Herindelingsontwerp Gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a.

Transcriptie

1 Herindelingsontwerp Gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. Vastgesteld in de vergaderingen van de drie gemeenteraden op donderdag 24 november

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding Vooraf Voorgeschiedenis 6 2. Huidige situatie van de drie gemeenten Situatiebeschrijving gemeente Dongeradeel De gemeente Dongeradeel in één oogopslag Ruimtelijke kenmerken Economische kenmerken Maatschappelijke kenmerken Situatiebeschrijving gemeente Ferwerderadiel De gemeente Ferwerderadiel in één oogopslag Ruimtelijke kenmerken Economische kenmerken Maatschappelijke kenmerken Situatiebeschrijving gemeente Kollumerland c.a De gemeente Kollumerland c.a. in één oogopslag Ruimtelijke kenmerken Economische kenmerken Maatschappelijke kenmerken De drie gemeenten in regionaal verband Waarom een herindeling? Vooraf Motieven voor herindeling Provinciale context Onderbouwing van de voorgestelde herindeling Visie op de nieuwe gemeente Vooraf Waarom een visie? Afbakening De thema s uitgewerkt De regio centraal Omgeving op orde Verbonden stad en dorpen Zelfbewuste inwoners Duurzaam besturen Definitieve visie Naamgeving Bestuurlijke afweging van de herindeling Draagvlak Bijeenkomsten met inwoners, ondernemers en dorpsbelangen 45 1

3 6.2 Interne samenhang gemeente, dorps- en kernenbeleid Bestuurskracht Evenwichtige regionale verhoudingen en samenhang Duurzaamheid Financieel perspectief Financiële scan Financiële positie Financiële positie van de betrokken gemeenten Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten Personeel en Organisatie Ambtelijke organisatie Personele zaken 55 Bijlage 1: Kaart nieuwe gemeente 56 Bijlage 2: Overzicht gemeenschappelijke regelingen en verbonden partijen 57 Bijlage 3: Logboeken maatschappelijk draagvlak per gemeente 58 Bijlage 4: Verslagen draagvlakbijeenkomsten 61 2

4 Samenvatting 3

5 Samenvatting Dit document bevat het herindelingsontwerp van de Friese gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. Deze drie gemeenten stellen voor de huidige gemeenten op te heffen en één nieuwe gemeente te vormen. Voorafgaande aan deze herindeling zijn met ingang van 1 januari 2017 de ambtelijke organisaties van vier gemeenten, te weten de drie her in te delen gemeenten en de gemeente Dantumadiel, gefuseerd. Vanaf de datum herindeling, beoogd per 1 januari 2019, zal de gefuseerde ambtelijke organisatie in zijn geheel overgaan naar de organisatie van de nieuwe gemeente en zal de gemeente Dantumadiel een dienstverleningsovereenkomst sluiten met de nieuwe gemeente voor het volledige pakket van ambtelijke dienstverlening. Deze vorm van samenwerking en herindeling is uniek in Nederland. Niet eerder fuseerden vier ambtelijke organisaties en drie gemeenten waarbij de vierde gemeente alle ambtelijke functies, met uitzondering van de wettelijke functies, onderbrengt bij de nieuwe gemeente met als juridische basis een dienstverleningsovereenkomst. Voor de samenvoeging van gemeenten bestaat een wettelijk kader in de vorm van de Wet algemene regels herindeling (Wet arhi). Deze wet schrijft voor dat gemeenten met een voornemen tot herindeling dit beschrijven en onderbouwen in een herindelingsontwerp. Het voorliggend document moet worden vastgesteld door de betrokken gemeenteraden en ter inzage worden gelegd voor eventuele zienswijzen van inwoners en omliggende gemeenten. Dit herindelingsontwerp kent acht hoofdstukken. Hoofdstuk I bevat de inleiding en de voorgeschiedenis van de herindeling. Hoofdstuk II beschrijft de individuele gemeenten op ruimtelijke-, economische-, en maatschappelijke kenmerken en geeft de kerngegevens weer. Hoofdstuk III beschrijft de drie gemeenten in regionaal verband. Hoofdstuk IV beantwoordt de Waarom vraag van de herindeling en hoofdstuk V verwoordt de bestuurlijke visie voor de toekomst van de drie gemeenten op een vijftal inhoudelijke thema s. Hoofdstuk VI behandelt de bestuurlijke afweging om te besluiten tot een herindeling onder andere gebaseerd op de criteria van het beleidskader gemeentelijke herindeling van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In hoofdstuk VII komen enkele financiële kerncijfers van de gemeenten aan bod en wordt het financiële perspectief van de nieuwe gemeente toegelicht. In hoofdstuk VIII tenslotte wordt de ambtelijke fusie kort belicht inclusief een aantal personele aspecten. 4

6 1. Inleiding 5

7 1.1 Vooraf Op 23 maart 2016 hebben de raden van de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. (de drie zogenoemde DFK-gemeenten) het voorstel van de colleges van burgemeester en wethouders van de DDFK gemeenten (inclusief de gemeente Dantumadiel) behandeld om de colleges de opdracht te geven een herindelingsontwerp voor de vier gemeenten op te stellen, zodat deze per 1 januari 2019 als één gemeente verder zouden kunnen gaan. De drie gemeenteraden besloten conform het voorstel en namen eveneens een motie aan om, in het geval de gemeente Dantumadiel niet vóór 1 april 2016 definitief zou besluiten tot herindeling, op de kortst mogelijke termijn de procedure in gang te zetten om als drie gemeenten alsnog per 1 januari 2019 tot een herindeling te komen. De gemeenteraad van Dantumadiel besloot op 29 maart 2016 die opdracht aan het college van haar gemeente niet te verlenen. In overeenstemming met de bij raadsbesluiten van de op 24 september 2014 aangegane intentieovereenkomst Samenwerking gemeenten Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. en gelet op de hiervoor genoemde motie werd door de raden van de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. op 28 april 2016 besloten het besluit van 23 maart 2016 in te trekken en werd het besluit genomen om aan de colleges van burgemeester en wethouders van de drie DFK-gemeenten opdracht te verlenen een herindelingsontwerp aan de drie gemeenteraden voor te leggen met het doel om per 1 januari 2019 tot een gemeentelijke herindeling te komen. Hiermee wordt de formele procedure op grond van de Wet arhi gestart om te komen tot een gemeentelijke herindeling van drie gemeenten in Noordoost Fryslân, waarbij de drie hiervoor genoemde gemeenten met de huidige gemeentegrenzen betrokken zijn. De volgende formele stap ligt nu voor, namelijk de vaststelling van het herindelingsontwerp door de gemeenteraden zoals hiervoor genoemd. 1.2 Voorgeschiedenis Al meer dan 10 jaar is in de regio Noordoost Fryslân de discussie gaande over de bestuurlijke toekomst van de gemeenten. Het vergroten van de schaal van werken werd nodig geoordeeld om de bestuurskracht van de gemeenten te behouden en te verbeteren gezien het zich gestaag uitbreidende gemeentelijke takenpakket en de tegelijkertijd teruglopende gemeentelijke middelen. In de verschillende betrokken gemeenten zijn over het terrein van de bestuurskracht de nodige onderzoeken verricht en zijn hierover op raads- en collegeniveau de nodige standpunten ingenomen. Uitgesproken is door de gemeenteraden dat de gemeenten Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. elkaar als duurzame toekomstpartners beschouwen. De meningen van de verschillende gemeenteraden over de meest wenselijk vorm van schaalvergroting liepen en lopen uiteen. Twee varianten vormen het verschil van inzicht, namelijk de voorkeur voor het aangaan van een ambtelijke fusie van de vier ambtelijke organisaties en het aangaan van een gemeentelijke herindeling van de vier gemeenten. Het vinden van een gezamenlijke koers heeft een hoge urgentie gekregen door de decentralisatie van vooral zorgtaken per 1 januari Daarom besloten de vier gemeenteraden onder extern voorzitterschap van Prof. Dr. W. Lemstra in een tweetal bijeenkomsten in de zomer van 2014 een gezamenlijke koers uit te stippelen. De gemeenteraden hebben in die bijeenkomsten herbevestigd dat de vier betrokken DDFK gemeenten elkaars toekomstpartner zijn. Deze herbevestiging heeft zich onder andere gemanifesteerd in de omarming van een gebiedsvisie voor het gehele grondgebied van de vier gemeenten die een doorkijk geeft naar de bestuurlijke opgaven van de gemeenten in de komende jaren. Ook is de urgentie onderkend om op organisatorisch vlak met voortvarendheid 6

8 stappen te zetten. In een tweede bijeenkomst werd het fundament gelegd voor een ambtelijke fusie met als juridische basis een zogenoemde zware gemeenschappelijke regeling. Omdat op dat moment een tweetal gemeenten een uitdrukkelijke voorkeur had voor een gemeentelijke herindeling boven een ambtelijke fusie en de andere twee gemeenten een ambtelijke fusie verkozen boven een herindeling werd, er ook overeenstemming bereikt over een evaluatie van de samenwerking tussen de vier gemeenten. Het doel daarvan was om voor 1 april 2016 een besluit te nemen over hetzij een gemeentelijke herindeling voor de gemeenten die dat verkiezen of te kiezen voor de mogelijkheid van het zelfstandig blijven. In dat laatste geval werd afgesproken dat de zelfstandig blijvende gemeente met ingang van de datum van herindeling een dienstverleningsovereenkomst aangaat met de nieuwe gemeente voor het afnemen van diensten van de per 1 januari 2017 te fuseren vier ambtelijke organisaties. Afgesproken werd om deze afspraken vast te leggen in een intentieovereenkomst. In het plan van aanpak voor de evaluatie van september 2015 is ervoor gekozen om zoveel mogelijk informatie over de bestaande samenwerkingsactiviteiten te verzamelen en beschikbaar te stellen aan de vier gemeenteraden. Het proces werd daarmee aangeduid als herijking van de bestaande samenwerking tussen de vier DDFK gemeenten. De raden van de vier gemeenten hebben het voorstel tot het aangaan van een intentieovereenkomst unaniem aangenomen. Vervolgens besloten de vier gemeenteraden in december 2014 een gemeenschappelijke regeling aan te gaan voor het realiseren van de ambtelijke fusie. Tegelijk met de gemeenschappelijke regeling werd een samenwerkingsovereenkomst gesloten waarin werd afgesproken de samenwerking tussen de vier gemeenten voor 1 april 2016 te herijken, zodat er door de vier raden een besluit kon worden genomen over het al dan niet meewerken aan een gemeentelijke herindeling. Ook werd daarin besloten dat een gemeente, die niet overgaat tot herindeling, wel de ambtelijke dienstverlening blijft afnemen van de nieuwe gemeente. Deze nieuwe gemeente neemt de rechten en plichten van de gemeenschappelijke regeling per ingangsdatum herindeling over. Om dat te formaliseren zal er een dienstverleningsovereenkomst worden gesloten tussen de nieuwe gemeente en de zelfstandig blijvende gemeente. Afgesproken werd om als uitkomst van de herijking te komen tot een vijftal documenten mede op grond waarvan de raden een inhoudelijke afweging konden maken om een opdracht aan de colleges te verlenen tot de voorbereiding van een herindelingsontwerp of juist daarvan af te zien. Die documenten zijn: De (financiële) herindelingsscan van het Ministerie van BZK plus de actualisatie van de uitkomsten van het onderzoek PWC De begroting van de werkorganisatie DDFK Personeelsmonitor DDFK Kaders voor een mogelijke spreiding van voorzieningen Uitgangspunten voor het dienstverleningsconcept en de werkwijze met de dorpen en wijken De vijf documenten zijn opgeleverd in januari 2016 en hebben gediend als informatiebron voor de vier gemeenteraden om een besluit over al dan niet herindelen te kunnen nemen. Na de herijking besloot de gemeenteraad van Dantumadiel op 29 maart 2016 niet tot herindeling over te gaan en het bepaalde in de op 18 december 2014 door de vier DDFK gemeenten ondertekende samenwerkingsovereenkomst in te roepen. Dat betekent in de praktijk dat de oprichting van de ambtelijke fusieorganisatie (Werkorganisatie DDFK-gemeenten) per 1 januari 2017 doorgang vindt en dat de daarvoor aangegane gemeenschappelijke regeling (inwerking getreden op 1 januari 2015) de juridische basis vormt. Bij afronding van het bestuurlijke fusieproces van de drie 7

9 DFK-gemeenten en na een positief besluit van de Tweede en de Eerste Kamer, zal de nieuwe gemeente starten per 1 januari 2019 en vervalt op die datum de door de vier DDFK-gemeenten aangegane gemeenschappelijke regeling. De Werkorganisatie DDFK-gemeenten gaat dan over als ambtelijke organisatie naar de nieuw gevormde gemeente en de gemeente Dantumadiel wordt, net als onder de gemeenschappelijke regeling, op dezelfde wijze als daarvoor bediend door de ambtelijke organisatie van de nieuwe gemeente. De juridische basis voor die dienstverlening zal een dienstverleningsovereenkomst zijn. 8

10 2. Huidige situatie van de drie gemeenten 9

11 In dit hoofdstuk wordt de huidige situatie van de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. beschreven. Het gaat om de ruimtelijke, maatschappelijke en economische kenmerken en de voorgeschiedenis van deze gemeenten. Ook worden een aantal kerngegevens weergegeven. Voor de drie gemeenten geldt het volgende overzicht: Gemeente Aantal inwoners Aantal arbeidsplaatsen Aantal bedrijven Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a Situatiebeschrijving gemeente Dongeradeel Kerngegevens gemeente Dongeradeel per 1 januari 2016 Oppervlakte ha Aantal inwoners Aantal dorpen en steden 28 Lengte van de wegen 356 km Lengte van de fietspaden 61 km Lengte van de vrij liggende voetpaden 38 km Lengte van de vaarwegen 60 km Oppervlakte openbaar groen 408 ha (incl. 50 ha open water) Aantal basisscholen 22 Aantal basisscholen speciaal onderwijs 1 Aantal scholen voortgezet onderwijs 3 Stad en dorpen in Dongeradeel op 1 januari 2016 Stad en dorpen Inwonertal Aalsum 124 Anjum Bornwird 121 Brantgum 244 Dokkum Ee 833 Engwierum 557 Foudgum 79 Hantum 416 Hantumeruitburen 67 Hantumhuizen 203 Hiaure 66 Holwerd Jouswier 43 Lioessens 350 Metslawier 914 Moddergat 233 Morra 232 Nes

12 Niawier 360 Oosternijkerk 937 Oostrum 194 Paesens 254 Raard 225 Ternaard Waaxens 37 Wetsens 57 Wierum 342 Totaal De gemeente Dongeradeel in één oogopslag Dongeradeel is gelegen in het noordoosten van de provincie Fryslân met als hoofdplaats Dokkum, de noordelijkste stad van de Friese elf steden. De gemeente Dongeradeel is na een gemeentelijke herindeling in 1984 ontstaan door het samenvoegen van de gemeenten Dokkum, Westdongeradeel en Oostdongeradeel. De gemeente omvat de stad Dokkum alsmede 27 dorpen. Op 1 januari 2016 bedroeg het aantal inwoners van de gemeente , waarvan in Dokkum en in de dorpen wonen. Door de jaren heen heeft Dokkum zich als het belangrijkste regionale centrum op het gebied van onderwijs, zorg, voorzieningen en detailhandel in Noordoost Fryslân ontwikkeld. Buiten de stad kenmerkt de gemeente zich sterk door een overwegend agrarisch gebied in een aantrekkelijk klei- en terpenlandschap. Gelegen aan het Nationaal Park Lauwersmeer en Werelderfgoed Waddenzee maken de onderscheiden kenmerken de gemeente tot een aantrekkelijk woon-, leef- en toeristisch klimaat Ruimtelijke kenmerken Dongeradeel maakt deel uit van het kleiterpengebied Oostergo. De zee heeft grote invloed gehad op de vorming van de ondergrond. Dit is nog steeds duidelijk herkenbaar in het landschap. Deze ondergrond is het belangrijkste kenmerk van Dongeradeel en uit zich in een grote openheid met puntverdichtingen met opgaande beplanting (boerenerven en (terp)dorpen), grillige blokverkaveling, dijken, grillige waterlopen en subtiel reliëf. De belangrijkste wateren zijn het Lauwersmeer, het Dokkumer Grootdiep, de Dokkumer Ee, Súd Ie en de Peasens. Alle dorpen zijn door (op)vaarten verbonden aan deze waterlopen. Dongeradeel is de grootste archeologisch rijksmonumentengemeente van Nederland (ruim 40 archeologische rijksmonumenten, veelal terpen), wat de rijke cultuurhistorie aangeeft. De basis van het huidige landschap is te vinden in de zand- en zeekleiafzettingen die tussen 500 en 1500 na Chr. hebben plaatsgevonden. Deze afzettingen hebben geleid tot een brede rand van de hoger gelegen kwelderwal die grenst aan de Waddenzee. Aan de zeezijde zijn door menselijke ingrepen zeepolders en buitendijkse kwelders ontstaan. Landinwaarts ligt achter de kwelderwal de kweldervlakte (voormalige getijdenvlakte). De kweldervlakte sluit aan op het kleiterpengebied, dat vervolgens aan de zuidkant grenst aan met veen overdekte zandgronden. Dongeradeel is een agrarisch gebied, met op de kwelderwal met name akkerbouw en in de kweldervlakte en het kleiterpengebied met name weilanden gericht op veeteelt. In het landschap van Dongeradeel speelt het microreliëf een aanzienlijke rol. Kleine hoogteverschillen zijn ontstaan door afzettingen en inklinking, grotere (zoals dijken en terpen) vooral ook door mensen. De dijken en terpen vertellen het verhaal van het ontstaan van bewoning 11

