Pulskor versus boomkor

Transcriptie

1 Pulskor versus boomkor ARM 7 en ARM 44, economische uitkomsten en analyses Vertrouwelijk rapport Kees Taal Mike Turenhout Arie Klok LEI-rapport 2014-xxx Maart 2014 Projectcode Kenniskringen Visserij LEI, Wageningen UR, Den Haag

2 Het LEI kent de werkvelden: [DEZE WORDEN DOOR BUREAUREDACTEUR INGEVOEGD] Dit rapport maakt deel uit van het werkveld << Titel werkveld>>. Een project in het kader van Duurzame Ontwikkeling Visserijgebieden: Zeeland, provincie Zeeland 2 <<Colofonruimte - van onder naar boven - geen extra regels toevoegen>>

3 Pulskor versus boomkor ARM 7 en ARM 44, economische uitkomsten en analyses Kees Taal, Mike Turenhout, Arie Klok Rapport <<XXXXX>> ISBN/EAN: <<XXXXX>> <<XXX>> p., fig., tab., bijl. LEI, 2009 Overname van de inhoud is toegestaan, mits met duidelijke bronvermelding. Het LEI is ISO 9000 gecertificeerd. 3

4 Inhoud Woord vooraf 1 Inleiding Achtergrond Uitgangspunten onderzoek Onderzoeksmethodiek Leeswijzer 8 2 Economische analyse platvisvisserij Achtergrond: pulsvisserij als alternatief voor de boomkor Visgronden ARM 7 en ARM Aanvoer vis Opbrengst vis Gasolieverbruik- en kosten Kosten Vergelijking ARM 7 en ARM 44 met vlootgemiddelde LEI-panel 15 3 Conclusies 18 Literatuur en websites 19 4

5 Woord vooraf Het LEI heeft voor Visserij- en beheermaatschappij Siereveld BV een korte studie uitgevoerd naar de economische uitkomsten van de pulskor versus de boomkor op platvis met de vissersvaartuigen ARM 7 en ARM 44. Het gaat hier om een vergelijking van resultaten waaruit moet blijken of pulstechniek een economisch alternatief kan zijn voor boomkor vistuig. De traditionele platvisvisserij staat de laatste jaren maatschappelijk en economisch gezien sterk onder druk. Een omschakeling naar een duurzamere en rendabelere visserijmethode is noodzakelijk om in de toekomst te kunnen blijven vissen. Uit eerder onderzoek en uit praktijkproeven blijkt dat de pulskor techniek een oplossing kan zijn voor de (algemeen) onrendabele en niet als duurzaam veronderstelde boomkorvisserij op platvis. De firma Siereveld heeft voor dit project geïnvesteerd in pulstechniek (pulskor), waarvan de firma Delmeco fishing technology BV leverancier is. In deze korte studie is gekeken naar ontwikkeling in opbrengsten, kosten en brandstofverbruik van de twee kotters ARM 7 en ARM 44. Zonder steun vanuit het Europees Visserij-fonds (EVF) zou introductie van pulstechniek geen doorgang hebben kunnen vinden vanwege de hoge kosten van aanschaf van het pulsvistuig en de bedrijfsonzekerheid ervan. Er moet nog veel worden doorontwikkeld aangaande de pulstechniek om de continuïteit van de visserij beter gewaarborgd te krijgen. In samenwerking met leveranciers van kennis en met toeleveranciers van materialen is in dit project tot een zo optimaal mogelijke investering gekomen. Het LEI heeft de economische activiteiten met de pulskor gemonitord en de belangrijkste financiële uitkomsten en resultaten zijn vastgelegd in dit beknopte rapport. De samenwerking met de heer Siereveld en met (toe)leveranciers is op een plezierige wijze verlopen, waarvoor hartelijk dank. Laan van Staalduinen Algemeen directeur LEI Wageningen UR 5

