eerste spannende dagen met je en waar is de gebruiksaanwijzing?? Over de eerste spannende dagen met je baby Verwachtingen Wordt dit jullie eerste, tweede, volgende kindje? Weet je al hoe je je baby gaat voeden? Als je al een kind hebt:

Nadere informatie

Kennismaken met uw baby De fysiologische blauwdruk van uw baby

Kennismaken met uw baby De fysiologische blauwdruk van uw baby Kennismaken met uw baby De fysiologische blauwdruk van uw baby Patiënteninformatie Kennismaken met uw baby Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Fysiologische blauwdruk van uw baby 3 De eerste ontmoeting 4 De eerste

Nadere informatie

Thema's per klas die aangeboden worden in de methode:

Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Thema's per klas die aangeboden worden in de methode: Groep 1-2 Hierbij zijn de kinderen bezig met specifieke lichaamskenmerken van zichzelf en van anderen. Ook gaan ze op zoek naar onderlinge overeenkomsten.

Nadere informatie

Lesbrief: Lekker ontspannen? Thema: Wat is Mens & Dienstverlenen?

Lesbrief: Lekker ontspannen? Thema: Wat is Mens & Dienstverlenen? Lesbrief: Lekker ontspannen? Thema: Wat is Mens & Dienstverlenen? Copyright Stichting Vakcollege Groep 2015. Alle rechten voorbehouden. Inleiding Niks is fijner dan je prettig en ontspannen voelen. Dit

Nadere informatie

Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat

Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat VERZORGING Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat voor ouders met een baby tot 3 maanden Waarom huilt een baby? Alle baby s huilen en dat is een gezonde zaak. Het is normaal. Huilen hoort bij de ontwikkeling

Nadere informatie

BIJLAGE 3 DE LEERPLANNEN EN RELATIONELE EN

BIJLAGE 3 DE LEERPLANNEN EN RELATIONELE EN BIJLAGE 3 DE LEERPLANNEN EN RELATIONELE EN SEKSUELE VORMING In deze bijlage maken we de vergelijking tussen de Ontwikkelingsdoelen uit het Ontwikkelingsplan van de katholieke kleuterschool en de doelen

Nadere informatie

Wat zijn chromosomen en genen?

Wat zijn chromosomen en genen? Voorwoord Deze gids bevat informatie over wat er tot nu toe bekend is over 47,XYY. Het is geschreven als hulpmiddel om deze genetische aandoening beter te kunnen begrijpen en om anderen beter uitleg hierover

Nadere informatie

Psychosociale ontwikkeling

Psychosociale ontwikkeling Psychosociale ontwikkeling De psychosociale ontwikkeling van het kind Reeds in de baarmoeder ontstaat er een wisselwerking tussen ouder en kind. De baby is al vertrouwd geraakt met de stem van de ouder

Nadere informatie

Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat

Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat VERZORGING Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat voor ouders met een baby tot 3 maanden 2 Waarom huilt een baby? Alle baby s huilen en dat is een gezonde zaak. Het is normaal. Huilen hoort bij de ontwikkeling

Nadere informatie

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN Een handreiking Bij de meesten van ons komt er een moment in het leven dat we gaan nadenken

Nadere informatie

Samenvatting. Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld

Samenvatting. Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld Samenvatting Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld om hen heen. Zo hebben vele mensen een natuurlijke neiging om zichzelf als bijzonder positief te beschouwen (bijv,

Nadere informatie

Heleen Schoots-Wilke

Heleen Schoots-Wilke Heleen Schoots-Wilke Principe 7 Principe 7 Leerlingen: Heb vertrouwen in je zelf Maak het jezelf niet te gemakkelijk Docenten: Geef vertrouwen Zorg voor voldoende uitdaging Stress. 100 biljoen neuronen

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere

Nadere informatie

Geboortecentrum. Tips bij borstvoeding. Gezien vanuit uw kindje

Geboortecentrum. Tips bij borstvoeding. Gezien vanuit uw kindje Geboortecentrum Tips bij borstvoeding Gezien vanuit uw kindje Tips bij borstvoeding Als je besluit om je kindje borstvoeding te geven dan wil je dit ook zo goed en prettig mogelijk doen voor je kindje,

Nadere informatie

HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE?

HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE? HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE? HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE? Voor singles en daters van 15 tot 85 CUPIDA AMORA Titel : Hoe word jij verliefd op de ware? Auteur : Cupida Amora ISBN : 9789402141368

Nadere informatie

Ouderavond lijf & relaties

Ouderavond lijf & relaties Ouderavond lijf & relaties Robert van der Gaag info@one2know.nl 0611003414 Voorstellen Ervaring Gezonde school, genotmiddelen, seksualiteit, voeding, bewegen, mondzorg en mediawijsheid Kinderen Wie heeft

Nadere informatie

Epilepsie. Wat de docent moet weten.