13 in het landschap van Dongeradeel. Vanwege de bedreiging door de zee zijn eerst terpen opgeworpen en vanaf de 11 e eeuw dijken aangelegd. Dongeradeel kent 27 dorpen en één stad. De meeste en oudste dorpen zijn terpdorpen. Later zijn er ook dijk- en wegdorpen ontstaan. De gemeente heeft vier rijksbeschermde dorpsgezichten en een beschermd stadsgezicht. Ook de enige stad in het gebied, Dokkum, is gebouwd op een terp. Door de strategische ligging en de open verbinding met de zee, is Dokkum uitgegroeid tot een handelsstad waar ook de admiraliteit zich vestigde. Om de stad te beschermen tegen vijandige aanvallen is Dokkum in de 16 e eeuw een vestingstad geworden. De rijksmonumentale bolwerken en grachten zijn ook nu nog een fraai sieraad voor de stad. Doordat de sluis (Zijl) uit Dokkum verplaatst werd richting de Lauwerszee verloor Dokkum de zeehavenfunctie. Maar de centrumfunctie van de stad is duidelijk zichtbaar: nog steeds leiden de meeste waterlopen en wegen in het gebied naar de stad Dokkum Economische kenmerken Economische betekenis De gemeente Dongeradeel kenmerkt zich door een concentratie van bedrijvigheid en ontwikkelingsmogelijkheden in Dokkum, hoogwaardige landbouw in het landelijk gebied, aantrekkelijke recreatiemogelijkheden in nationaal en internationaal erkende landschappen van bijzondere kwaliteit en kleine innovatieve bedrijvigheid in de dorpen. Belangrijke economische activiteiten in de gemeente Dongeradeel zijn de industrie, bouw, handel en landbouw. In deze sectoren zijn relatief meer mensen werkzaam dan gemiddeld in de provincie Fryslân. Het grootste deel van de werkgelegenheid is geconcentreerd in Dokkum. Met haar regionaal verzorgende functie biedt de stad veel werk in handel, zakelijke diensten, onderwijs en zorg. Dokkum vormt het economisch hart van de gemeente met diverse bedrijventerreinen en kantoorlocaties. Het historische centrum van de stad heeft een breed aanbod van winkels en horeca en trekt vele consumenten uit de regio. Andere plaatsen met enige concentratie van werkgelegenheid zijn Metslawier, Holwerd, Ternaard en Anjum. Het platteland kenmerkt zich door grootschalige bedrijven in melkveehouderij en akkerbouw. Ook wordt op een aantal plaatsen in het landelijk gebied aardgas gewonnen. Van oudsher was de industrie in de gemeente gericht op toelevering aan de landbouw. Hoewel de onderlinge afhankelijkheid niet meer zo groot is als vroeger, bieden de metaalindustrie en de productie van machines en apparaten nog steeds een relatief groot aantal arbeidsplaatsen in Dongeradeel. Dongeradeel is bereikbaar via de N361 en de vierbaans autoweg N356 (Centrale As). Deze wegen verbinden Dongeradeel met Leeuwarden en de A7 zone (Drachten, Heerenveen, Groningen). Recreatie en toerisme Ingesloten door de staande mastroute Lemmer-Lauwersoog-Delfzijl, het Nationaal Park Lauwersmeer en Werelderfgoed Waddenzee heeft Dongeradeel van nature al een aantrekkelijk verblijfsgebied voor het inkomend toerisme. De gemeente ziet in dit beleidsveld dan ook een belangrijke drager in haar sociaal- economische structuur. Dongeradeel zet daarom al jaren in op groei van de inkomsten en werkgelegenheid in de toeristische sector en richt haar toeristische pijlen op de aspecten die voor de gemeente de meeste kansen bieden, te weten cultuur, natuur en water. Sinds een paar jaar wordt fors geïnvesteerd in het verbeteren van de vaarwaterinfrastructuur. Op dat gebied blijven de ambities voor de komende jaren onverminderd groot (Súd Ie project en project Holwerd aan Zee). 12

14 2.1.4 Maatschappelijke kenmerken Vraagstukken rond bevolkingsontwikkeling, het voorzieningenniveau, vitaliteit van de plattelandsgemeenschap en beschikbaarheid van zorg, zijn belangrijke thema s voor Dongeradeel. In Dongeradeel is al enige jaren sprake van krimp. Daarbij zijn vergrijzing, ontgroening, minder gezinnen, meer alleenstaanden en een kleinere beroepsbevolking de trends. Trends die consequenties hebben voor wonen en werken, de woning- en de arbeidsmarkt, maar ook voor de instandhouding van voorzieningen en dus voor de leefbaarheid. Met veel voorzieningen op het gebied van zorg, onderwijs, sport, cultuur en recreatie vervult de stad Dokkum een regiofunctie voor de omliggende dorpen en op sommige terreinen zelfs voor heel Noordoost Fryslân. Zorg Dongeradeel kent een groot en divers aanbod aan zorgfuncties. Gezondheidscentrum Sionsberg is daarbij een belangrijke factor in de bereikbaarheid van de zorg in Noordoost Fryslân. Verpleeg- en verzorgingshuizen zijn beschikbaar in Ternaard, Metslawier en Dokkum. Daarnaast zijn er vormen van beschermd wonen beschikbaar in Dokkum en Engwierum. Ook kent Dongeradeel op verschillende plekken woonvormen voor mensen met een verstandelijke beperking. Naast een grotere huisartsenpost in Dokkum, zijn de andere huisartsenposten verspreid over de dorpen Holwerd, Ternaard, Anjum, Metslawier en Ee. De laatste drie hebben gekozen voor een verdere samenwerking in Anjum. Ook zijn er diverse voorzieningen voor bijvoorbeeld fysiotherapie, tandartsenpraktijken en verloskundige zorg. Onderwijs Dongeradeel is een gemeente met verschillende onderwijsmogelijkheden. In Dokkum zijn negen basisscholen, een school voor speciaal (basis)onderwijs, middelbaar beroepsonderwijs en drie scholen voor voortgezet onderwijs gevestigd. Met name het speciaal basisonderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs en de scholen voor voortgezet onderwijs hebben een regiofunctie. Hoger onderwijs is te vinden in bijvoorbeeld Leeuwarden of Groningen. In 12 dorpen zijn ook basisscholen te vinden, in Holwerd zelfs twee. Op de meeste basisscholen is een daling van het aantal leerlingen waarneembaar. Volgens de laatste prognoses daalt het totaal aantal leerlingen in de periode met 8% in de dorpen, en in Dokkum zelfs met 27%. Dit zal zijn weerslag hebben op het aantal scholen. Sport en cultuur Dongeradeel heeft een uitgebreid en divers aanbod aan sportvoorzieningen. Diverse dorpen beschikken over sportvoorzieningen als een voetbalveld of gymlocatie. Tennisbanen zijn beschikbaar in Dokkum en Metslawier. Daarnaast wordt er in diverse dorpen en Dokkum gekaatst. Er is sprake van clustering van sportvoorzieningen rond het Tolhuispark in Dokkum, waar een nieuwe sporthal naast de sportvelden wordt gerealiseerd, gekoppeld aan het zwembad. De naastgelegen kinderboerderij trekt bezoekers uit de regio Noordoost Fryslân. Ook kunst en cultuur vormen een belangrijke drager in Dongeradeel. Muziek-, zang- en toneelverenigingen hebben daarin een groot aandeel. Dokkum heeft een naam als Elfstedenstad, waar het Keerpunt te vinden is. Ook is Dokkum bekend als Bonifatiusstad, waar de Bonifatiuskapel met de bron een bekende markering van is. Mensen uit de regio komen naar Dokkum voor een bezoek aan Theater Sense, Museum het Admiraliteitshuis, of de bibliotheek. De muziekschool in Dokkum heeft ook een regionale functie. Daarnaast is museum It Fiskershùske in Paesens Moddergat een bekende trekker. Gedurende het jaar worden diverse culturele evenementen in de gemeente georganiseerd. 13

15 De Mienskip De stad Dokkum telt zo n inwoners. De 27 dorpen tellen samen ongeveer inwoners. Kernen als Holwerd, Ternaard en Anjum kennen daarbij meer dan inwoners. Daarnaast zijn er de kleinere dorpen met soms minder dan 100 inwoners. De dorpsgemeenschappen zijn veelal hecht en georganiseerd. De mensen kijken nog naar elkaar om en er is sprake van een grote inzet door vrijwilligers. In de meeste dorpen en wijken is een dorpsbelang of wijkraad actief. Ook de kerkelijke gemeenschappen spelen een belangrijke rol. Om de sociale cohesie te behouden is bereikbaarheid en het niveau van voorzieningen van groot belang. Voorzieningen leveren een belangrijk aandeel in de leefbaarheid, de binding van de gemeenschap en het leefklimaat in de dorpen. Toch is de afname van het voorzieningenniveau als gevolg van de veranderende bevolkingssamenstelling onontkoombaar. In de grotere kernen worden voorzieningen steeds meer geclusterd en multifunctioneel gemaakt, waarmee een groter verzorgingsgebied wordt bediend. In Holwerd is dit inmiddels gerealiseerd, in Anjum is de uitvoering begonnen en in Hantum e.o. zijn voorbereidingen gaande. Ook lokale winkels en horeca staan onder druk. De meeste dorpen hebben een dorpshuis waar het vaak bloeiende verenigingsleven samenkomt. Voor de jeugd zijn de laatste jaren op diverse plekken jeugdhonken gerealiseerd. Er is een viertal dorpen (Ee, Holwerd, Metslawier, Paesens) met de status van beschermd dorpsgezicht. In deze dorpen is geïnvesteerd op gebied van leefbaarheid, waarbij Dorpsontwikkelingsmaatschappijen (de DOM s) een belangrijke rol spelen. Taal Met als aanzet de door de gemeenteraad vastgestelde Cultuurnota werd in de gemeente Dongeradeel actief Fries taalbeleid ingevoerd. Vanuit een stap-voor-stap benadering werd een impuls gegeven aan de maatschappelijke gebieden onderwijs, voorschoolse opvang, cultuur en ouderenbeleid. Het nieuwe beleid werd uitgewerkt in de nota Fries taalbeleid en wordt sindsdien vierjaarlijks geëvalueerd en bijgesteld, voor het laatst in Volgens de Friese taalatlas heeft 70 tot 80 procent van de inwoners van Dongeradeel het Fries als moedertaal. 2.2 Situatiebeschrijving gemeente Ferwerderadiel Kerngegevens gemeente Ferwerderadiel per 1 jan 2016: Oppervlakte ha Oppervlakte land incl. binnenwater ha Oppervlakte binnenwater 87 ha Oppervlakte buitenwater ha Aantal inwoners Aantal dorpen 12 Aantal inwoners per km2 land 89 Lengte van de wegen 162 km Lengte van de fiets-, ruiter- en wandelpaden 12,5 km Lengte van de waterwegen 36 km Oppervlakte openbaar groen 26,3 Aantal basisscholen 8 Aantal scholen voortgezet onderwijs 1 Gemiddeld inkomen per inwoner

16 De dorpen in de gemeente Ferwerderadiel (1 jan 2016) Dorp Inwonertal Blije 847 Burdaard Ferwert Ginnum 90 Jannum 66 Jislum 67 Hallum Hegebeintum 90 Lichtaard 76 Marrum Reitsum 139 Wânswert 198 Totaal Gemeente Ferwerderadiel in één oogopslag Ferwerderadiel is een gemeente in het noorden van de provincie Fryslân. De gemeente bestaat uit 12 dorpen en diverse buurtschappen en heeft ongeveer inwoners. Ferwerderadiel is een plattelandsgemeente waar je prettig en veilig kunt wonen. Het heeft een weids landschap, een rijke historie en mooie dorpen. Net als Dongeradeel grenst de gemeente aan de Waddenzee, UNESCO Werelderfgoed. Er zijn een aantal grotere bedrijven met ca arbeidsplaatsen in Hallum gevestigd. Daarnaast zijn er nog diverse middelgrote en kleine (familie)bedrijven. In alle dorpen zijn er goede voorzieningen voor inwoners, verenigingen en andere maatschappelijke organisaties. De inwoners zijn voor regionale voorzieningen aangewezen op Dokkum en Leeuwarden, die beide goed bereikbaar zijn via de N Ruimtelijke kenmerken Ontstaan gemeente In vroeger tijden waren er nog geen gemeenten, maar grietenijen. Fryslân was in de 14 e eeuw verdeeld in drie regio s, Oostergo, Westergo en Zevenwouden. De eerste grietman van Ferwerderadiel woonde in Marrum en wordt al genoemd in documenten uit Het gemeentewapen werd zelfs al in 1393 door de grietenij gebruikt. In het verleden stonden in Ferwerderadiel maar liefst drie kloosters. Het Benedictijner klooster Foswert bij Ferwert, het klooster Mariëngaarde van de Premonstrantenser orde ten zuiden van Hallum en het Cisterciënster klooster Genezareth. Diverse straatnamen en namen van ondernemingen en verenigingen herinneren nog aan deze kloosters. Ferwerderadiel ontleent haar naam aan het dorp Ferwert. De naam Ferwert wordt verschillend uitgelegd. De meest voor de hand liggende verklaring is dat Ferwert is afgeleid van het woord feer of ferah, wat oude begraafplaats betekent. De woonomgeving Wonen in Ferwerderadiel betekent wonen in een gezellige dorpskern, aan het water of op een boerderij in het buitengebied. Blije, Burdaard, Ferwert, Hallum en Marrum zijn de grootste dorpen. 15

17 De andere dorpen en de buurtschappen zijn veel kleiner. In deze dorpen zijn nauwelijks meer winkelvoorzieningen te vinden, maar wel is er sprake van de nodige bedrijvigheid. De dorpen kenmerken zich allemaal door een groot gemeenschapsgevoel. In Ferwerderadiel is het rustig wonen, er is voldoende ruimte beschikbaar. Het aantal inwoners per km2 bedraagt slechts 90, tegen 406 gemiddeld in Nederland (Bron: CBS). Er is een ruim woningaanbod en de prijzen van koopwoningen liggen lager dan elders. Verder scoort Ferwerderadiel goed als het gaat om veiligheid. De verschillende monitoren laten jaarlijks zien dat er absoluut en relatief weinig geregistreerde misdaad plaatsvindt (Bron: CBS, 2016). Ligging in de regio Aan de noordkant wordt Ferwerderadiel begrensd door de Waddenzee. Aan landzijde grenst het aan de gemeenten het Bildt en Leeuwarderadeel in het westen, Tytsjerksteradiel en Dantumadiel in het zuiden en Dongeradeel in het oosten. De gemeente Ferwerderadiel ligt tussen Dokkum en Leeuwarden. Zowel over de weg als via het binnenwater zijn beide plaatsen prima bereikbaar. Ook met het openbaar vervoer zijn zowel Dokkum als Leeuwarden goed bereikbaar. De inwoners zijn voor de meer grootschalige voorzieningen aangewezen op deze plaatsen. Het gaat dan met name om grotere winkels en voorzieningen op het gebied van cultuur, middelbaar en hoger onderwijs, en zorg. Het landschap Het landschap van Ferwerderadiel wordt gekenmerkt door beschermde dorpsgezichten, kerken en molens, ongerepte kwelders langs de Waddenkust, dijken en historische terpen. Karakteristiek voor Ferwerderadiel zijn de terp van Hegebeintum, met 8,80 meter boven N.A.P. de hoogste terp van Nederland, het Elfstedenbruggetje van Bartlehiem, molen De Zwaluw in Burdaard en het Vrijhof met de nabijgelegen gotische kerk in Ferwert Economische kenmerken Economische betekenis De economische betekenis van Ferwerderadiel moet worden bezien vanuit regionaal perspectief. De regio Noordoost Fryslân is kwetsbaar op het gebied van economische ontwikkeling en werkgelegenheid. Het gebied heeft al langere tijd te maken met een daling van het aantal banen en een toename van werkzoekenden. Een uitzondering hierop is Hallum. Het bedrijventerrein aan de Doniaweg heeft de laatste 15 tot 20 jaar een grote ontwikkeling doorgemaakt. Hier zijn zo n arbeidsplaatsen bij een aantal grote bedrijven. Veel werknemers zijn inwoner van Ferwerderadiel met een lager of middelbaar opleidingsniveau. Verder zijn er in de gemeente diverse familiebedrijven in het midden- en kleinbedrijf. Deze bedrijven bieden de nodige werkgelegenheid aan de lokale bevolking. Ferwerderadiel kende op 1 januari 2016 bijna 800 bedrijfsvestigingen (Bron: CBS). De meeste bedrijven zijn actief in de industrie, de bouwnijverheid, de detailhandel en de agrarische sector. Een aantal bedrijven is internationaal actief. In totaal waren er in 2015 in Ferwerderadiel banen (Bron: ). Zoals gezegd biedt Hallum de meeste werkgelegenheid. Recreatie en toerisme Voor Noordoost Fryslân wordt recreatie en toerisme een steeds belangrijkere economische drager. Toeristen weten dit gebied vaker te vinden en hun bestedingen leveren directe en indirecte werkgelegenheid op. In de regio zijn goede voorzieningen en verschillende verblijfsmogelijkheden beschikbaar en er is een goede recreatieve infrastructuur. De recreatieve sector in Ferwerderadiel is 16