6 1 Inleiding 1.1 Achtergrond De maatschappelijke en economische druk op de bestaande vorm van platvisvisserij (boomkor) noopt tot innovatie en aanpassing in de wijze van uitoefening van visserij. Tegen de huidige vorm van platvisvisserij zijn steeds meer maatschappelijke bezwaren en eisen op het gebied van duurzame visserij worden steeds hoger. Effecten op het milieu dienen tot het uiterste te worden beperkt. De boomkorvisserij op platvis lijkt niet duurzaam genoeg en tegelijkertijd lijkt deze methode op de lange termijn niet lonend meer te zijn, vooral vanwege het hoge brandstofverbruik en daardoor ook de hoge kosten (door de gestegen brandstofprijs). In het jaar 2009 is met name door noordelijke vissers (Texel) een nieuwe visserijmethode voor de platvisvisserij geïntroduceerd, de pulsvisserij. Na jarenlang experimenteren zijn eind 2009 drie visserijschepen aan de slag gegaan met het nieuwe concept vistuig voor de vangst van platvis. De TX 68 met de pulskor, de TX 36 met de pulswing en de SL 3, eveneens met de pulswing. Deze kotters hebben motoren variërend van tot pk, met een lengte variërend van 33 meter tot ruim 40 meter. De resultaten op zowel ecologisch als op economisch gebied zagen er veelbelovend uit en de vissers hebben inmiddels behoorlijk veel ervaring opgebouwd op de hun vertrouwde visgronden. Naar eigen zeggen zijn zij niet voornemens om in de toekomst ooit nog terug te vallen op de traditionele boomkor methode. Met ondersteuning van de Provincie Zeeland is Visserij- en beheermaatschappij Siereveld in de loop van het jaar 2012 overgegaan tot een innovatieproject Pulskor versus boomkor. De visserij wordt uitgeoefend met de kotters ARM 7 en ARM 44 waarvan hieronder de belangrijkste scheepsspecificaties zijn gegeven. De eerste visreis met pulsvistuig startte voor de ARM 7 in de eerste week van april 2012 (datum van aanlanding 6 april) en voor de ARM 44 halverwege maart 2012 (datum van aanlanding 23 maart). 6

7 Tabel 1.1 Specificatie scheepsgegevens ARM 7 ARM 44 Bouwjaar casco Lengte (m) 45,68 45,54 Breedte (m) 9,00 9,00 Holte 5,10 5,10 GT Bouwjaar hoofdmotor Pk/kW 2.000/ / Uitgangspunten onderzoek Voor de kotters ARM7 en ARM44 een overzicht verkrijgen van: Investeringen in pulstechniek Ontwikkeling in kosten vanwege toepassing pulstechniek Ontwikkeling in aanvoer en opbrengsten door toepassing pulstechniek Ontwikkeling in economische prestaties 1.3 Onderzoeksmethodiek Om het hierboven beschreven overzicht te verkrijgen is gebruik gemaakt van twee onderzoeksmethoden, namelijk; deskresearch en onderzoek van de financiële administratie van Visserij- en beheermaatschappij Siereveld. - Deskresearch: Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van data van het BedrijvenInformatieNet (BIN) van het LEI. Daarnaast is gebruik gemaakt van logboekgegevens en van Visserij Informatie en Registratie Systeem (VIRIS) gegevens. Cijfers van de visserijschepen ARM 7 en ARM 44 over de jaren 2011 en 2012 zijn met elkaar vergeleken en er zijn ook vergelijkingen gemaakt met gemiddelde prestaties van andere kotters in de Nederlandse vloot. Diverse bronnen zijn geraadpleegd, zoals de website van de Kenniskring Puls en SumWing en verslagen van bijeenkomsten van deze Kenniskring en rapporten van IMARES en LEI over pulsvisserij. 7

8 - Financiële administratie: een check van de boekhouding van de schepen ARM 7 en ARM 44. Daardoor is inzage verkregen in alle opbrengsten en kosten met betrekking tot de pulskorvisserij, zowel qua aanschaf als onderhoud en reparatie ten aanzien van het pulsvistuig/systeem, als ook de vangsten van vis en brandstofverbruik. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 is in kort bestek het project puls visserij ARM 7 en ARM 44 beschreven en zijn de belangrijkste resultaten weergegeven en geanalyseerd. In hoofdstuk 3 zijn de belangrijkste conclusies kort weergegeven. In de bijlage zijn de bronnen vermeld, die gebruikt zijn voor dit rapport. 8