Epilepsie. Wat de docent moet weten. Epilepsie Wat de docent moet weten. Sommige epileptische aandoeningen zijn moeilijker onder controle te brengen dan andere, maar de kans is groot dat de voorgeschreven medicijnen goed werken. Epilepsie

Nadere informatie

7 Mini SPA-Momentjes

7 Mini SPA-Momentjes 7 Mini SPA-Momentjes Momentje 1 Lichtdouche Momentje 1 Lichtdouche Sluit je ogen en focus even op je ademhaling om in het hier & nu aan te komen. Stel je dan voor dat je onder een waterval van licht staat.

Nadere informatie

VOORBEREIDINGSPROGRAMMA TUSSENSEIZOEN (U14-U15-U16-U17)

VOORBEREIDINGSPROGRAMMA TUSSENSEIZOEN (U14-U15-U16-U17) VOORBEREIDINGSPROGRAMMA TUSSENSEIZOEN (U14-U15-U16-U17) Zorg naast voldoende rust, dat je lichaam af en toe een fysieke prikkel krijgt. Buiten het loopschema dat je hieronder kan terugvinden raden we aan

Nadere informatie

Ontwikkelingsgerichte Zorg Couveuse-unit

Ontwikkelingsgerichte Zorg Couveuse-unit Uw kind verblijft momenteel op de couveuse-unit van het MCL. Om de ontwikkeling van uw kind zo goed mogelijk te steunen en te stimuleren wordt in het MCL ontwikkelingsgerichte zorg toegepast. In deze folder

Nadere informatie

Waar gaan we het over hebben?

Waar gaan we het over hebben? Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: In de eerste bijeenkomsten hebben we besproken dat er veel verandert in de puberteit. Je lichaam verandert en de omgang met je ouders en vrienden. Maar er gebeurt

Nadere informatie

Contact maken, verbinding houden Auteur: Lidy Evertsen

Contact maken, verbinding houden Auteur: Lidy Evertsen 1 Contact maken, verbinding houden Auteur: Lidy Evertsen Contact maken, verbinding hebben: we praten er vaak over, net als over liefhebben en houden van. Maar, voor velen van ons is het niet altijd eenvoudig

Nadere informatie

Dialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief

Dialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen

Nadere informatie

(een vermoeden van) kindermishandeling, wat nu?!

(een vermoeden van) kindermishandeling, wat nu?! (een vermoeden van) kindermishandeling, wat nu?! Evi Verdoodt Vlaams ExpertiseCentrum Kindermishandeling Vertrouwenscentrum Kindermishandeling Brussel Een baby wordt geboren Wat heeft deze baby nodig om

Nadere informatie

De e-learning van Gastouderland

De e-learning van Gastouderland De e-learning van Gastouderland Ook voor gastouders is het belangrijk te blijven ontwikkelen. Daarom bieden wij diverse modules aan die speciaal ontwikkeld zijn voor de kinderopvang. Gastouderland werkt

Nadere informatie

Gebruik inmu in de dagelijkse zorg. Pak een inmu moment

Gebruik inmu in de dagelijkse zorg. Pak een inmu moment Gebruik inmu in de dagelijkse zorg Pak een inmu moment Een inmu is een waardig, elegant en waardevol hulpmiddel ter ondersteuning van zorgpersoneel, familieleden en gebruikers. Een inmu kan deel uitmaken

Nadere informatie

Voel jij wat ik bedoel? www.psysense.be 17/5/2008

Voel jij wat ik bedoel? www.psysense.be 17/5/2008 Voel jij wat ik bedoel? www.psysense.be 17/5/2008 Gevoel en emoties / definitie Emoties: in biologische zin: affectieve reacties. Prikkeling van dit systeem geeft aanleiding tot allerlei lichamelijke reacties.

Nadere informatie

Dit systeem is jouw onderbewustzijn

Dit systeem is jouw onderbewustzijn Besturingssysteem op de achtergrond Dagelijks open je het bureaublad op je pc of tabloid. Je start je mail en internet en ondertussen open je een game. Je mag er dagelijks op vertrouwen dat je pc doet

Nadere informatie

Leer uw kind De Ondergoedregel.

Leer uw kind De Ondergoedregel. 1. Leer uw kind De Ondergoedregel. Ongeveer één op de vijf kinderen is slachtoffer van seksueel geweld, waaronder seksueel misbruik. U kunt helpen voorkomen dat het uw kind overkomt. Leer uw kind De Ondergoedregel.