18 kleinschalig en bestaat uit enkele campings en een aantal bed&breakfasts. Veel toeristen die (een deel van) de route van de Elfstedentocht, de Waddenzeeroute, de Rietlandroute of het fiets- en wandelknooppuntennetwerk wandelend of fietsend afleggen, maken gebruik van deze voorzieningen. Verder zijn er diverse mogelijkheden voor watersport. In 2013 is de Noordelijke Elfstedenroute van de Elfstedentocht volledig bevaarbaar gemaakt. De haven in Burdaard, gelegen aan de Dokkumer Ee tussen Leeuwarden en Dokkum, is onlangs uitgebreid. Ook zijn de havenfaciliteiten verbeterd, waaronder die voor elektrisch varen. Daarmee zijn de voorzieningen aanwezig die nodig zijn om de watersport de komende jaren verder te ontwikkelen. Het grondgebruik De agrarische sector is de belangrijkste grondgebruiker in Ferwerderadiel. De agrarische cultuurgrond wordt gebruikt voor zowel akkerbouw als veeteelt. Het grootste deel van de agrarische bedrijven bestaat uit zogenoemde grondgebonden bedrijven, waarbij de nadruk op de melkrundveehouderij ligt. Naast melkrundveehouderij is er in de gemeente ook sprake van enige pluimveehouderij. Achter de zeedijk ligt een van Europa`s grootste kwelders; Noard-Fryslân Bûtendyks. Een belangrijk deel van dit gebied bevindt zich in de gemeente Ferwerderadiel. In het gebied, met zomerpolders, dobben, zilte graslanden, slikvelden en kwelderwerken, rusten, broeden en foerageren jaarlijks meer dan een miljoen vogels. De zeedijk biedt een weids uitzicht, rust en de ruimte Maatschappelijke kenmerken Bevolkingsontwikkeling Ferwerderadiel telde op 1 januari inwoners. De afgelopen jaren is het inwonertal licht gedaald, van in 2011 naar in Deze daling zal zich de komende jaren voortzetten. De verwachting is dat de gemeente tussen 2010 en 2030 met een bevolkingsafname van zo n 8% te maken gaat krijgen. In 2040 zal het inwonertal volgens de prognoses gedaald zijn tot ongeveer Het aantal huishoudens in Ferwerderadiel bedraagt momenteel bijna Het aantal huishoudens zal eerst tot 2020 nog licht toenemen en daarna ook afnemen, tot ongeveer in De kleinere huishoudens nemen toe, met name de huishoudens van alleenstaanden en eenoudergezinnen. De gemeente zal de komende 20 jaar verder ontgroenen en vergrijzen. Met name het aantal ouderen (65+) zal tot 2030 fors toe nemen. Het voorzieningenniveau De voorzieningen in Ferwerderadiel zijn voornamelijk verdeeld over de grootste dorpen, Blije, Burdaard, Ferwert, Marrum en Hallum. Ieder dorp beschikt over een bedrijventerrein, basisonderwijs, eerstelijns zorgvoorziening en voorzieningen voor het verenigingsleven. Winkels zijn met name aanwezig in Ferwert en Hallum en in mindere mate in de overige dorpen. Regionale voorzieningen zijn in Dokkum en Leeuwarden. Voor winkelvoorzieningen kan men ook in Damwâld en Stiens terecht. Onderwijs In vrijwel alle dorpen is minimaal één basisschool aanwezig. Deze scholen vervullen een centrale en belangrijke functie in het dorp. Een aantal van deze scholen werkt met combinatiegroepen vanwege het geringe aantal leerlingen. Op onderwijsgebied vervult Ferwert een regiofunctie door de aanwezigheid van een vestiging van scholengemeenschap Dockinga College. Van Hallum tot Holwerd gaan leerlingen naar deze vestiging voor voortgezet onderwijs op VMBO-, HAVO- en VWO-niveau. Het Dockinga College heeft haar 17

19 hoofdlocatie in Dokkum. Voor lager en middelbaar vervolgonderwijs kunnen leerlingen terecht in Dokkum of Leeuwarden en voor hoger en wetenschappelijk onderwijs in Leeuwarden of Groningen. Sport en cultuur Ferwerderadiel biedt sportliefhebbers veel mogelijkheden. In de grotere dorpen zijn moderne sportvoorzieningen aanwezig, zoals een gymnastieklokaal en een of meerdere sportvelden. In Ferwert is een sporthal aanwezig, waar sporters uit de gehele gemeente terecht kunnen voor diverse binnensporten. In de zomer maken veel inwoners gebruik van openluchtzwembad De Sawn Stjerren in Hallum. Kinderen kunnen hier terecht voor zwemles, iets wat ook mogelijk is in het instructiebad in het multifunctionele centrum in Burdaard. Verder is er in Blije, Burdaard, Hallum, Marrum, Reitsum en Wânswert een dorpshuis. Het dorpshuis heeft diverse functies op het gebied van cultuur, sport, kinderopvang en ontspanning en vormt daarmee een belangrijke ontmoetingsplek voor jong en oud. Taal Het percentage inwoners in Ferwerderadiel dat Fries verstaat, spreekt, leest en schrijft is een van de hoogste van Fryslân (Bron: Fryske Taalatlas, 2015). Kinderen worden van jongs af aan tweetalig en op een aantal basisscholen zelfs drietalig, opgevoed. De meeste inwoners dragen de typisch Friese taal en cultuur dan ook een warm hart toe. 2.3: Situatiebeschrijving gemeente Kollumerland c.a. Kerngegevens gemeente Kollumerland c.a. per 1 januari 2016 Oppervlakte ha Aantal inwoners Aantal dorpen 12 Lengte van de wegen 192 km Lengte van de fietspaden 32 km Lengte vrij liggende voetpaden 42 km Lengte van de waterwegen 58 km Oppervlakte openbaar groen 234 Aantal basisscholen 10 Aantal scholen voortgezet onderwijs 2 Aantal kerken 15 Oppervlakte ha Aantal inwoners De dorpen in de gemeente Kollumerland c.a. op 1 januari 2016 Dorp Inwonertal Augsbuurt 66 Burum 608 Kollum Kollumerpomp 489 Kollumerzwaag Munnekezijl 481 Oudwoude 824 Triemen 328 Veenklooster

20 Warfstermolen 211 Westergeest 619 Zwagerbosch 626 Totaal De gemeente Kollumerland c.a. in één oogopslag Kollumerland en Nieuwkruisland of officieel afgekort Kollumerland c.a. is een gemeente in het noordoosten van de provincie Fryslân. De gemeente bestaat uit 12 dorpen en heeft circa inwoners. De grote afwisseling van landschappen maakt Kollumerland tot een bijzondere gemeente om te verblijven. Er is een goed woonklimaat en er zijn goede vestigingsmogelijkheden voor bedrijven. De gemeente bestaat uit 12 dorpen en 20 buurtschappen. De regiokern Kollum heeft een verzorgende functie op het gebied van detailhandel, onderwijs en zorg. Bestuurlijke samenwerking vindt plaats met de andere gemeenten in Noordoost Fryslân onder de vlag van de Agenda Netwerk Noordoost (ANNO). De belangrijkste verbindingen met de regio vormen voor het wegverkeer de N358 en voor het vaarverkeer de Trekfeart en de Nije Swemmer (Lits Lauwersmeer route). De gemeente maakt deel uit van het Nationaal Landschap de Noardelike Fryske Wâlden en het Nationaal Park Lauwersmeer Ruimtelijke kenmerken Ontstaan gemeente Ongeveer 750 na Christus bestond de gemeente uit een kleine nederzetting Colheim geheten (het latere Kollum) dat lag aan een uitloper van de Lauwerszee. In de loop van de eeuwen is het grondgebied van de gemeente door landaanwinningen en bedijkingen sterk toegenomen. Vanaf de 14 e eeuw was er sprake van de grietenij Kollumerland die ook een periode toehoorde aan de provincie Groningen. Door de natuurlijke ligging van Kollum en de verbinding met de zee was Kollum geschikt als haven voor de uitvoer van boter, kaas en vooral granen. In de 16 e eeuw was Kollum dan ook een belangrijk handelscentrum met een eigen waaggebouw en een rechthuis. Het dorp is in de tijd steeds verder van de zee af komen te liggen en kreeg hiermee ook een andere meer op het achterland gerichte functie. Het nieuw ingepolderde gebied Nieuw Kruisland, ten noordoosten van Kollum, werd rond 1578 bij Kollumerland gevoegd. Sindsdien is er sprake van Kollumerland en Nieuwkruisland, afgekort als Kollumerland c.a. (cum annexis, d.w.z. met toebehoren). Met de afsluiting van de Lauwerszee in 1969 ontstond het huidige Lauwersmeer. Met de afsluiting kreeg de gemeente Kollumerland c.a. er een groot stuk grondgebied bij en heeft zij haar huidige omvang gekregen. De woonomgeving De gemeente Kollumerland c.a. bestaat uit 12 dorpen. De grootste kern in de gemeente is het dorp Kollum met een regiofunctie op het gebied van detailhandel, zorg en onderwijs. Ook qua werkgelegenheid is dit de belangrijkste plaats van de gemeente met diverse bedrijventerreinen. Kollumerzwaag is qua inwonertal het tweede dorp met enige winkelvoorzieningen en ook een concentratie van bedrijvigheid. De andere dorpen zijn veel kleiner en zijn te onderscheiden naar hun ligging in het landschap, ofwel in het woudgebied of kleigebied. In deze dorpen zijn nauwelijks meer winkelvoorzieningen, maar er is wel de nodige bedrijvigheid. Het dorp Veenklooster is een bijzondere plek vanwege het landgoed Fogelsanghstate, het Lytse Slot, het Veenklooster bos en de vele rijksmonumenten. De dorpen kenmerken zich allemaal door een groot gemeenschapsgevoel. 19

21 Ligging in de regio De gemeente Kollumerland c.a. ligt in het oostelijk deel van Noordoost Fryslân aan de grens met de provincie Groningen. De regio ligt binnen de stedelijke driehoek Leeuwarden, Groningen en Drachten en inwoners zijn voor meer grootschalige voorzieningen aangewezen op deze plaatsen. Het gaat dan met name om de grotere winkelvoorzieningen, hoger onderwijs, ziekenhuishulp en theater. Ook de stad Dokkum vervult deze functie voor de inwoners van Kollumerland c.a. De kernen Kollum-Buitenpost vormen vanwege hun nabijheid een clusterkern van regionale voorzieningen op het gebied van bedrijvigheid, onderwijs, zorg, openbaar vervoer en winkels. Het landschap Kollumerland c.a. heeft een gevarieerd landschap waar de grens tussen klei- en zandgronden vrijwel dwars doorheen loopt. Het zuidwestelijk deel van de gemeente bestaat uit een min of meer gesloten landschap met elzen- en houtsingels. Dit gebied maakt deel uit van het Nationaal Landschap de Noardelike Fryske Wâlden. In noordoostelijke richting gaat het landschap over in het kleipoldergebied, dat in de loop der eeuwen is onttrokken aan de zee. Het Lauwersmeergebied met Nationaal Park Lauwersmeer geeft het noordelijke deel van de gemeente door zijn prachtige natuur een extra dimensie. Deze variatie in het landschap geeft de gemeente een geheel eigen karakter in Noordoost Fryslân. Taal Kollumerland c.a. is uniek te noemen op taalgebied. Het is de enige Friese gemeente waar behalve Fries ook Gronings wordt gesproken. Dwars door de gemeente loopt de Gronings-Friese taalgrens. In het westelijke deel van de gemeente wordt Fries gesproken en in het oostelijk deel een dialect van het Gronings dat ook wel het Kollumerlands wordt genoemd. Het betreft de dorpen: Burum, Munnekezijl, Warfstermolen en Kollumerpomp. Omdat het Kollumerlands ook veel invloeden vanuit het Fries heeft, kan de taal ook deels als Fries dialect worden gezien, waardoor het als een brug wordt gezien tussen het Fries en het Nedersaksisch. In de hoofdplaats Kollum spreekt men een eigen dialect, het zogenaamde Kollumers, een variant van het Stadsfries Economische kenmerken Economische betekenis De economische betekenis van Kollumerland c.a. kan niet los gezien worden van de regio waar het deel van uitmaakt. De regio Noordoost Fryslân is kwetsbaar op het gebied van economische ontwikkeling en werkgelegenheid. Het gebied heeft al langdurig te maken met een vermindering van het aantal banen en een toename van werkzoekenden. De regio heeft verder te maken met een negatief migratiesaldo. De laatste tien jaar wordt deze niet meer opgevangen door natuurlijke aanwas met als gevolg een demografische krimp. Ondanks deze negatieve ontwikkelingen zijn er prachtige bedrijven met name in het midden- en kleinbedrijf. Bedrijven die veel werkgelegenheid bieden aan de lokale bevolking. Kollumerland c.a. kent in 2015 meer dan 1100 bedrijfsvestigingen. De meeste vestigingen bevinden zich in de sectoren handel en reparatie, landbouw en visserij, bouwnijverheid en zakelijke dienstverlening. Kollumerland c.a. heeft in 2015 in totaal 2861 grote banen (> 15 uur per week). De meeste banen bevinden zich in de handel en reparatie, gezondheidsen welzijnszorg, de industrie en de bouw. De meeste werkgelegenheid is in Kollum (59%) en Kollumerzwaag (14%). Recreatie en toerisme Voor Noordoost Fryslân in het algemeen en voor Kollumerland c.a. in het bijzonder worden recreatie en toerisme steeds meer een belangrijke economische drager. Toeristen weten dit gebied vaker te vinden en hun bestedingen leveren directe en indirecte werkgelegenheid op. In de regio zijn goede voorzieningen, voldoende en gevarieerde verblijfsmogelijkheden en er is een goede recreatieve 20

22 infrastructuur. De recreatieve sector in Kollumerland c.a. is vooral kleinschalig met enkele grotere campings, enkele groepsaccommodaties, maar relatief veel gelegenheden voor bed&breakfast en kleinschalige kampeerterreinen. Om het gebied voor de watersport toegankelijker te maken is de Lits-Lauwersmeerroute gerealiseerd die het Lauwersmeergebied en de Wadden verbindt met de Alde Feanen. Aan deze route ontstaan kansen voor de ontwikkeling van watersport gerelateerde recreatie, met name in Kollum. Het grondgebruik De agrarische sector is de belangrijkste grondgebruiker in Kollumerland c.a. Het gebruik van de agrarische cultuurgrond in het plangebied bestaat voor ruim 90% uit het gebruik als grasland. Met name in het kleigebied is sprake van akkerbouw; het graslandgebruik overheerst in het plangebied. Het grootste deel van de agrarische bedrijven bestaat uit grondgebonden bedrijven, waarbij de nadruk op de melkrundveehouderij ligt. Naast melkrundveehouderij is er in de gemeente ook sprake van veehouderij, maar deze vorm is evenwel bescheiden in aantal bedrijven en omvang. Een aanzienlijk deel van de gemeente Kollumerland c.a. bestaat uit natuur. Het grootste natuurgebied van de gemeente Kollumerland c.a. ligt in het Lauwersmeergebied. Dit is aangewezen als Natura 2000-gebied op basis van de Europese Vogelrichtlijn. Naast een functie voor natuur heeft dit gebied ook een recreatieve functie. In het westen van de gemeente liggen de Zwagermieden, dat is aangewezen als EHS-gebied. De Ald Swemmer heeft de functie van een natte ecologische verbindingszone en fungeert als verbinding tussen de Zwagermieden en het Lauwersmeergebied. Verder komen verspreid over de gemeente kleine natuurgebieden voor Maatschappelijke kenmerken Bevolkingsontwikkeling Kollumerland c.a. telde op 1 januari 2016 in de gehele gemeente inwoners. De afgelopen jaren is het inwonertal gedaald en voor de komende jaren zet deze daling zich door. De verwachting is dat de gemeente tussen 2010 en 2030 een bevolkingsafname zal hebben van 12%. Het aantal huishoudens zal eerst tot 2020 nog licht toenemen. De kleinere huishoudens nemen toe, met name alleenstaanden en eenoudergezinnen. De gemeente zal de komende 20 jaar verder ontgroenen en vergrijzen, hoewel in 2016 nog sprake was van groei. Met name het aantal ouderen (65+) zal tot 2030 fors toe nemen. Het voorzieningenniveau In Kollum zijn als centrumplaats van de gemeente belangrijke voorzieningen geconcentreerd. Het gaat dan met name om de bedrijventerreinen, het voortgezet onderwijs, zorgvoorzieningen en winkelvoorzieningen. In het centrum van Kollum vormt de gezellige en stads aandoende winkelstraat het hart van het dorp met leuke winkels en horecagelegenheden. Aansluitend aan de Voorstraat vormt de Mr Andreaestraat in Kollum het nieuwe grootschaliger winkelgebied met supermarkten en de grotere detailhandelsvestigingen. Naast Kollum heeft ook Kollumerzwaag een detailhandelsfunctie met een supermarkt en enkele andere winkels. Onderwijs Op onderwijsgebied vervult Kollum een regiofunctie door de aanwezigheid van een vestiging van de openbare scholengemeenschap Piter Jelles Impulse voor VMBO, HAVO en VWO. Daarnaast is er een vestiging van de Christelijke scholengemeenschap Lauwers College in Kollum voor het VMBO. Deze school heeft in Buitenpost zijn hoofdlocatie met TL, HAVO en VWO. Voor het vervolgonderwijs kunnen leerlingen terecht in Dokkum, Drachten, Leeuwarden of Groningen. Buitenpost kent een uitstekende treinverbinding met Groningen en Leeuwarden en het station is vanuit Kollum goed te bereiken. Verder is in vrijwel alle dorpen basisonderwijs aanwezig. 21

23 Sport en cultuur In de gehele gemeente is een scala van mogelijkheden voor de beoefening van muziek, zang en sport op velerlei gebied. Ook zijn er voldoende mogelijkheden voor kinderopvang. In de meeste dorpen is er een dorpshuis, gymnastieklokaal en sportveld. In het bijzonder kunnen worden genoemd: het ZwemCentrum en openluchtzwembad It Paradyske in Kollum, tennisbanen in Kollum en Westergeest en een sporthal in Kollum en in Kollumerzwaag. 22

24 3. De drie gemeenten in regionaal verband 23

25 De regio Noordoost Fryslân is met inwoners de grootste plattelandsregio in de provincie. De zes gemeenten in deze regio, te weten Achtkarspelen, Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel, Kollumerland c.a. en Tytsjerksteradiel hebben hun krachten gebundeld en hebben samen met de provincie Fryslân, Wetterskip Fryslân en vele andere partners in de regio de netwerkorganisatie Noordoost Fryslân opgericht. De samenwerking richt zich op een vitale plattelandsregio met sterke verbindingen naar het omliggend stedelijk netwerk. Binnen het samenwerkingsverband zijn de volgende aandachtsvelden: economie, recreatie en toerisme ruimte en infra sociaal en leefbaar groen en blauw Netwerk Noordoost heeft een ondersteunende projectorganisatie in het Streekhûs in Burgum. Het netwerk heeft een uitvoeringsagenda opgesteld. Deze agenda (ook wel ANNO genoemd; ANNO is de afkorting van Agenda Netwerk Noord Oost) kent sinds 1 januari 2016 al zijn tweede uitgave. ANNO I was vooral een programma van diverse concrete projecten met een sterk uitvoerend karakter. ANNO II is een opgaven gestuurde agenda met zeker in de beginperiode een innovatief karakter. De ambitie is om in de komende jaren een toekomstgericht economisch ontwikkelingsprogramma tot uitvoering te brengen. De drie te fuseren gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. vormen het noordelijk gebied van de regio en grenzen aan de Waddenzee en het Lauwersmeer. De drie gemeenten grenzen in het westen aan de per 1 januari 2018 nieuw te vormen gemeente De Waadhoeke en de gemeente Leeuwarden (inclusief de gemeente Leeuwarderadeel per ), in het zuiden aan de gemeenten Tytsjerksteradiel, Dantumadiel en Achtkarspelen en in het oosten aan de Groningse gemeenten De Marne en Zuidhorn. Het gebied Noordoost Fryslân is centraal gelegen tussen drie grote economische kernen (Groningen, Leeuwarden en Drachten) en herbergt een Nationaal Landschap, twee Nationale Parken en werelderfgoed Waddenzee. Hoewel Noordoost Fryslân een plattelandsregio is en niet over grote stedelijke kernen beschikt, zijn de stedelijke voorzieningen niet ver weg. De ligging tussen de drie grote economische kernen kan worden benut door de verbindingen tussen stad en platteland te versterken. Uit onderzoek blijkt dat 90% van alle economische en sociale interacties plaatsvinden binnen een straal van drie kwartier reistijd. De aanwezigheid van de Nationale parken zorgt voor een kwalitatief hoogwaardig landschap dat potentie biedt voor ontwikkelingen op het gebied van wonen, recreatie en toerisme. Daarbij beschikt de regio over een aantal sterke regionale kernen en regiostad Dokkum, die beschikken over een goed voorzieningenniveau. De regio beschikt over een goede natte infrastructuur. Het Prinses Margrietkanaal ontsluit de regio voor de beroepsvaart en maakt het mogelijk hierop met bedrijvigheid in te spelen. Naast deze ontsluiting is het gebied voor de recreatieve vaart uitstekend ontsloten. Zo is er een aantrekkelijke route beschikbaar die het Friese Merengebied met de Waddenzee verbindt. Langs deze route bevinden zich ook binnen de regio meren als De Leijen en het Bergumermeer. De aanwezigheid van een eigen kabelbedrijf Kabel Noord maakt het mogelijk het gebied ook digitaal te ontsluiten. In juli 2010 heeft het netwerk Noordoost Fryslân een economische toekomstvisie voor de regio opgeleverd. Dit eindproduct, het Sociaal Economisch Masterplan Noordoost Fryslân, schetst een 24

26 vitale, aantrekkelijke en ondernemende regio. Het Masterplan is een visie op de (toekomstige) kansen voor de regio tot Naast kansen kent de regio ook uitdagingen of opgaven ten aanzien van onderwerpen waar nog verbetering te behalen is. Ontwikkelpunten voor het gebied zijn het wegwerken van de achterstand van de lage economische status door relatief lage inkomens, relatief veel mensen in een uitkeringssituatie en een gemiddeld laag opleidingsniveau. Uit recentelijk onderzoek blijkt dat de regio zich nog niet of nauwelijks heeft hersteld van de economische crisis waarmee de kwetsbare positie is aangegeven. De crisis sloeg hard toe in de bouw- en industriële nijverheid en daarnaast kent de regio een lange traditie van een negatief migratiesaldo. Maar er zijn ook lichtpuntjes. De bevolkingskrimp van de komende jaren kan voor wat betreft de arbeidsmarkt voor een belangrijk deel worden opgevangen door een groter aandeel van de bevolking dat deelneemt aan de arbeidsmarkt. Daarnaast kunnen door een gerichte samenwerking tussen bedrijven onderling samen met onderwijs- en onderzoeksinstellingen gedeelde belangen en mogelijkheden van deze partners opgepakt worden zoals exportbevordering, innovatie en regioprofilering. De regio neemt deel aan de door het ministerie van BZK geïnitieerde Proeftuinen voor verbetering van het economische profiel in het kader van het rapport Maak verschil van de studiegroep Openbaar Bestuur. Binnen de regio Noordoost Fryslân wordt sinds jaar en dag samengewerkt op diverse schaalniveaus met buurgemeenten en andere overheden. Zoals eerder opgemerkt is de nieuwe gemeente een natuurlijke samenwerkingspartner binnen de Agenda Netwerk Noordoost. Samen met drie andere gemeenten, het waterschap en de provincie wordt gewerkt aan een sterke regio. Ook wordt op een groot aantal thema s waaronder veiligheid, gezondheid, milieu, handhaving, Jeugdzorg, WMO en de Participatiewet actief samengewerkt op (sub) regionaal en zelfs provinciaal niveau. Samen zijn de drie gemeenten vertegenwoordigd in meer dan 15, veelal overlappende, gemeenschappelijke regelingen en samenwerkingsverbanden, waaronder: Veiligheidsregio Fryslân Werk en leerbedrijf NEF FUMO vergunningverlening en handhaving Welstandzorg Hûs en Hiem Marrekrite recreatie Afvalsturing Fryslân (Omrin) Kabelnoord Sociaal Domein Friese gemeenten Samenwerking DDFK gemeenten en Leeuwarden (ICT) 25

27 4. Waarom een herindeling? 26

28 4.1 Vooraf Na de raadsbesluiten van de vier DDFK gemeenten in maart 2016 zijn de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. in een stevig tempo verder gegaan met de voorbereiding van een gemeentelijke herindeling. Er werd een nieuw raadsbesluit voorbereid om de drie colleges van burgemeester en wethouders de opdracht te verlenen voor het opstellen van een herindelingsontwerp voor de drie gemeenten. Gelijktijdig werd een plan van aanpak vastgesteld en vanaf dat moment zijn de activiteiten beschreven in het logboek. Dit logboek is opgenomen in de bijlagen. Bij de provincie Fryslân werd bestuurlijk verkend of een herindeling van drie gemeenten op de noodzakelijke steun kon rekenen. Daarop kwam al snel een positief antwoord. 4.2 Motieven voor herindeling Bijna iedere analyse over de omgeving waarin de gemeente van nu zich niet alleen staande moet houden maar zich ook verder wil ontwikkelen, start met de constatering dat de wereld om ons heen in een sneltreinvaart verandert. Alles moet anders is inmiddels ook een slogan geworden die gebruikt wordt om te relativeren. Verandering is geen doel op zich maar een bijdrage om mens en omgeving te ontwikkelen en beter te maken dan ze nu is. Beschermend waar dat moet en duurzamer waar dat kan. Verschil in snelheid van ontwikkeling tussen gebieden, bedrijven en organisaties leidt tot soms voorsprong en dan weer achterstand. Dat kan kortdurend zijn maar ook structureel en langdurig. Al sinds de jaren tachtig is er sprake van een trend van schaalvergroting en opschaling. De taakverdeling tussen verschillende overheden is in de loop der jaren verschoven en het takenpakket van de gemeente is daarmee aanzienlijk uitgebreid. Niet in de laatste plaats heeft de commissie van Aartsen daaraan bijgedragen in het rapport De eerste overheid uit De basisgedachte in dit rapport is wat lokaal kan, moet lokaal. De gemeente wordt daarmee beschouwd als de eerste overheid. Gemeenten moeten zich gaan inzetten voor een volwassen, bestuurskrachtig, lokaal bestuur dat is ingericht op een integraal en substantieel takenpakket. In april 2010 kwam de werkgroep Openbaar Bestuur (werkgroep Kalden) met dezelfde conclusie, namelijk dat gemeenten beter in staat zijn om taken van het Rijk en de provincies met name in het sociaal domein over te nemen. Grotere gemeenten zijn slagvaardiger om zelfstandig hun taken uit te voeren. Daarmee is ook de democratische legitimatie gewaarborgd en wordt bestuurlijke drukte verminderd. Het regeerakkoord Bruggen slaan uit 2012 stelt dat de overheid alleen dat doet wat zij moet doen, het liefst zo dicht mogelijk bij de mensen. Daarom streeft het kabinet naar minder bestuurlijke drukte door een heldere toedeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen het openbaar bestuur. Overheidstaken die de inwoner direct aangaan worden ook zo dicht mogelijk bij die inwoner belegd. Dan is de gemeente, als eerste overheid, de meest voor de hand liggende bestuurslaag. Voor de gemeente is daarmee ook de complexiteit van de maatschappelijke en ruimtelijke vraagstukken toegenomen De belangrijkste en meest recente wijziging is de verschuiving van zorg, jeugd en participatie naar de gemeenten per 1 januari Het gevolg is dat veelal gekozen wordt voor een gemeentegrensoverschrijdende aanpak van de nieuwe taken. Dergelijke ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat gemeenten zelf kiezen voor opschaling in de vorm van gemeentelijke herindeling. De meest recente (maart 2016) analyse over de stand van het openbaar bestuur is te vinden in het rapport Maak Verschil van de studiegroep openbaar bestuur. De opdracht van de studiegroep was om te onderzoeken of Nederland economische groei laat liggen omdat de inrichting en werkwijze 27

29 van het openbaar bestuur niet optimaal is georganiseerd. Ondanks deze economische inkleuring van de opdracht geeft de onderliggende analyse ook een interessante inkijk in hedendaags denken over de positie van de gemeenten in Nederland, de uitdagingen die er liggen en de kansen die er zijn tot verbetering. Het is hier niet de plek om uitvoerig op het rapport in te gaan. Wel geeft de samenvatting van het rapport een aantal adviezen mee die ook beoordeeld kunnen worden bij vraagstukken als een gemeentelijke herindeling. Die adviezen worden hieronder genoemd en de drie gemeenten zijn van mening dat deze adviezen ook op onze regio van toepassing zijn. De te beantwoorden vraag is of de voorgenomen herindeling de geadviseerde opgaven van de gemeenten voor de komende korte en middellange termijn kan ondersteunen en of de nieuwe gemeente daarmee beter af is dan het handhaven van de schaal van de huidige drie gemeenten. Het antwoord daarop is een volmondig ja! De analyse van het rapport Maak Verschil onderscheidt drie trends binnen het economisch domein die van betekenis zijn voor de inrichting en werkwijze van het openbaar bestuur. Die drie trends zijn: De werkelijkheid van alledag beperkt zich voor burgers, bedrijven en bestuurders niet tot één gemeente, maar doet zich op regionaal niveau vooral voor in netwerken van grotere en kleinere steden en dikwijls in grensoverschrijdende context ( daily urban systems ); Voor bestuurlijk aanpassingsvermogen zijn cultuur en processen minstens zo belangrijk als structuur, bijvoorbeeld niet-hiërarchische samenwerking tussen overheden, regelings- en handelingsruimte, ruimte voor verschillende arrangementen en oplossingen; Besturen vergt een rolopvatting die past in de netwerksamenleving en het vergt de ontwikkeling van een visie daarop die richting geeft; bestuurders moeten verbindingen kunnen leggen tussen verschillende partijen en tussen de verschillende overheidslagen. De studiegroep stelt de volgende agenda voor het openbaar bestuur voor: De inhoudelijke opgave staat voorop; er worden gezamenlijke economische en bestuurlijke opgaven geagendeerd met verbindingen tussen de verschillende sectoren; Mensen maken het verschil in het openbaar bestuur; bestuurders en ambtenaren gaan meer gewicht toekennen aan en zich laten scholen op functievereisten die passen bij deze tijd; Geen blauwdruk en geen vrijblijvendheid; gemeenten versterken het bestuurlijk vermogen hetzij door intensivering van de samenwerking hetzij via een centrumgemeenteconstructie; De hiërarchisering van de verhouding tussen provincie en gemeente; gemeenten en provincie kunnen opteren voor een gezamenlijk samenwerkingsverband; Modernisering van financiële verhoudingen; de financiële verhoudingswet wordt afgestemd op de voorgestane bestuurlijke inrichting met vereenvoudiging van verdeelmodellen; Deregulering van wetgeving; doorlichten van wetten op minder verplichtingen en meer ruimte voor differentiatie in inrichting en werkwijze (minder toezicht en meer eigen verantwoordelijkheid); Programma s voor regionaal-bestuurlijke opgaven; partnerschap tussen rijk, provincies en gemeenten vormen het uitgangspunt met uitnodiging van alle andere partners op basis van vooraf vastgestelde spelregels (interbestuurlijk kader). In het Beleidskader gemeentelijke herindeling tenslotte geeft het kabinet aan hoe gemeentelijke herindelingen worden beoordeeld en getoetst. Het vigerende beleidskader (2013) geeft aan dat het primair aan gemeenten zelf is om bestuurskracht te borgen waarbij herindeling, naast samenwerking, een oplossingsrichting is. De DFK-gemeenten kiezen voor een vrijwillige herindeling. 28

30 4.3 Provinciale context Binnen de provincie Fryslân staat de gemeentelijke herindeling, na de provincie-brede herindeling van 1984, weer volop in de belangstelling en op de bestuurlijke agenda s. Sinds de herindeling in Súdwest-Fryslân in 2011 wordt volop gewerkt aan de volgende schaalvergroting van de gemeenten. Mede naar aanleiding van een Kamermotie (Heijnen c.s.) heeft de provincie opdracht gegeven aan een externe commissie om een advies uit te brengen over de toekomstige lokaal-bestuurlijke inrichting van de provincie Fryslân. In het advies van deze commissie van Wijzen Meer burger, minder bestuur uit 2011, concludeert de Commissie dat zij, gezien de ontwikkelingen ten aanzien van de burgers en decentralisatie, schaalvergroting onontkoombaar acht om te geraken tot een toekomstbestendige lokaal-bestuurlijke inrichting. Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben dit advies o.a. aan de gemeenten voorgelegd en dat heeft geresulteerd in een tweetal voorlopige deelvisies waarvan één betrekking heeft op Noord-Fryslân. In de provinciale notitie Visie op lokaal bestuurlijke inrichting van Noord-Fryslân van 13 december 2011 geeft de provincie haar reactie op het advies van de Commissie van Wijzen. Daarin wordt de toekomstige borging van de kwaliteit van het lokaal bestuur onderkend als een medeverantwoordelijkheid van de provincie waarbij de primaire verantwoordelijkheid bij de gemeenten zelf ligt. Het uitgangspunt is dat initiatieven tot herindeling van onderop moeten komen en dat deze moeten leiden tot een gedragen, herkenbare en duurzame versterking van het Friese openbaar bestuur. De betrokken gemeenten zijn in de gelegenheid gesteld een schriftelijke reactie op de voorlopige provinciale standpuntbepaling kenbaar te maken. Deze deelvisie maakt integraal onderdeel uit van de provincie brede eindvisie, geaccordeerd door Provinciale Staten in januari De provincie beoordeelt voorstellen tot herindeling op basis van dit kader. Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben in hun brief van 28 april 2016, kenmerk , aangegeven dat er met de in dit voorliggende document voorgestelde herindeling wordt voldaan aan de gestelde uitgangspunten en dat deze herindeling bijdraagt aan de versterking van de bestuurskracht in dit deel van de provincie. 4.4 Onderbouwing van de voorgestelde herindeling Geen blauwdrukken dus, maar ook geen vrijblijvendheid. Die hiervoor geschetste ontwikkelingen hebben vele gemeenteraden in het land in de afgelopen jaren doen besluiten voor het pad van schaalvergroting te kiezen. Ook de gemeenteraden van de drie DFK-gemeenten hebben de eerste stap gezet door de colleges van burgemeester en wethouders de opdracht te verlenen een herindelingsontwerp op te stellen. De motieven zijn consistent met die in andere gemeenten. De volgende motieven zijn tenminste ook van toepassing op de DFK-gemeenten: Een optimale uitvoering van wettelijk opgedragen taken: de gemeente als eerste overheid wordt door onder andere decentralisaties verder vorm gegeven. Het takenpakket van de gemeente wordt daardoor complexer en omvangrijker en brengt grotere financiële risico s met zich mee. Burgers en bedrijven vragen om meer kwaliteit in het gemeentelijke handelen en daarvoor is versterking van toekomstbestendigheid geboden; Sturen op beleid met een vooruitziende blik: er wordt van de gemeente verwacht dat ze anticipeert op trends en ontwikkelingen waarvan er een aantal in dit document zijn benoemd. Een snellere samenleving maakt grotere stappen op verschillende thema s zoals de overgang van de verzorgingsstaat naar de participatiesamenleving, van schaalvergroting enerzijds naar maatwerk anderzijds, van de schijnbaar onbegrensde technologische ontwikkeling naar het buiten de deur houden van excessen van de 24/7 economie, van het 29

31 integreren van de vraag naar maatschappelijke voorzieningen naar het bieden van maatwerk per individu. Onder de huidige omstandigheden komen de gemeenten van nu nauwelijks toe aan de rol van anticiperen en regisseren; Een professionele ambtelijke organisatie: de twee hiervoor genoemde motieven vragen om een kwalitatief hoogwaardige personele inzet en een passende inbreng van gemeentelijke middelen en ondersteuning. De huidige gemeenten behalen nu minder efficiency-voordelen dan mogelijk is (het aanbestedingsbeleid is daar een voorbeeld van). De ambtelijke organisatie van de toekomst moet van voldoende omvang zijn om snelheid te kunnen volgen en kwaliteit te blijven leveren. Minder kwetsbaar dus en in staat de inzet intern snel te verleggen en toch specialistische kennis en actie te blijven leveren of in te schakelen; Bestuurlijke druk verdelen en democratische legitimatie verhogen: bestuurlijke samenwerking zal altijd nodig blijven, omdat behoefte aan die samenwerking per inhoudelijk thema kan verschillen. Het zou mooi zijn als minder bestuurders tot dezelfde en zelfs betere aansturing kunnen komen en de taken beter kunnen verdelen. Bijvoorbeeld geen drie bestuurders meer naar de FUMO maar één. Eén gemeenteraad met wat meer leden kan dan ook intern meer taken verdelen voor het verstrekken van de noodzakelijke democratische legitimatie. De nieuwe gemeente is ook getalsmatig in aantal inwoners en oppervlakte groter en kan daarmee een krachtiger positie innemen en een meer betekenisvolle rol spelen in bestaande samenwerkingsverbanden en in de samenwerking met hogere overheden; Het kiezen van de juiste rol op het goede moment met de beschikbare partners: de nieuwe gemeente wil samen met inwoners, bedrijven en instellingen zoeken naar vernieuwende oplossingen op maatschappelijke vraagstukken en economische uitdagingen. De beschikbaarheid van bestuurlijke tijd is eindig en de vraag naar bestuurlijke aandacht onverminderd groot. Ook bestuurders en raadsleden zullen als partners met gezag in (tijdelijke) netwerken moeten kunnen optreden en hun inzet daarop moeten afstemmen. Dat kan beter door bundeling van krachten. De raden van de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. zijn van mening dat de voorgestelde herindeling past bij de geschetste ontwikkelingen, de verbetering van de kwaliteit van de dienstverlening aan inwoners en bestuurders. De invloed van de nieuwe gemeente binnen de regio en op grotere bestuurlijke schaal zal daardoor toenemen. 30