Nadere informatie

Leerlijn Spelontwikkeling. Leerlijnen voor leerlingen met een IQ tot 35

Leerlijn Spelontwikkeling. Leerlijnen voor leerlingen met een IQ tot 35 Leerlijn Spelontwikkeling Stamlijn Spelontwikkeling Niveau A Merkt zintuiglijke stimulatie op (aanraking, vibratie, smaken, muziek, licht) Uit lust- en onlustgevoelens Kijkt gericht enkele seconden naar

Nadere informatie

Het voeren van een slechtnieuwsgesprek met een zorgvrager

Het voeren van een slechtnieuwsgesprek met een zorgvrager 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 Opdrachtformulier Het voeren van een slechtnieuwsgesprek met een zorgvrager Naam student: Datum: 1 Lees het handelingsformulier en noteer vragen en opmerkingen. Bespreek deze met

Nadere informatie

Is een klas een veilige omgeving?

Is een klas een veilige omgeving? Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag

Nadere informatie

Weekprogramma: 1 jaar Zichzelf in de spiegel bekijken en gezichtsuitdrukkingen nadoen

Weekprogramma: 1 jaar Zichzelf in de spiegel bekijken en gezichtsuitdrukkingen nadoen Dit ben ik! Weekprogramma: Week 1; 0 jaar Zichzelf in de spiegel bekijken. 1 jaar Zichzelf in de spiegel bekijken en gezichtsuitdrukkingen nadoen 2 jaar Aanwijzen en benoemen delen van het gezicht. 3 jaar

Nadere informatie

Informatie en instructies voor patiënten met een zenuwletsel

Informatie en instructies voor patiënten met een zenuwletsel Centrumlocatie U bent onlangs geopereerd vanwege een zenuwletsel. Daarvoor bent u onder behandeling op de afdelingen Plastische Chirurgie en Revalidatie. In deze folder geven we u informatie over wat een

Nadere informatie

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland)

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Programma 1. Seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren 2. Criteria om normaal

Nadere informatie

Observatielijst signalen van seksueel gedrag van mensen met EMB Naam: Leeftijd: Ingevuld door: Datum:

Observatielijst signalen van seksueel gedrag van mensen met EMB Naam: Leeftijd: Ingevuld door: Datum: Observatielijst signalen van seksueel gedrag van mensen met EMB Naam: Leeftijd: Ingevuld door: Datum: Doel: Gericht kijken naar seksueel getint gedrag en inzicht krijgen in de betekenis van dit gedrag,

Nadere informatie

Werkbladen Hondengedrag: Kalmerende signalen

Werkbladen Hondengedrag: Kalmerende signalen Werkbladen Hondengedrag: Kalmerende signalen Figuur 1: Artikel NRC Blaffende honden De wetenschappers in het bovenstaande artikel denken dat honden hard hun best doen om met ons te communiceren op de manier

Nadere informatie

HOOGSENSITIVITEIT BIJ KINDEREN

HOOGSENSITIVITEIT BIJ KINDEREN HOOGSENSITIVITEIT BIJ KINDEREN Reinhilde Vermeulen 1. Inleiding: hooggevoeligheid Pionier: Elaine N. Aron en Arthur Aron Begrip HSP in 1997 geïntroduceerd in de wetenschappelijke literatuur Uitgangspunt:

Nadere informatie

Fijn, mijn kind heeft een puberbrein

Fijn, mijn kind heeft een puberbrein Fijn, mijn kind heeft een puberbrein drs. Anje de Vries Bureau Meesterschap Oosterhoutstraat 9a 9401 NA Assen Ontwikkeling Ontwikkelingsgebieden A. Lichamelijke ontwikkeling groei, zintuigen en de motoriek

Nadere informatie

Usability Engineering en User Experience 2012/2013

Usability Engineering en User Experience 2012/2013 Usability Engineering en User Experience 2012/2013 Opdracht 3 Persona s Uitleg en begeleiding Deze opdracht gaat over usability testing met behulp van persona s. De persona s ontwerp je zelf en gebruik

Nadere informatie

Hoogbegaafd en gevoelig

Hoogbegaafd en gevoelig Hoogbegaafd en gevoelig Kazimierz Dabrowski Hoogbegaafd zijn is meer dan slim zijn. Hoogbegaafde mensen zijn vaak ook veel gevoeliger dan andere mensen. Daardoor ervaar je situaties soms intenser dan andere

Nadere informatie

Inhoud. - Hechting - Werkplek - Visie - Video-interactiebegeleiding - Tot slot

Inhoud. - Hechting - Werkplek - Visie - Video-interactiebegeleiding - Tot slot Wie Ben ik? Inhoud - Hechting - Werkplek - Visie - Video-interactiebegeleiding - Tot slot Kind en ziekenhuis Ouderparticipatie september 1993 Kind en ziekenhuis kindgericht = gezinsgericht februari 2009

Nadere informatie