32 5. Visie op de nieuwe gemeente 31

33 5.1 Vooraf Maatschappelijke ontwikkelingen als krimp, vergrijzing en decentralisaties liggen ten grondslag aan het besluit om tot een herindeling te komen. Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. zijn ervan overtuigd samen beter opgewassen te zijn tegen de uitdagingen van nu en de toekomst. Door bundeling van mensen en middelen wordt de bestuurskracht vergroot. Dit doen de gemeenten in het belang van hun inwoners, want op deze manier kan een adequate dienstverlening ook in de toekomst geborgd worden. Hoe de nieuwe gemeente te werk gaat en welke rol zij inneemt in relatie tot inwoners en stakeholders is daarin cruciaal. Een duidelijke visie daarop is dan ook noodzakelijk. Daar komt bij dat de samenleving waarin we leven en de rol die overheid, inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties daarin innemen, veranderen. Van een overheid die beslist en stuurt en daar waar nodig mensen en organisaties daarbij betrekt, naar een overheid die inwoners en instellingen faciliteert bij door hen aangedragen ideeën. Een visie op de nieuwe gemeente kan dan ook niet zonder inwoners, bedrijven en maatschappelijke instellingen worden opgesteld. Input moet juist vanuit de samenleving komen. Ondanks dat hebben de drie betrokken gemeenten ook zelf een idee over de onderwerpen en ontwikkelingen waar in een toekomstvisie rekening mee gehouden moet worden. In dit hoofdstuk wordt toegelicht hoe de gemeente tegen de toekomst aankijken en wat belangrijke trends en ontwikkelingen zijn waar wij als overheid denken actief op in te moeten zetten. Een definitieve visie zal in een later stadium in samenspraak met inwoners en andere stakeholders worden opgesteld en aan de raad van de nieuwe gemeente worden voorgelegd. De punten die in dit hoofdstuk genoemd worden, kunnen daar deel van uitmaken. 5.2 Waarom een visie? De overheid staat voor het algemeen belang van haar inwoners en heeft van daaruit een rol om problemen aan te pakken en ontwikkelingen tot stand te brengen of activiteiten tot uitvoering te (laten) brengen. Ondanks dat er meer instellingen en organisaties voorzieningen bieden, is de overheid de enige die door inwoners op het totaalpakket van beleid en voorzieningen kan en mag worden aangesproken. De rol die de overheid speelt wordt vooral bepaald door de activiteiten en de dienstverlening die inwoners van de lokale overheid in hun dagelijks leven verwachten. Zoals hierboven aangegeven zijn het maatschappelijke ontwikkelingen als krimp en vergrijzing die het in Noordoost Friesland noodzakelijk maken om als gemeente sterk te staan en dus samen te voegen. Met een herindeling zijn Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. beter in staat het hoofd te bieden aan dit soort uitdagingen. Maar slechts het samenvoegen van gemeenten is geen oplossing voor de uitdagingen. Een duidelijke visie is nodig over hoe we met deze ontwikkelingen omgaan. Daar komt bij dat door de bundeling van krachten van de drie gemeenten de omgeving verandert. De gemeente zal zich daarom uit moeten spreken over de rol die zij in reeds bestaande verbanden en activiteiten wil spelen en over de toekomst van de samenwerking, zoals de nieuwe gemeente die voor zich ziet. Uitgangspunten die volgens de drie gemeenten terug moeten komen in een toekomstvisie zijn: participatie van zowel inwoners als gemeente organiseren; sterke punten van de regio benutten; de mogelijkheden van stad, dorpen en voorzieningen maximaal inzetten; verantwoordelijkheid met maatschappelijke partners delen; goede diensten leveren, op tijd en met kwaliteit; nabij bestuur blijven. 32

34 5.3 Afbakening Met uitgangspunten die volgens de drie gemeenten in de visie terug moeten komen, wordt tot 2030 vooruitgeblikt. Die periode past goed bij het Sociaaleconomisch Masterplan Noordoost Fryslân van juli 2010 waaraan de drie fusiegemeenten zich ook hebben gecommitteerd. Er is voor de drie gemeenten geen reden om daarop terug te komen, sterker nog: de regio Noordoost Fryslân zal voor langere tijd consistent moeten koersen om de veranderingen en gewenste verbeteringen tot stand te brengen. De uitgangspunten hebben dus betrekking op de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel, Kollumerland c.a., en zijn mede afgeleid van de visie zoals verwoord in het Masterplan, waaraan ook de gemeenten Achtkarspelen, Dantumadiel en Tytsjerksteradiel deelnemen. De visie op de nieuwe gemeente wordt gepresenteerd in vijf inhoudelijke thema s, te weten: De regio centraal Omgeving op orde Verbonden stad en dorpen Zelfbewuste inwoner Duurzaam besturen 5.4 De thema s uitgewerkt De regio centraal Regionale samenwerking wordt door de nieuwe gemeente gezien als de belangrijkste voorwaarde voor een succesvolle ontwikkeling in de toekomst. Alle gemeenten in de regio hebben te maken met eenzelfde soort uitdagingen. Juist door samenwerking, in plaats van ieder voor zich blijven denken, is het mogelijk uitdagingen als krimp en vergrijzing het hoofd te bieden. De gemeenten werken zoals gezegd samen in het na de totstandkoming van het Masterplan opgerichte samenwerkingsverband Netwerk Noordoost (beter bekend als ANNO), waar ook de provincie en het waterschap bij aangesloten zijn. Met strategische partners uit de regio is het Sociaal Economisch Masterplan opgesteld en wordt de realisatie daarvan vormgegeven. Betrokkenheid van maatschappelijke partners is een vereiste om ontwikkelingen in de regio tot stand te brengen. Er is inmiddels veel tijd geïnvesteerd in de samenwerking tussen de gemeenten in Noordoost Fryslân en het resultaat daarvan is het waard om met volle inzet verder te gaan. De Eindrapportage Anno I ( ) geeft daarvan een mooi beeld en overzicht. De nieuwe samenwerkingsagenda ANNO II voor de periode is erop gericht om het succes van ANNO I verder uit te bouwen. Dat is nodig om sterke punten te benutten, gezamenlijke uitdagingen gecoördineerd en met gebundelde krachten en middelen aan te gaan en gezamenlijk een offensief in te zetten op onderwerpen waarvoor de regio een omslag moet maken om een toekomstbestendige regio te kunnen zijn. Het besluit om te komen tot een nieuwe gemeente is tot stand gekomen na een intensief traject van informatie verzamelen, verdiepen door onderling overleg en uiteindelijk afwegen. Dat heeft geleid tot een positief besluit van de gemeenteraden over herindelen tussen de gemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland ca. en een besluit om de ambtelijke organisatie van de nieuwe gemeente ook via een dienstverleningsovereenkomst beschikbaar te stellen voor de gemeente Dantumadiel. Het behoeft geen betoog dat de bestuurders, die tot herindeling hebben besloten, graag hadden gezien dat ook de gemeente Dantumadiel deel had uitgemaakt van het herindelingsgebied. 33

35 Vooraf in het doorlopen proces is echter de afspraak gemaakt dat iedere gemeente de ruimte heeft al dan niet mee te doen aan het huidige herindelingstraject Omgeving op orde Algemeen Om ervoor te zorgen dat de nieuwe gemeente een aantrekkelijk woon- en leefgebied is en blijft, zijn de drie gemeenten van mening dat de ruimtelijke omgeving op orde moet zijn. Hieronder verstaan zij: dat het gebied goed ontsloten is en dat de infrastructuur uitnodigt voor activiteiten in het gebied; dat de ruimte goed gebruikt wordt in overeenstemming met de kwaliteiten van het gebied en recht doet aan de positie van stad en dorpen; dat de gemeente en de regio er goed onderhouden uitzien en dat het beheer wordt uitgevoerd op uitvoerbare normen die passen bij de unieke kwaliteiten van het gebied; dat de gemeenschap een proactieve rol speelt in het beheer van de woningvoorraad aangezien er sprake zal zijn van een relatieve bevolkingsdaling en van een sterk veranderende samenstelling van de bevolking door vergrijzing en ontgroening. Infrastructuur De komst van de Centrale As als een gezamenlijke inspanning van de regio en de provincie Fryslân is een belangrijke uitkomst van de gezamenlijke inspanning van de regio. De inzet gaat de komende jaren verder. Met de aanleg van de Centrale As is de regio goed ontsloten. De realisatie van het Noordwest tangent vanaf Stiens met aansluiting op de Haak om Leeuwarden een aantal jaren geleden draagt eveneens bij aan een uitstekende ontsluiting van de regio aan de westkant. Ook binnen de regio zijn er goede verbindingen, hoewel die op sommige plekken nog verbeterd kunnen worden. Zo kan er nog geïnvesteerd worden in de verbinding tussen Dokkum en Kollum. De opwaardering van de Skieding (N358) is van groot sociaal- economisch belang voor Noordoost Fryslân. Het is de verbindingsweg tussen Kollum, Buitenpost en Surhuisterveen naar het rijkswegennet (A7). Het zorgt voor een goede ontsluiting van de regio, een goede doorstroming van het verkeer en de verkeersveiligheid op dit tracé neemt sterk toe. Daarnaast wordt binnen Netwerk Noordoost openbaar vervoer gerealiseerd met een centrale regiekamer voor de gehele regio. Dit soort regionale samenwerkingen op het gebied van infrastructuur wil de nieuwe gemeente graag voortzetten. De ontsluiting met het spoor in de regio is goed met stations in Buitenpost, De Westereen en Feanwâlden. Verder beschikt de regio over een goede natte infrastructuur. Met verbindingen tussen Dokkum, Lauwersmeer en Alde Feanen is de regio het verbindingsgebied tussen het Friese merengebied met het Lauwersmeer en de Waddenzee. Watersportdorp Kollum fungeert daarin als poort tot het Lauwersmeergebied. Ook de technologische infrastructuur is voorwaardelijk voor toekomstige vooruitgang. Verglazing van de internetbekabeling is daarvoor de basis en zal met voorrang moeten worden opgepakt. Positie Dokkum De nieuwe gemeente zal Dokkum als regiostad positioneren. Met regiostad wordt hier bedoeld een centrale kern in het gebied van de nieuwe gemeente waar regionale functies worden gehuisvest. Het aanzien en de uitstraling van admiraliteitstad Dokkum, gecombineerd met het lidmaatschap van het unieke concept van de Friese elf steden verschaft Dokkum een eigen identiteit voor zelfs landelijke erkenning. De nieuwe gemeente zal zijn inzet met verschillende partners hierop verder mobiliseren. 34

36 De structuur van regiostad, dorpen, platteland en de onderlinge verbanden daartussen moeten opnieuw geduid en benut worden. Binnen de regio zijn deze allemaal bepalend voor sociale, economische en fysieke structuren. Een visie die in regionaal verband samen met inwoners en partners wordt opgesteld kan een stimulans voor betere benutting daarvan zijn. De Atlas Noordoost Fryslân kan als een prima start voor deze discussie dienen. Ruimtelijke kwaliteit Noordoost Fryslân heeft veel potentie om een nog mooier plattelandsgebied te worden. Het kent de aanwezigheid van unieke woon- en werklandschappen die het aanzien hebben van landelijke buitenwijken en fungeren als tuinen van de stedelijke kernen in de driehoek Leeuwarden, Drachten en Groningen. Het gaat er niet alleen om met zijn allen vast te stellen dat je over deze unieke gebieden beschikt, maar ook om hoe deze te benutten in combinatie met de andere fundamenten. De drie gemeenten willen daar dan ook verder op inzetten. De landschappelijke waarden in combinatie met de goede verbindingen zijn krachten van de regio die de sterke ontwikkelingsmogelijkheden bieden. De regio zou er goed aan doen deze krachten te koesteren en verder te ontwikkelen. De strategische keuzes liggen meestal vast in langlopende beleidsplannen. De opgave is om deze plannen meer te laten aansluiten op de dynamiek van gebeurtenissen en veranderingen in de samenleving. Bij meer partnerschap past meer eigen verantwoordelijkheid van maatschappelijke organisaties en burgers, maar ook minder regels en meer ruimte voor ideeën van inwoners, bedrijven of andere instellingen. De nieuwe gemeente wil gaan voor maatwerk waarbij belanghebbenden rechtstreeks worden betrokken bij de vormgeving van gemeentelijke besluiten. De nieuwe gemeente wil de gemeentelijke regelgeving opnieuw uitwerken, in lijn met de inzet zoals hiervoor beschreven. Ondergrens is de wettelijke verplichting waaraan de gemeente is gebonden. De eigen verantwoordelijkheid gaat over het benutten van ruimte in de regelgeving. De praktijk is dat regelgeving vaker kaderstellend is en maatwerk mogelijk maakt. Dat vraagt een antwoord op de rol die de gemeente wil nemen. Dat vraagt een focus die niet langer uitgaat van gelijkheid tussen burgers maar van gelijkwaardigheid en rekening houdend met individuele omstandigheden. Het geven van positie aan burgers onderling in een proces waar een beslissing van de gemeente uitrolt is dan veel belangrijker dan het geven en handhaven van ge- en verbodsbepalingen. Wonen en woonomgeving De aantrekkelijkheid als woonregio is van belang. Dat vraagt de regio en de nieuwe gemeente om zich te onderscheiden zowel op regionaal niveau als op dorps- en buurtniveau. De drie betrokken gemeenten zouden dorpsspecifiek beleid graag een plek willen geven in de toekomstvisie. Als het DOM-beleid (Dorp Ontwikkeling Maatschappij) als pilot wordt gezien, overigens ook voor wat betreft het proces, dan zou het doel kunnen zijn om in de nieuwe gemeente ruimtelijke kwaliteit op maat per kern te verzorgen, of misschien beter gezegd te faciliteren. Vanzelfsprekend is er een sterk verband tussen wonen, woonomgeving, ruimtelijke kwaliteit en krimp. De krimp die we nog krijgen te verwerken kan gebruikt worden om ruimtelijke kwaliteit te bevorderen. Krimp is slopen met beleid, is bouwen aan kwaliteit. De samenwerking met de huidige woningcorporaties, die wat dat betreft een zeer bemoedigende eigen visie hebben gepresenteerd, is daarbij erg belangrijk. Het gaat om gezamenlijke belangen en gedeelde verantwoordelijkheid. De relatieve bevolkingsdaling en de sterk veranderende samenstelling van de bevolking vragen om deze gewijzigde koers. De status van krimpregio wordt benut om deze ontwikkeling in te zetten samen met andere regio s in het land met vergelijkbare opgaven. Er is lef nodig om het roer om te gooien. Er is nauwelijks nog uitbreiding van de woningvoorraad nodig. Inbreiding (kwaliteit toevoegen door herstructurering) kan een grote rol gaan spelen in het op orde krijgen van de omgeving. 35

37 Openbare ruimte in uitvoering Beheer van de infrastructuur gaat over de inzet en de uitvoering van de opgave openbare ruimte op orde, toegepast op het gehele grondgebied van de gemeente. Het gaat ook over het beheer van de kapitaalgoederen van de gemeenschap (publiek bezit) en de rolverdeling tussen gemeente, andere overheden, maatschappelijke organisaties en burgers over het investeren daarin en het beheren daarvan. Het thema groenvoorziening wordt inhoudelijk vooral bepaald door de wijze waarop het openbare groen wordt beheerd. Dat is niet alleen een financiële kwestie maar ook is hier van toepassing de transitieopgave van partnerschap, waarbij in samenspraak met burgers verantwoordelijkheden op het gebied van het beheer van openbare ruimte worden herverdeeld. Voor wat betreft beheer en onderhoud worden de regels van kapitaalgoederenbeheer toegepast waarvoor harmonisatie tussen de huidige gemeenten een eerste opgave zal zijn Verbonden stad en dorpen Algemeen Dit thema gaat over de bijdrage van onze leefgemeenschappen aan de regionale economie en werkgelegenheid. Naast de vele dorpen en kernen zijn Dokkum, Kollum en Hallum de drie belangrijkste economische dragers in de nieuwe gemeente. Het gaat ook over de faciliteiten die de leefgemeenschap kan bieden aan de inwoners op zowel sociaaleconomisch, sociaal-cultureel als sociaal-maatschappelijk gebied. Zoals bij het thema ruimte op orde al is aangegeven, is de structuur van regiostad, dorpen en platteland mede bepalend voor sociale-, economische- en fysieke structuren. Economie en wonen zijn de belangrijkste onderwerpen binnen dit thema. Ook het formuleren van de uitdaging voor de toekomst op deze onderwerpen wordt hier meegenomen. Het onderwerp spreiding van voorzieningen komt vanuit sociaal-cultureel en sociaal maatschappelijk belang ook in dit thema aan de orde. Economie en werk Het belangrijkste doel van het gemeentelijk economisch beleid kan worden omschreven als: het versterken van de lokale economie door een doelgerichte en geïntegreerde inzet van ruimtelijk- en sociaal- economische instrumenten en via een efficiënte en effectieve samenwerking tussen de betrokken partners. Dit wil zeggen dat gemeenten mensen die willen ondernemen zoveel mogelijk willen faciliteren en samen met hen naar mogelijkheden wil zoeken. Het toenemende belang van de regio in de economische ontwikkeling van Nederland wordt ook onderkend door het Rijk, dat daardoor het nationaal economisch beleid steeds meer is gaan decentraliseren. Daarbij is de focus verlegd van gelijke verdeling (bijv. via de spreiding van rijksdiensten of het inzetten van investeringspremies in bepaalde regio s) naar doelmatigheid, waarbij elke regio een maximale bijdrage levert aan de verbetering van de concurrentiepositie van het bedrijfsleven. De regio s zijn daarbij aan zet. Zij moeten samen zorgen voor de economie in hun gebied. Daar heeft de gemeentelijke overheid ook een rol in. Voor onze regio geldt dat we op diverse economische indicatoren zoals werkgelegenheid, inkomen, opleidingsniveau en innovatie gemiddeld slechter scoren dan het Friese en Nederlandse gemiddelde en dat de afstand tot die gemiddelden toeneemt. Willen we de welvaart in onze regio behouden en verbeteren, dan is een actief economisch beleid noodzakelijk. In ANNO verband wordt daarop al volop ingezet en de nieuwe gemeente zal daar nog extra inzet en energie aan kunnen toevoegen. Analyse en onderzoek hebben in de laatste jaren uitvoerig plaatsgevonden. Het Economisch Masterplan is daar het resultaat van maar ook de recent verschenen Economische Vitaliteitsscan Noordoost Fryslân 2016 van de Fryske Academie laat zien dat: Noordoost Fryslân zich niet of nauwelijks heeft hersteld van de economische crisis; 36

38 de kwetsbare positie van de regio vanuit historisch perspectief verklaarbaar is; gerichte samenwerking tussen bedrijven onderling en met onderwijsinstellingen en concentratie op specifieke bedrijfstakken lichtpunten voor de toekomst zijn. Ook recentelijk is de regio toegelaten tot het proeftuinenproject van het Ministerie van BZK. Het is de bedoeling met nog vijf andere regio s/grote steden innovatieve oplossingen te bedenken en uit te proberen die de Nederlandse economische prestaties verder kunnen brengen en input geven voor nieuw beleid ook van toekomstige regeringen. Om op dit onderwerp ook een uitdagende toekomstvisie te ontwikkelen kan de bijdrage van professor Pieter Tordoir in een presentatie voor Netwerk Noordoost van 12 april 2016 als uitgangspunt genomen worden. Vanuit zijn vijf ruimtelijke typeringen geredeneerd, wordt aanbevolen dat de regio Noordoost Fryslân kiest voor de ambitie om zich van een perifeer gelegen plattelandsstreek te ontwikkelen tot een eigenstandig netwerk van mooie Nederlandse plattelandsstreken. Professor Tordoir schetst het Noordoost Fryslân van nu grotendeels als een echt buitengebied met nauwelijks stedelijke invloedsferen. Maar het is ook nauwelijks een eigenstandige streek. Daarom kent het gebied beperkte motoren voor economische- en maatschappelijke vitaliteit. De verschuiving van de economische ontwikkeling binnen Fryslân naar de A7 zone speelt de regio nog eens extra parten. Als ontwikkelingsstrategie beveelt Tordoir de regio aan als ambitie te kiezen om op weg te gaan naar het ontwikkelmodel van de krachtige streek. Zoek elkaar op en ga voor samen sterker door interlokale samenwerking. Toon veerkracht van binnenuit en profileer je samen door innovatie en experiment. Breng lokale netwerken bij elkaar en bouw bruggen tussen bedrijven door uitwisseling van technologie, marktkennis, mensen, diensten en voorzieningen. Er zijn veel kansen voor innovatie op constructietechnieken in de metaal, hout en nieuwe materialen. Daarnaast heeft toerisme en recreatie toekomst. Dat vergt wel een cultuuromslag in denken van het lokale MKB. Bij die verandering zal de nieuwe gemeente de rol van initiatiefnemer en regisseur kunnen spelen. Spreiding van voorzieningen Op een aantal terreinen zullen we de rol van de gemeente opnieuw moeten gaan uitvinden en invullen. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het uitgeven van vele miljoenen op het terrein van zorg. AWBZ zorg, jeugdzorg, WMO en WSW. Maar ook op het gebied van onderwijs, sport en sociaal-culturele voorzieningen. Er is sprake van minder beschikbaar geld. Door slim organiseren en het delen van verantwoordelijkheden willen de drie gemeenten de kwaliteit en de spreiding van voorzieningen op peil te houden. Daarvoor worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: In de komende drie jaar ( ) worden er door de DFK gemeenten geen investeringen meer gedaan in nieuwe voorzieningen voor bijvoorbeeld onderwijs, kinderopvang, cultuur en sociaal-cultureel werk zonder consultatie van de overige gemeenten. Daarbij is ook DFK geen eiland en moeten we ook over de eigen grenzen heen willen kijken. Het gaat om afstemming per voorziening en (nog) niet om uitvoering van een eventueel op te stellen spreidingsplan. Voor de langere termijn is lef en moed nodig om samen met onze inwoners principes af te spreken en keuzes te maken. Spreiding en clustering van bovenlokale sportvoorzieningen kan een mooi begin zijn van een daadwerkelijk experiment om budgetten voor dit soort voorzieningen binnen DFK-verband te bundelen. Een pilot kan voor een start zorgen. Gemeentelijke investeringen in onderwijsvoorzieningen zijn in principe kostendekkend ten opzichte van de Rijksvergoeding. De gemeenten erkennen uiteraard de eigen bevoegdheden 37

39 en verantwoordelijkheden van schoolbesturen. Het gaat erom om maatschappelijk nut te verhogen als de lokale overheid met eigen bijdragen clusteringen van voorzieningen efficiënter en effectiever kan maken. De beschikbaarheid in de dorpen van sociaal-culturele voorzieningen is in principe een verantwoordelijkheid van het dorp zelf. De gemeenschap moet als eerste zijn eigen rol spelen. De gemeente kan faciliteren en op verzoek regisseren. Principes voor clustering zijn plaats- en tijdafhankelijk. Toch is afstand op zich geen reden om alle voorzieningen te handhaven omdat het een relatief begrip is met de huidige mogelijkheden voor mobiliteit van onze inwoners. Visie vanuit de dorpen en de gebruikers van de voorzieningen is voor verdere planvorming een belangrijke voorwaarde Zelfbewuste inwoners Algemeen De nieuwe gemeente verwacht van haar inwoners een actief burgerschap. Daarvoor zullen de burgers ook de ruimte moeten krijgen. Niet alleen van de overheid, maar ook van maatschappelijke instellingen en vooral van de professionals (medewerkers van overheid en maatschappelijke instellingen) in onze samenleving. De deskundigheid van de professional wordt niet ter discussie gesteld, maar de keuze over de inzet daarvan ligt vanuit een gelijkwaardig partnerschap geredeneerd, bij de zelfbewuste burger, die daarvoor zelf de verantwoordelijkheid kan nemen. Daarvoor is zelf organiserend vermogen van de burgers nodig en een meer dienende professional. Eigen identiteit is daarbij belangrijk maar ook de ambities voor de toekomst en het investeren in die ambities. Ook de nieuwe gemeente zal investeren in haar inwoners en draagt ook expliciet de verantwoordelijkheid om zij die om wat voor reden dan ook het tempo van onze samenleving niet kunnen bijhouden te helpen hun leven op orde te houden en samen te werken aan het benutten van aanwezige talenten. Eigen identiteit Uit de Atlas en het Masterplan die zijn voortgekomen uit ANNO blijkt dat het in Noordoost Fryslân prettig wonen, werken en recreëren is. Ook komt eruit naar voren dat onder de samenleving van Noordoost Fryslân een sterke sociale structuur staat. De gemeenschap is daardoor hecht en volwassen. In het gebied wonen zelfstandige mensen. Mensen die tevens actief bij de samenleving betrokken zijn. Die zich thuis voelen in het gebied, zich onderling betrokken voelen en elkaar helpen, maar ook weten dat zij, als dat niet (meer) gaat, eventueel eenvoudig een beroep kunnen doen op ondersteuning, hulp en zorg. Deze eigen identiteit kan ons helpen de samenleving verderop te brengen. De sterke waarden van het gebied waarin wij leven vallen samen met onze gastvrijheid, zorg voor elkaar en nuchterheid. Wij zijn niet van de vele woorden, maar van onze verbondenheid met onze woon- en leefomgeving. Wij hebben leren omgaan met het beheren en bewerken van het land. Fysiek zwaar en daarom met veel respect voor natuurlijke waarden van het landschap en de natuur. De drie huidige gemeenten staan voor het Fryske taalbelied. Met de inwoners willen de gemeenten de meertaligheid behouden en inhoud geven aan het Europese Handvest Regionale talen & minderheden. Dat betekent dat bij de voorgenomen herindeling de gebruikers van de Friese taal er niet op achteruit mogen gaan. Daar zal passen beleid op worden gevoerd (zie ook de beschrijvingen per gemeente). Investeren in mensen De sociaal-economische status van Noordoost Fryslân is relatief laag. De inkomens zijn relatief laag en er zijn veel mensen in een uitkeringssituatie en met een gemiddeld lager opleidingsniveau. Het doel op middellange termijn is om deze status op het landelijke gemiddelde te krijgen en in 2030 op 38

40 een bovengemiddelde uitkomst. Dat is een hoge ambitie, maar vanuit het fundament van de unieke eigenschappen van onze inwoners wel een realistisch perspectief. Het is naast ambitie ook een uitdaging om een gezamenlijke agenda met een gerichte aanpak voor de toekomst te ontwikkelen met een helder doel voor ogen. Om dit te bereiken moet het opleidingsniveau omhoog. Dat vraagt om een netwerkaanpak met de onderwijsinstellingen in de regio en wellicht daarbuiten en uitgaande van de bestaande keten van het basisonderwijs naar beroepsonderwijs/middelbaar onderwijs naar het voortgezet onderwijs. Het opleidingsniveau van de burger wordt daardoor voortdurend verhoogd en verbreed. Het aantal leerlingen in het basisonderwijs zal de komende jaren in de nieuwe gemeente met zo n 20% dalen en de scholen komen verder in een slechtere financiële positie door minder geld van de overheid. Samenwerking, afstemming en clustering binnen het basisonderwijs is een manier om het teruglopende aantal leerlingen en de toenemende financiële problemen het hoofd te bieden en tegelijkertijd een hoog niveau van onderwijs te behouden. De regio heeft ook voor de economische structuurversterking verbinding gelegd met het voortgezet onderwijs. Bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en overheid werken samen in de Gouden Driehoek om te zorgen dat er minder jongeren uit de regio wegtrekken. Binnen de regio wil de nieuwe gemeente hierop zwaar inzetten, waarbij gebruik gemaakt wordt van de krimpstatus. De volgende uitdaging is het verminderen van het aantal inwoners in de afhankelijkheid van een uitkering. De nieuwe gemeente wil investeren in het begeleiden van mensen naar werk, het plaatsen van mensen met een handicap op bestaande banen en het ontwikkelen van concrete werkplekken vanuit de verantwoordelijkheid van maatschappelijk ondernemerschap. Als mensen actief zijn kunnen mensen zich ook ontwikkelen. Dat zal op enig moment effecten hebben op het inkomen en de hoogte daarvan. Zelfbewuste inwoners zijn bereid meer eigen verantwoordelijkheid te dragen. In de zorg betekent dat het creëren van eigen oplossingen in hulpafhankelijke situaties en de bereidheid burgerschap als collectieve verantwoordelijkheid te ontwikkelen. Meedoen en aanpakken, niet doorschuiven naar anderen of de overheid, maar zelf de handen uit de mouw Duurzaam besturen Algemeen Er is de laatste jaren een duidelijke trend zichtbaar van burgerparticipatie (de overheid bepaalt wat goed voor de burger is en die burger mag af en toe meedoen) naar overheidsparticipatie (de burger bepaalt zelf wel wat goed voor hem/haar is en de overheid mag af en toe meedoen en meebetalen). De maatschappij verwacht een andere rol van een slankere overheid en in de samenleving ontstaan steeds meer initiatieven die van invloed zijn op de traditionele taakafbakening tussen overheid en burger. Dat proces kan de gemeente ondersteunen. De opdracht daarvoor zal moeten worden geformuleerd en de partners zullen hun rol daarin moeten benoemen. Het gaat over een gedragsverandering van individuen die niet afdwingbaar is en eigenlijk ook niet moet zijn. Het gaat om de verleiding van het individu, zowel bestuurder als inwoner, om zich anders te gaan gedragen. Gelijkwaardig partnerschap Voor de gemeente betekent dit het actief in de eigen organisatie scholen en vormen van de medewerkers op nieuwe vaardigheden die de beoogde werkwijze beter ondersteunen. Vervolgens (en waar dat kan) het gelijktijdig via het gemeentelijk opdrachtgeverschap verbinden van kwaliteitseisen aan maatschappelijke instellingen, die professionele diensten en ondersteuning gaan leveren. Ook het besturen van de gemeente en van maatschappelijke organisaties zal vanuit dit principe moeten veranderen. 39

41 De nieuwe gemeente wil de ambtelijke organisatie omvormen tot een flexibele organisatie die optimaal burgerkracht weet te stimuleren, te benutten en te consolideren. Dit vraagt naast een omslag van ambtenaren en colleges ook een omslag van de gemeenteraden: van het smart dicht timmeren van vierjaren- en jaarplannen naar het creëren van randvoorwaarden waarin flexibel ingespeeld kan worden op initiatieven en coalities binnen de samenleving. Waar nodig zet de gemeente inwoners aan te participeren in de samenleving. De nieuwe gemeente wil de hulp en ondersteuning die zij (eventueel samen met maatschappelijke partners) biedt, daar ook primair op richten. Bestuurders krijgen dezelfde opgave als de professional en de inwoner. Dat gaat niet vanzelf en automatisch. Daarvoor zal een aanpak moeten worden ontwikkeld met actieve deelname van de betrokkenen. De inzet zou als volgt kunnen worden geformuleerd: Raadslid (politicus) zijn in een sterk en snel veranderende omgeving vraagt veel van het individu achter het raadslid. Burgers voelen zich in de regel goed thuis bij het zich kunnen aansluiten bij steeds wisselende meerderheden, afhankelijk van de persoonlijke belangstelling. Politiek bedrijven gaat nog steeds uit van het in principe opereren met vaste meerderheden met een incidentele kans om als minderheid ook eens meerderheid te worden. Politiek als partnerschap moet ingebed worden in het netwerk dat de samenleving bezig is te spannen. Partijpolitiek en partijorganisaties zijn daar nauwelijks nog op voorbereid. Ook hier zal aan bewustwording en het loslaten van oude gewoonten hard moeten worden gewerkt. Gebiedsgericht werken Er is dus een nieuw samenspel nodig. Zowel de inwoner als de gemeente zal de onderlinge samenwerking moeten opzoeken, eigen verantwoordelijkheid nemen en ruimte krijgen om individueel maatwerk af te spreken. De gemeente moet daarbij ook andere rollen aannemen. De gemeente moet loslaten om die ruimte vrij te maken en meer vertrouwen op de mienskip en de individuele burger. De gemeente garandeert en borgt een basispakket. Wil men (als dorp, wijk of kern) meer, dan zal men zelf met plannen moeten komen en de handen uit de mouwen moeten steken. Een belangrijke vraag voor de toekomst is: hoe ver gaan we met het uitbesteden van leefbaarheid aan verenigingen voor dorps- of wijkbelangen? Dit sluit overigens ook aan bij een aantal landelijke ontwikkelingen, waarbij verantwoordelijkheden van de overheid steeds vaker en steeds meer worden gekanteld in de richting van maatschappij en inwoners. Binnen het domein van Dorpen en Wijken gaat het dan om uitdagingen op het gebied van het opvangen van de krimp, het bevorderen van de sociale samenhang en de leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten, de heroriëntatie op spreiding van voorzieningen, behoud van werkgelegenheid en aantrekken van nieuwe werkgelegenheid, bevordering van recreatie en toerisme enz. De belangrijke uitgangspunten voor de verdere ontwikkeling van gebiedsgericht werken zijn: De burger heeft het gevoel gehoord te worden door zowel het ambtelijk apparaat als het bestuur; We willen zo veel mogelijk participatiemogelijkheden creëren voor burgers bij ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening als ook het beheer van de openbare ruimte; Ons doel van handelen moet zijn het bevorderen/handhaven van de leefbaarheid in de kernen en het buitengebied; We maken geen onderscheid in bestuurlijke, geografische of demografische oorsprong; Gebiedsgericht werken (decentraal kernenbeleid) is niet in eerste instantie bedoeld om snel besparingen te realiseren en/of taken over te dragen aan de bevolking, maar sluit het ook niet uit. De nieuwe gemeente wil investeren in de eigen rol en de rol van de samenleving als het gaat om de publieke zaak. Dat gaat niet vanzelf en al helemaal niet alleen. Dit thema zal één van de belangrijkste 40

42 startthema s zijn bij het verder bouwen aan de nieuwe gemeente samen met inwoners. Dienstverlening Door het aanbieden van individuele dienstverlening in de vorm van een KCC (Klanten Contact Centrum) wil de nieuwe gemeente als goede dienstverlener in de regio bekend staan. Dienstverlening draait om interactie met en/of transactie tussen inwoners, bedrijven of instellingen en de gemeente. De beleving van dienstverlening verschilt per klant. De gemeente wil zorgen voor een kwalitatief goede en mensgerichte vorm van dienstverlening ongeacht de manier (c.q. het kanaal ) van interactie of transactie. Of de burger nu fysiek aan het loket komt met een vraag of dat vanuit huis wil doen, maakt voor de dienstverlening niet uit. Alle kanalen zijn toegankelijk en de dienstverlening is binnen alle kanalen gelijk, waardoor de dienstverlening betrouwbaar en snel is. Inzet is om de kwaliteit van dienstverlening te verhogen. Een aantal uitgangspunten om dit te bereiken zijn: Er wordt centraal een KCC/Burgerzaken ingericht, dat de toegangspoort is voor alle klanten met een individuele klantvraag; Fysieke transacties m.b.t. burgerzaken (paspoorten, ID-kaarten, rijbewijzen, etc.) worden vooralsnog in de voormalige gemeente afgehandeld. Voor (toekomstige) mogelijkheden van het bezorgen van reisdocumenten en rijbewijzen moet de vraag worden beantwoord of deze afspraak in de toekomst gehandhaafd moet c.q. kan worden; Het verlenen van diensten op afspraak wordt vanzelfsprekend. Bovendien zal er worden gekeken naar mogelijkheden om naar de mensen toe te komen, bijvoorbeeld met een spreekuur in een dorpshuis, bibliotheek of verzorgingstehuis of bij de mensen thuis; Klantgegevens worden eenmalig opgevraagd en meervoudig gebruikt; Er komt een uniform kwaliteitshandvest waarin de servicenormen worden beschreven. De nakoming van servicenormen zal continu worden bewaakt; Het digitaal kanaal wordt zo aantrekkelijk mogelijk gemaakt en gepromoot, waarbij het streven is om alle (klant)processen volledig digitaal in te richten. 5.5 Definitieve visie Zoals aan het begin van dit hoofdstuk werd vermeld, is dit geen definitieve toekomstvisie. Het zijn een aantal uitgangspunten, gebaseerd op huidige en komende trends en ontwikkelingen, waar de drie gemeenten denken rekening mee te moeten houden bij het opstellen van een visie. Een uiteindelijke visie zal samen met inwoners, bedrijven en maatschappelijk organisaties opgesteld worden en door de nieuwe gemeenteraad van de nieuwe gemeente worden besproken en vastgesteld. Daarmee zal in de tweede helft van 2017 worden gestart. 5.6 Naamgeving Herindeling van gemeenten zorgt in de regel ook voor veel belangstelling voor de naamgeving van de nieuwe gemeente. Een nieuwe gemeente met een eigen identiteit en een nieuwe naam. In de drie gemeenten is besloten om inwoners intensief te betrekken bij de naamgeving. Inwoners van de drie gemeenten worden van 15 november tot 15 december 2016 expliciet uitgenodigd om namen voor de nieuwe gemeente aan te dragen. Uit de aangedragen namen zal door een deskundige commissie een selectie van drie namen worden gemaakt, waaruit de inwoners vervolgens de uiteindelijke gemeentenaam kunnen kiezen. De verkiezing hiervan zal plaatsvinden op woensdag 15 maart 2017, tegelijk met de verkiezingen voor de Tweede Kamer. De bij meerderheid gekozen naam zal door de drie gemeenteraden worden vastgesteld en in april 2017 worden opgenomen in het Herindelingsadvies. Het tijdpad ziet er ongeveer als volgt uit: 41

43 Actiepunt Wie Startdatum Realisatie uiterlijk per: Opmerkingen Inzendingen naamsuggesties Rubricering en ordening namen Iedereen (ook inwoners van buiten de DFKgemeenten) Ambtelijke ondersteuning 15 nov dec Inzendings-termijn 15 nov. tot 15 dec. 15 dec dec Namenlijst naar kommisje Adviestraject Voorleggen advies kommisje Stuurgroep Terugkoppeling naar colleges Beslissing en bekendmaking namen Verzending stempassen en/ toelichtend schrijven Verkiezing gemeentenaam Bekendmaking gekozen naam nieuwe gemeente Vaststelling naam nieuwe gemeente Naam opnemen in Herindelingsadvies Secr. kommisje 15 dec (KA) Kommisje 16 dec jan Advies aan Nammejouwing Stuurgroep Voorzitter 31 jan Kommisje Nammejouwing Voorzitter 31 jan informatief Stuurgroep Voorzitter 1 febr Persmoment Stuurgroep Publiekszaken, Uiterlijk 1 team maart 2017 Burgerzaken (laatste week Inwoners DFK 15 maart 2017 Verzamelprocesverbaal (KA) Voorzitter 16 maart 2017 Openbaar, Stuurgroep persmoment Gemeenteraden DFK Gemeenteraden DFK 30 maart 2017 Voorbereiding en indiening door griffiers DFK maart/april projectleider

44 6. Bestuurlijke afweging van de herindeling 6.1 Vooraf 43

45 In deze paragraaf gaan wij in algemene zin in op een aantal aspecten van de inhoudelijke afweging om te komen tot een besluit over het opstellen van een herindelingsontwerp. In 2013 heeft het kabinet een nieuw Beleidskader Gemeentelijke Herindeling vastgesteld. In dit beleidskader geeft het kabinet aan hoe gemeentelijke herindelingen worden beoordeeld en getoetst met een voorkeur voor herindeling van onderop. Het is als eerste aan de gemeenten zelf om te werken aan versterking van hun bestuurskracht waarvoor herindeling, naast samenwerking, een oplossingsrichting is. De bestuurlijke afweging hieronder volgt het Beleidskader en wordt vooral beargumenteerd met specifiek onderzoek dat in de drie te fuseren gemeenten in de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. Deze toetsing vormt de basis van het voorstel aan de beide Kamers van de Staten Generaal voor besluitvorming over de herindeling. De vijf belangrijkste toetsingscriteria zijn: Draagvlak, zowel lokaal en regionaal bestuurlijk als maatschappelijk; Interne samenhang, dorps- en kernenbeleid:; Bestuurskracht; Evenwichtige regionale verhoudingen en samenhang: draagt de herindeling bij aan een betere verdeling van economische, ruimtelijke en sociaal maatschappelijke functies in de regio; Duurzaamheid: heeft de nieuwe gemeente ook op langere termijn voldoende bestuurskracht. Wij gaan hieronder op alle vijf criteria in. 6.1 Draagvlak Het criterium draagvlak wordt onderverdeeld in drie categorieën, te weten lokaal bestuurlijk, regionaal bestuurlijk en maatschappelijk. Deze drie criteria worden hieronder onderbouwd. Het lokaal bestuurlijk draagvlak kan worden afgeleid uit de paragraaf Voorgeschiedenis van dit ontwerp. De drie fusiegemeenten Dongeradeel, Ferwerderadiel en Kollumerland c.a. hebben in april 2016 het besluit genomen om de drie colleges van burgemeester en wethouders de opdracht te verlenen een herindelingsontwerp op te stellen met het doel om per 1 januari 2019 tot herindeling over te gaan. Daarmee is democratische legitimatie aan het voornemen toegevoegd. Na vaststelling van het herindelingsontwerp is de volgende stap om in maart 2017 tot vaststelling van het herindelingsadvies te komen. Voor wat betreft het peilen van het lokale en maatschappelijk draagvlak zullen de individuele gemeenten hetzelfde voorstel tot herindeling voor inspraak voorleggen aan de inwoners. Om het draagvlak van de inwoners en maatschappelijke organisaties te kunnen beoordelen vraagt het Kabinet in het beleidskader gemeentelijke herindeling 2013 aan gemeenten om in het herindelingsadvies aandacht te besteden aan het maatschappelijk draagvlak en de wijze waarop dit is vastgesteld, inclusief de ingediende zienswijzen. Dat kan door in een logboek bij te houden op welke wijze burgers en maatschappelijke organisaties betrokken en geraadpleegd zijn in het herindelingsproces. Een dergelijk logboek is in de bijlagen bijgevoegd. Het logboek start met de activiteiten die al zijn opgestart in het kader van herijking van de samenwerking tussen de vier gemeenten van september Tijdens het proces van herijking zijn de vier gemeenteraden inhoudelijk in workshops bezig geweest met het ontwikkelen van kaders en uitgangspunten voor het bevorderen van bedrijvigheid en de spreiding van voorzieningen in stad en dorpen. Eenzelfde werkwijze werd gehanteerd bij het onderwerp gemeentelijke dienstverlening. 44

46 Na de besluitvorming over de herindeling door de vier DDFK-gemeenten hebben de gemeenteraden van de drie te fuseren gemeenten in mei en juni 2016 workshops georganiseerd over de onderwerpen Omgeving op Orde en over Wijk- en dorpsgericht werken. De uitkomsten van deze vier workshops zijn gebruikt bij het opstellen van het onderdeel Visie van dit ontwerp. Ook het regionale draagvlak bij aangrenzende en andere regiogemeenten zal worden gepeild na vaststelling van het herindelingsontwerp Bijeenkomsten met inwoners, ondernemers en dorpsbelangen In de periode half september tot en met de eerste week van november 2016 zijn er 13 bijeenkomsten georganiseerd voor het peilen van draagvlak bij ondernemers (één bijeenkomst voor de drie gemeenten), bij de verenigingen voor dorpsbelangen en wijkraden (per gemeente één bijeenkomst) en voor inwoners van de gemeenten (drie bijeenkomsten per gemeente). Hieronder volgt een korte samenvatting van de uitkomsten van deze bijeenkomsten. De verslagen van de bijeenkomsten zijn in de bijlagen opgenomen. In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat de opkomst voor deze bijeenkomsten, ondanks herhaalde en via diverse media verspreide aankondigingen, laag is geweest. De bijdragen uit de bevolking waren niettemin levendig en nuttig. Uiteraard bepaalt het verschil in aanlooproutes van de drie gemeenten voor een deel ook de inkleuring van de reacties. Bijvoorbeeld in de gemeente Ferwerderadiel lag een levendige en goed bezochte bijeenkomst in het dorp Hallum twee jaar geleden nog vers in het geheugen. Vastgesteld kan worden dat de discussie in de gemeenteraad en het uiteindelijke besluit tot het verlenen van een opdracht aan het college van burgemeester en wethouders van deze gemeente tot het opstellen van een herindelingsontwerp begin 2016, niet heeft geleid tot een hoge opkomst bij de inspraakbijeenkomsten. Dat is een feitelijke constatering waaruit geen goed- of afkeuring van het besluit van de gemeenteraad kan worden afgeleid. Tijdens de inwonersbijeenkomsten zijn de meeste opmerkingen gemaakt over onderwerpen als dienstverlening, afstand burger en bestuurder en het behoud van voorzieningen in de vele dorpen die de nieuwe gemeente zal tellen. De dienstverlening op langere afstand wordt als een zorg gezien waarvoor oplossingen moeten worden gezocht. Met name digitale dienstverlening is daarbij genoemd. De afstand tussen burger en bestuur bestaat eigenlijk niet in kleine(re) plattelandsgemeenten. Er is dus bij de participanten zorg over de bereikbaarheid van bestuurders in de toekomst. Daarvoor is nodig dat er verder wordt gesproken met de inwoners over de rolverdeling tussen de gemeentelijke overheid en burgers en over de zorg voor en het beheer van de verschillende gemeenschappen. Er zijn inmiddels goede voorbeelden, ook in de provincie Fryslân, over die taakverdeling. De gemeente zal in een meer faciliterende rol de dorpsgemeenschappen ondersteunen. De rol van verenigingen van plaatselijk belang zal daarbij erg belangrijk zijn. Uit de reacties kwam naar voren dat er geen behoefte is aan een blauwdruk voor alle dorpen en wijken maar juist maatwerk met mogelijkheden voor verschil. De bijeenkomst met een aantal vertegenwoordigers van ondernemersverenigingen was leerzaam voor zowel de aanwezige bestuurders als de ondernemers zelf. Centraal in de reactie van de ondernemers staat dat de nieuwe gemeente geen optelsom moet worden van de normen en gewoonten van de drie bestaande gemeenten. Er is vernieuwing nodig en die vernieuwing moet ook echt nieuw zijn. In de eerste plaats zal het contact tussen organisatie en ondernemers intensiever moeten worden als bestuurders een (veel) grotere gemeente moeten besturen. Dat betekent dan ook uitbreiding van het aantal contactfunctionarissen, zodat er werk gemaakt kan worden van meer 45

47 betrokkenheid tussen gemeente en ondernemers. In de tweede plaats zal de gemeente voor meer duidelijkheid moeten zorgen op het gebied van regelgeving en de toepassing daarvan. De zingeving van regels moet begrepen kunnen worden en de handhaving praktisch ook goed mogelijk. Geen overbodige regels dus en de beoordeling van nieuwe initiatieven zal sneller moeten kunnen plaatsvinden op basis van de wel noodzakelijke regelgeving. Duidelijkheid is daarbij het sleutelwoord. Als derde speerpunt zien de ondernemers het in nauwe samenwerking tussen gemeente en ondernemers te formuleren nieuwe lokaal en regionaal economisch beleid. Er zal toch harmonisatie van beleid moeten plaatsvinden vanwege bestaande verschillen tussen de huidige drie gemeenten en er is dus ruimte voor nieuwe keuzes in de nieuwe gemeente, bijvoorbeeld bij het bepalen van de locaties van nieuwe bedrijfsvestigingen en de kwaliteit van bestaande. De bijeenkomsten met de verenigingen voor plaatselijk belang waren de best bezochte. Hieruit mag blijken dat de betrokkenheid van de dorpsvertegenwoordigingen groot is en dat de gemeenten daarbij als natuurlijke gesprekspartners worden beschouwd. Per gemeente werd een bijeenkomst georganiseerd. Tijdens de bijeenkomsten hebben de dorpsverenigingen de gemeentelijke herindeling als uitgangspunt genomen en is veel tijd besteed aan de wijze van samenwerken in de toekomst met een gemeente van een grotere schaal. Aandachtspunten zijn dat de taakverdeling tussen dorpsvereniging en gemeente vooraf vooral duidelijk moet worden afgesproken, zodat de wederzijdse verwachtingen realistisch zijn. Taakvelden als zorgverlening is geen taak voor de dorpsvereniging. Buurthulp is wel een plaatselijk initiatief die het dorp zelf kan organiseren en die ook verschillend per dorp kan en mag zijn. Het onderhoud van de fysieke leefomgeving kan onderwerp worden van samenwerking, maar dan wel met overdracht van (financiële) middelen om die taak te kunnen uitvoeren. Van de nieuwe gemeente wordt verwacht dat er een integrale visie komt op de dorpen voor de langere termijn met gebruikmaking van bouwstenen (dorpsplannen) uit de dorpen zelf. De gemeente werkt hier dus bottom up. Er is veel over tafel gegaan tijdens deze bijeenkomsten waarmee zowel de verenigingen als de nieuwe gemeente in de toekomst verder kunnen. Voor meer informatie wordt verwezen naar de verslagen van deze bijeenkomsten. 6.2 Interne samenhang gemeente, dorps- en kernenbeleid De vele terreinen waarop de drie gemeenten al met elkaar, maar ook met de gemeente Dantumadiel, samenwerken en de intensiteit waarmee dat gebeurt geeft aan dat de interne samenhang groot is. Dat mag bijvoorbeeld ook blijken uit de samenwerking binnen ANNO, zoals hiervoor verwoord. Daarnaast geeft het krimpdossier aan dat er sprake is van vergelijkbare problematiek maar ook van een uitdaging met een urgentie waarmee de drie gemeenten nog niet eerder zijn geconfronteerd. Voeg daar als voorbeeld aan toe de opgave over de spreiding van voorzieningen, waarvoor binnen ANNO verband in de Atlas van voorzieningen, de omvang en complexiteit is neergezet en duidelijk mag worden dat dit criterium één van de belangrijkste redenen vormt om verder te kijken naar mogelijkheden van schaalvergroting door herindeling en/of intensieve samenwerking. Aan het onderwerp van de spreiding van voorzieningen is één van de vijf documenten gewijd evenals het thema dienstverlening aan de burger door de gemeentelijke organisatie. Beide thema s zijn mede bepalend voor het bevorderen van de interne samenhang binnen de nieuwe gemeente. Voor een inhoudelijke aanzet op beide thema s verwijzen wij naar beide documenten. De huidige drie gemeenten onderhouden intensieve contacten met de bestaande dorpen en buurten. Er is veel direct bestuurlijk contact en de ontwikkeling van voorzieningen, het fysieke onderhoud en onderwerpen als wonen en herinrichten staan prominent op de agenda. Een goed 46

48 voorbeeld daarvan is de ontwikkeling van een Dorpsontwikkelingsmaatschappij die de ruimtelijke kwaliteit door verbetering van het bestaande woningaanbod en de herstructurering daarvan oppakt. Ook voor de toekomst zal dat een speerpunt van beleid blijven met name door het vraagstuk van de krimp. De nieuwe gemeente zal ook dit onderwerp verder moeten brengen. 6.3 Bestuurskracht Over dit onderwerp is meermalen onderzoek verricht en hebben ook externe partners opvattingen gepubliceerd. In de afgelopen jaren zijn op meerdere momenten adviezen uitgebracht door derden over de bestuurlijke samenwerking in Noordoost Fryslân. Te noemen zijn de adviezen van Van Naem & Partners in opdracht van de gemeente Dongeradeel van september 2008, de adviezen van Partners en Pröpper over de gemeenten Kollumerland c.a. en Ferwerderadiel van resp. juni 2012 en oktober 2012 en de adviezen van de provincie Fryslân Meer burger, minder bestuur van maart 2011 (commissie van Wijzen) en Visie op de lokaal-bestuurlijke inrichting van Noord-Fryslân van 13 december Over de inhoud van deze documenten kan het volgende gezegd worden. Van Naem & Partners hebben aangegeven dat de schaal en de complexiteit te groot worden voor de gemeenten in Noordoost Fryslân in relatie tot het bereiken van de strategische doelen van dit gebied. De organisaties zijn kwetsbaar voor éénmansfuncties en beschikken over onvoldoende specialistische expertise om de belangen van de gemeenten in voldoende mate te behartigen. Met fuseren wordt de bestuurlijke drukte verminderd en worden de gefuseerde gemeenten een meer bestuurskrachtige speler die hun huidige taken en de taken die op hen afkomen robuuster en efficiënter kunnen oppakken en uitvoeren. In de ambtelijke dienstverlening is nog veel efficiencywinst te halen. Bundeling ligt voor de hand voor wat betreft inkoop en de uitvoering van de WMO, WSW, WWB (nu Participatiewet), Handhaving, Leerplicht, Beheer openbare ruimte en Afvalinzameling. Beleidsarme afdelingen kunnen zich bundelen en gemeenten kunnen elkaar onderling versterken met aanwezige respectievelijk te ontwikkelen specialismen. De adviezen van Partners en Pröpper gaan in dezelfde richting. Zij adviseren op korte termijn op herindeling in te zetten in DDFK-verband. Dat is het meest optimale scenario om daadkrachtig, met overzicht, vanuit één geheel en met slagvaardige lokale en regionale samenwerking in te spelen op omvangrijke en complexe opgaven zoals krimp, economische ontwikkeling, toerisme en recreatie. De provincie Fryslân heeft in de eerdergenoemde adviezen de DDFK-variant ook als de meest aangewezen bestuurlijke optie neergezet. De argumenten zijn dat in het gebied een stedelijke kern functioneert, er gezamenlijke uitdagingen zijn als gevolg van demografische ontwikkelingen, er een sterke samenhang bestaat in het gebied (zie Sociaal Economisch Masterplan) en met de samengevoegde drie DFK-gemeenten een (nog) grotere maatschappelijke samenhang in het gebied ontstaat. De drie DFK-gemeenten hebben sinds de start van de gesprekken met de vier gemeenten in Noordoost Fryslân over herindeling altijd als sterkste variant de DDFK-variant willen realiseren. Daarin is de meest optimale bestuurskracht te realiseren zoals ook de provincie Fryslân in het advies van 13 december 2013 aangeeft. Naast het respecteren van het besluit van de gemeenteraad van de gemeente Dantumadiel zien de drie DFK-gemeenten als de beste daaropvolgende oplossing een herindeling van de drie gemeenten. Immers, de gemeenten zijn dé plek geworden waar burgers en bedrijven terecht kunnen voor alle diensten van de overheid. Hiermee is het opzetten van een daarbij passende Klanten Contact Centrum op een grotere schaal noodzakelijk. Dat vraagt van de gemeentebesturen om: Integraal werken te versterken en specialistische kennis en tijd te organiseren om tot diepgang te komen; 47

49 Het organiseren van een goed samenspel tussen frontoffice en backoffice (zowel een organisatie- als een ICT opgave); Doorontwikkeling van een garantie- of zelfredzame samenleving naar een participatiesamenleving; Door minder middelen de taken doelmatiger en doeltreffender uit te voeren; Door afnemende budgetten de noodzaak van risicobeheersing op te vangen door schaalvergroting en krachtenbundeling. 6.4 Evenwichtige regionale verhoudingen en samenhang Ook over dit onderwerp hebben meerdere partners en partijen hun mening gegeven in diverse publicaties (zie hierboven). Verwezen wordt ook naar het onderdeel De regio centraal in het visiedeel van dit ontwerp en de paragraaf over de nieuwe gemeente in regionaal verband. De drie gemeenten leveren hun bijdrage aan de streekagenda ANNO in de verschillende bestuurlijke- en ambtelijke gremia. Vanuit de Agenda s ANNO I en het net gestarte programma ANNO II mag duidelijk worden waaruit die regionale opgaven en de samenhang bestaat. Door deze agenda s heeft het gebied inmiddels een eigen identiteit ontwikkeld wat ook mag blijken uit de grote belangstelling vanuit de samenleving voor dit proces. Ook in het Sociale Domein wordt samenwerking op regionale schaal noodzaak, omdat gemeenten in één klap verantwoordelijk zijn geworden voor nagenoeg al het sociale beleid. Daarbij heeft het voordeel van samenwerken tussen de drie te fuseren gemeenten zich al bewezen. De voorgenomen herindeling respecteert enerzijds het standpunt van de gemeente Dantumadiel en anderzijds komt het wel tegemoet aan de gevoelde urgentie van de DFK- gemeenten om te herindelen. Deze herindeling heeft daarmee geen negatieve invloed op het bestuurlijk toekomstperspectief van omringende gemeenten. De nieuw te vormen gemeente blijft samenwerken met regionale partners. 6.5 Duurzaamheid Dit criterium gaat over de toekomstbestendigheid van de nieuw te vormen gemeente. De voorgesteld herindeling van de drie DFK-gemeenten leidt tot een bestuurskrachtiger gemeente dan de huidige samenstellende gemeenten. De schaalomvang, zowel ambtelijk als bestuurlijk, stelt de nieuwe gemeente in staat een verdere professionaliseringsslag te maken waardoor een optimale dienstverlening tegen acceptabele kosten ook in de toekomst gewaarborgd kan worden. De huidige drie gemeentebesturen zijn van mening dat de nieuwe gemeente met deze herindeling een voldoende schaalsprong maakt die het bevordert dat de lokale en regionale opgaven, de wettelijke taken en eigen ambities adequaat kunnen worden uitgevoerd. De per 1 januari 2017 in te zetten ambtelijke fusie tussen de organisaties van de vier DDFKgemeenten maakt dat er een schaalniveau wordt bereikt waarop het leeuwendeel van de gemeentelijke taken zelfstandig kunnen worden voorbereid en uitgevoerd voor een langere termijn. De huidige drie DFK-gemeenten zijn van mening dat aansluiting van de gemeente Dantumadiel bij het herindelingsgebied zou bijdragen aan een meer duurzame herindelingsvariant in regionaal perspectief. Hiermee is er sprake van een situatie die in het vigerend beleidskader wordt genoemd, namelijk het gegeven dat een breder gedragen regionale oplossing niet mogelijk is, terwijl de huidige drie DFK- gemeenten de urgente noodzaak voelen om op zo kort mogelijke termijn tot opschaling van hun gemeente te komen. Overigens is ook elders in de regio, dat wil zeggen binnen het ANNO samenwerkingsgebied, sprake van ambtelijke opschalingsbewegingen. Deze ontwikkelingen zullen door de nieuwe gemeente met aandacht worden gevolgd. 48

50 7. Financieel perspectief 49

51 7.1 Financiële scan De toetsing van het financiële perspectief van de nieuwe gemeente zit vooral verwerkt in de Financiële scan. Deze Financiële scan is ook één van de vijf documenten, die in het kader van de herijking is opgesteld door het Ministerie van BZK en de provincie Fryslân. De scan zet samengevat de volgende aanbevelingen op een rij: Stuur op compensatie van de daling van de algemene uitkering; Analyseer goed alle verschillen in de niveaus van baten en lasten (via de clusters); Beheers de frictiekosten van de fusie; Maak een plan van aanpak voor de structurele verbetering van de begrotingspositie en de vermogenspositie; Bepaal de positie ten opzichte van de verbonden partijen (uittreden of deelnemen); Maak evenwichtig voorstel voor harmonisatie belastingen; Laat financieel belang van de gemeenten in de aanloop naar de herindeling prevaleren; Harmoniseer het financieel beleid en beheer; Ontwerp samen met de raden een nieuwe indeling en opzet van de begroting; Harmoniseer het Planning en Control instrumentarium; De samenvatting is duidelijk als het gaat om het financiële toekomstperspectief van de drie gemeenten. De begrotingspositie van alle drie gemeenten staat onder druk. De afgelopen jaren zijn er meerdere bezuinigingsrondes geweest. De begrotingen zijn sluitend gemaakt door verregaande (nieuwe) bezuinigingen en versobering van investeringsambities. De begrotingspositie van alle drie gemeenten kan in meer of mindere mate als kwetsbaar worden gekwalificeerd. Maar er zijn ook volop kansen en uitdagingen om gezamenlijk tot een beter resultaat voor de inwoners van onze gemeenten te komen. Dat kan door o.a. de aanbevelingen uit de financiële scan nauwgezet uit te voeren. Inmiddels hebben de drie gemeentebesturen samen met de gemeente Dantumadiel besloten periodiek hun financiële toestand te bespreken en grote(re) investeringen waar mogelijk af te stemmen. De eerste bijeenkomst daarover heeft plaatsgevonden in september 2016 en ook is afgesproken een Financieel portefeuillehouders overleg (PFO) in te voeren. 7.2 Financiële positie Bij een gemeentelijke samenvoeging dienen de financiën van de deelnemende gemeenten op elkaar te worden afgestemd. Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de belangrijkste financiële cijfers van de betrokken gemeenten. In deze versie van het herindelingsontwerp is vanuit de volgende twee invalshoeken informatie per gemeente opgenomen: de omvang van de begroting 2016 en 2017 en het meerjaren beeld van de begrotingsomvang een overzicht van de huidige lokale lasten voor diverse typen huishoudens Financiële positie van de betrokken gemeenten De in deze paragraaf gepresenteerde cijfers over de begrotingsomvang geven een beeld van de kwantitatieve verhoudingen tussen de gemeenten op financieel terrein. 50

52 Tabel 1: Begrotingsomvang lasten per gemeente Gemeente Primitief 2016 Primitief 2017 (bedragen x 1.000) Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a Bron: gemeentelijke cijfers (2017: Op basis van de conceptbegrotingen ) Tabel 2: Meerjarenbegrotingen lasten per gemeente (x 1.000) Gemeente (bedragen x 1.000) Meerjarenraming 2018 Meerjarenraming 2019 Meerjarenraming 2020 Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a Bron: gemeentelijke cijfers (Op basis van de ontwerp begrotingen ) Lokale lastendruk van de betrokken gemeenten Voor de inwoners van de bij een herindeling betrokken gemeenten is de ontwikkeling van de lokale lasten in de toekomst een punt van aandacht. Hoewel het vaststellen van de belastingtarieven in de heringedeelde gemeenten de bevoegdheid van de nieuw te kiezen gemeenteraden is, geeft de vergelijking van de huidige tarieven in de deelnemende gemeenten een eerste indicatie van de richting waarin de nieuwe tarieven zich zullen ontwikkelen. Tabel 3 geeft voor verschillende typen huishoudens de huidige omvang van de lokale lasten weer. In tabel 4 zijn de gemeentelijke belastingen voor woningeigenaren en woninghuurders per gemeente opgenomen. Tabel 3: Woonlasten 2016 per gemeente (Ozb, rioolheffing en reinigingsheffing; woning met gemiddelde waarde; na aftrek van eventuele heffingskorting; euro per jaar per huishouden) Gemeente (bedragen x 1) Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a Bron: digitale atlas 2016 Tabel 4: Woonlasten 2016 per gemeente opgesplitst in eigenaar en huurder Gemeente (bedragen x 1) Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a. Totaal woning eigenaar (meerpersoons) 857,08 879,16 781,63 Totaal woning eigenaar (eenpersoons) 757,96 805,16 712,36 Totaal woning huurder (meerpersoons) 460,08 506,00 229,15 Totaal woning huurder (eenpersoons) 360,96 432,00 159,88 Bron: gemeentelijke cijfers OZB bedragen op basis van een WOZ waarde van N.b. Afwijking komt doordat Coelo-atlas uitgaat van gemiddelde woningwaarde en niet van WOZ-waarde ,00. 51

53 N.b. Kollumerland c.a. heft rioolheffing van de eigenaar. Huurder betaalt alleen afvalstoffenheffing. Tabel 5: geraamde OZB opbrengst niet woningen Gemeente (bedragen x 1) Dongeradeel Ferwerderadiel Kollumerland c.a. Totaal niet-woning eigenaar (meerpersoons) 752,00 494,98 442,00 Totaal niet-woning eigenaar (eenpersoons) 752,00 494,98 442,00 Totaal niet-woning huurder (meerpersoons) 0,00 339,18 351,20 Totaal niet-woning huurder (eenpersoons) 0,00 339,18 351,20 Bron: gemeentelijke cijfers OZB bedragen op basis van een WOZ waarde van N.b. Aan de raad van Dongeradeel wordt voorgesteld m.i.v de gebruikersbelasting nietwoningen weer in te voeren o.b.v. de voorgestelde tarieven bedraagt de opbrengst niet-woningen dan: Gemeente Dongeradeel (bedragen x 1) Totaal niet-woning eigenaar (meerpersoons) 463,80 Totaal niet-woning eigenaar (eenpersoons) 463,80 Totaal niet-woning huurder (meerpersoons) 377,20 Totaal niet-woning huurder (eenpersoons) 377,20 Bron: gemeentelijke cijfers OZB bedragen op basis van een WOZ waarde van De gemeenten herkennen zich in het geschetste beeld met betrekking tot de (meerjarige) begrotingsposities en onderkennen dat het in deze tijden een aanzienlijke uitdaging is om te komen tot reëel en structureel sluitende begrotingen. Ook het handhaven van verantwoorde vermogensen financieringsposities in relatie tot de verhoogde risicoprofielen van de gemeenten vergt extra aandacht en inspanningen. Het gegeven dat er op dit moment nog onvoldoende zicht en grip is op de financiële effecten van de ontwikkelingen in het sociaal domein speelt hier een belangrijke rol in. Ook de afspraken ten aanzien van de financiële verhoudingen tussen Rijk en de gemeenten zorgen voor onzekerheden voor de gemeenten. De stabilisering van het financieel rijksbeleid en daarmee de bevordering van de stabiliteit en voorspelbaarheid van de gemeentelijke budgetten heeft overigens op dit moment landelijk de nodige aandacht. Tevens is de mogelijke opschaling van het gemeentelijk belastinggebied een belangrijk onderwerp in relatie tot de mogelijkheden van de gemeenten om in de toekomst het gemeentelijk takenpakket, met voldoende middelen, op een adequaat niveau te kunnen blijven uitvoeren. Bezuinigingsoperaties lijken een jaarlijks terugkerende en noodzakelijke exercitie te worden waarbij de opties tot significante incidentele besparingen inmiddels grotendeels zijn uitgeput en nieuwe bezuinigingen een structureler karakter zullen hebben. Het besluit van de DFK-gemeenten om per 2019 te herindelen en daaraan voorafgaand per 2017 ambtelijk te fuseren met de vier gemeenten is dan ook de resultante geweest van de steeds grotere uitdagingen (op alle vlakken) waar de gemeenten zich afzonderlijk mee geconfronteerd zagen. In maart van dit jaar is een raming opgesteld van de kosten ten aanzien van de ambtelijke fusie van de gemeenten. De voorbereidingskosten voor 2015 en 2016 zijn begroot op ongeveer 1,5 miljoen en bestaan o.a. uit de kosten in verband met de plaatsing van het personeel in de nieuwe organisatie, het aantrekken van een interim directeur, ICT-aanpassingen en de vorming van een projectbureau ambtelijke fusie. Eveneens heeft er in dezelfde maand besluitvorming plaatsgevonden over de bestuurlijke fusie en is er een concept plan van aanpak bestuurlijke fusie DFK opgesteld. In 52

54 dit plan van aanpak zijn de kosten in verband met de bestuurlijke fusie opgenomen voor de periode welke in totaliteit naar verwachting een kleine bedragen en onder andere bestaan uit de kosten voor een projectbureau bestuurlijke fusie. De door de provincie benoemde aandachtspunten, met betrekking tot de positie ten opzichte van verbonden partijen en de afspraken over belangrijke gemeentelijke besluiten die het (financiële) belang van de nieuwe gemeente raken, zullen de nodige bestuurlijke aandacht krijgen via de stuurgroep herindeling. Wanneer de vier gemeenten ambtelijk gefuseerd zijn zal er in aanloop naar de eerste begroting van de nieuwe gemeente worden gekeken welke zaken al dan niet op termijn geharmoniseerd, getransformeerd of mogelijk afgebouwd moeten en kunnen worden om zo lagere kosten c.q. hogere opbrengsten te kunnen realiseren en de structurele begrotingspositie van de samen te voegen gemeenten te verbeteren. De gemeentelijke plannen op het gebied van bijvoorbeeld de (bedrijfs-)afvalinzameling en riolering zullen naast elkaar gelegd moeten worden om te kijken of en welke acties in dit kader nodig of wenselijk zijn. Ook de gemeentelijke OZB-tarieven en de ontwikkeling daarvan richting het moment van de bestuurlijke fusie zullen nader worden beschouwd. Vooruitlopend op het hierboven genoemde zijn er in een financiële werkgroep al een aantal harmonisatieslagen gemaakt waaronder het gelijkschakelen van de gemeentelijke rekeningschema s. Ook zijn er diverse (financiële) verordeningen ten behoeve van de al per 2015 in werking getreden gemeenschappelijke regeling DDFK-gemeenten opgesteld. Hier kan op worden voortgeborduurd wat betreft de harmonisatie c.q. vernieuwing van het financiële beheer en beleid ten behoeve van de herindeling, uiteraard rekening houdend met de huidige wet- en regelgeving. 53

55 8. Personeel en Organisatie 54

56 8.1 Ambtelijke organisatie De besluitvorming over de gemeentelijke herindeling werd in september 2014 losgekoppeld van de besluiten om over te gaan tot de ambtelijke fusie van vier gemeentelijke organisaties (inclusief de ambtelijke organisatie van de gemeente Dantumadiel). Dat besluit werd genomen in december 2014 bij de vaststelling van de zware gemeenschappelijke regeling Werkorganisatie DDFK gemeenten. De ambtelijke fusie wordt in een aparte projectorganisatie gerealiseerd en de ingangsdatum is bepaald op 1 januari De organisatie heeft dan twee jaar de tijd om goed in te draaien, voordat ze overgaat naar de nieuwe gemeente. Die overgang zal rechtspositioneel relatief eenvoudig zijn, omdat al de werkzaamheden om vier organisaties naar één organisatie om te bouwen achter de rug zijn. Wel zullen alle medewerkers uiteraard opnieuw moeten worden aangesteld bij de nieuwe gemeente. Formeel bepaalt de gemeenschappelijke regeling dat de regeling wordt opgeheven als tenminste drie van de vier gemeenten tot bestuurlijke herindeling overgaan. In een bij de gemeenschappelijke regeling gesloten samenwerkingsovereenkomst is bepaald dat de niet herindelende gemeente dan verplicht is om de eerder bij de gemeenschappelijke regeling afgenomen diensten af te nemen van de heringedeelde gemeente. Deze nieuwe gemeente zal de rechtsopvolger zijn van de gemeenschappelijke regeling die vervalt per datum herindeling van de drie gemeenten, beoogt per 1 januari Personele zaken Op dit moment (najaar 2016) wordt er gewerkt aan de totstandkoming van het formatieplan voor de nieuwe ambtelijke fusieorganisatie en de plaatsing van de medewerkers op basis van dit plan. De uitvoering van dit plan zal ook het uitgangspunt vormen voor de organisatie van de nieuwe gemeente in De ontwikkeling bij de samenvoeging van gemeentelijke organisaties is dat functies meer specialistisch van aard worden en er diverse nieuwe functies ontstaan. De inschatting is dat in aanvang minimaal de huidige formatie van de gemeenten benodigd is om de werkzaamheden in de nieuwe organisatie adequaat te kunnen uitvoeren. Op termijn zullen door verdergaande automatisering, het verder uitlijnen van werkprocessen etc. mogelijk personele efficiencyvoordelen kunnen worden behaald. Daarnaast zal er de komende jaren sprake zijn van natuurlijk verloop in het personeelsbestand van de gemeenten en één van de uitgangspunten zal moeten zijn dat zoveel mogelijk frictiekosten worden voorkomen door deze op te vangen met natuurlijk verloop. Mogelijkheden om te anticiperen op de financiële effecten van de herindeling zullen de eerstkomende jaren dan ook in belangrijkere mate op andere gebieden zoals de autonome gemeentelijke beleidsvelden en de eigen gemeentelijke inkomsten liggen. Daaraan kan nog worden toegevoegd dat de actualisatie van het PWC onderzoek van 2012 naar mogelijke efficiencywinst voor de korte termijn laat zien dat er voldoende ruimte wordt gecreëerd om structureel voordeel te halen uit een herindeling. De verlaging algemene uitkering kan minimaal worden terugverdiend en daarop zal nadrukkelijk als eerste prioriteit worden gestuurd. De tijdelijke uitkering uit het Gemeentefonds biedt goede kansen op éénmalige investeringen in verbetering van de kwaliteit van zowel uitvoering als organisatie, inclusief de te maken frictiekosten. Er is onlangs een meerjarig formatieplan opgesteld. Daaruit blijkt dat de komende jaren de uitstroom van medewerkers relatief hoog zal zijn als gevolg van pensionering. Mobiliteit en inpasbaarheid van medewerkers zal centraal staan om frictiekosten zoveel als mogelijk in de hand te houden. Dat vraagt creativiteit en inzet van alle medewerkers. 55

57 Bijlage 1: Kaart nieuwe gemeente 56