9 2 Economische analyse platvisvisserij 2.1 Achtergrond: pulsvistuig als alternatief voor de boomkor De kotters ARM 7 en ARM 44 hebben in de afgelopen jaren met wekkerkettingen en kettingmatten op tong en andere platvissoorten gevist. Vooral door steeds verder toenemende brandstofkosten (prijsstijging van olie) is de boomkorvisserij minder of niet rendabel meer geworden. Experimenten met elektrisch vissen (pulsvisserij) en introductie van deze visserijmethode in het jaar 2009 leken wel perspectieven te bieden voor een rendabele visserij op tong. Hierbij wordt gebruik gemaakt van elektroden, die bevestigd zijn aan draden (strings) die over de zeebodem worden gesleept met een pulskor vistuig. Met licht elektrische pulsen (van maximaal 15 volt/gemiddeld 6 volt) kan platvis van de zeebodem worden opgeschrikt waarna de vis in het net beland. Uit een aantal onderzoeken van IMARES blijkt dat de pulsvisserij minder bodem-beroerend is en dat er minder discards en andere ongewenste soorten worden mee gevangen. Daardoor wordt pulsvisserij ook geacht een duurzamere vorm van visserij te zijn. Op de Noordzee is deze methode nog niet op grote schaal toegepast omdat in Europees verband een officieel verbod voor deze methode geldt. Er is wel een tijdelijke toestemming van de EU voor een beperkt aantal Nederlandse vissersschepen en in het jaar 2011 hebben ook enkele Duitse en Engelse schepen toestemming gekregen voor deze vorm van visserij. Medio 2012 waren in totaal 42 Nederlandse vissersvaartuigen met pulssystemen uitgerust waarvan de meeste geschikt voor platvis een enkele voor de vangst van garnalen. Verwacht wordt dat in 2014 nog eens 42 toestemmingen voor puls aan (alleen) platvisvissers zal worden gegeven. Tot nu toe blijkt dat op de Noordzee met elektrisch vissen op de zeebodem vooral tong goed kan worden gevangen en in mindere mate schol en andere commerciële platvis, dit in vergelijking met de boomkorvisserij met wekkerkettingen. Verder lijkt het dat de vangst van vis (de grootte ervan) kan worden beinvloed, met een iets hogere spanning worden algemeen grotere (maatse) vissen gevangen terwijl kleine platvis minder of niet wordt gestimuleerd om los te komen en dus achterblijft op de zeebodem en niet of minder gevangen wordt. Gezien de testen en proeven die in het recente verleden zijn gedaan (diverse IMARES rapporten) lijkt de impact op het milieu met pulstechniek fors kleiner uit te pakken dan met het traditionele sleepvistuig, de boomkor. 9

10 Voor meer informatie over de pulsvisserijmethode, impact en prestaties wordt verwezen naar het kennisdossier pulsvistuig en naar de factsheets van IMARES en LEI (zie de bijlage literatuur en websites). 2.2 Visgronden ARM 7 en ARM 44 Gedurende de monitoringsperiode 2011 en 2012 hebben de viskotters ARM 7 en ARM 44 vooral in de Zuidelijke Noordzee gevist. Grofweg gezegd in het gebied ten zuiden en zuidwesten van de provincie Zeeland, buiten de 12-mijlszones in het zeegebied tussen België en het Verenigd Koninkrijk, N xx en E 3.20.xx. Andere Nederlandse kotters met motoren van rond pk die met pulstechniek vissen, bevissen visgronden met name onder de Engelse kust en de zogenaamde Engelse Banken, buiten de 12-mijlszone. Zogeheten Eurokotters uit Arnemuiden, Vlissingen, Yerseke en Tholen, vissen met 300 pk motoren met pulstechniek vooral in de kustzone van Zuid Holland, Zeeland en de Belgische kust. 2.3 Aanvoer vis In de tabellen 2.1a en 2.1b zijn de gemiddelde aanvoergegevens van vis per zeedag van de ARM 7 en ARM 44 weergegeven (met indexcijfers). Er is een vergelijking gemaakt tussen de aanvoer in 2011 (boomkor) en die in 2012 (pulskor). Bijna alle vis werd via de visafslag van Vlissingen verkocht, bij uitzondering werd via de visafslag van Breskens verkocht. Tabel 2.1a Aanvoer ARM 7, gemiddeld per zeedag Index Boomkor 2011=100 Vissoort Boomkor 2011 Pulskor 2012 Tong Schol Tarbot Schar Totaal alle vis

11 Tabel 2.1b Aanvoer ARM 44, gemiddeld per zeedag Index Boomkor 2011=100 Vissoort Boomkor 2011 Pulskor 2012 Tong Schol Tarbot Schar Totaal alle vis Van jaar tot jaar varieert de vangbaarheid van vissoorten. Daarnaast kan de toegepaste visserijmethode een rol spelen in de vangbaarheid van vissoorten. Opvallend is dat er in 2012 met de pulskor wel iets meer tong is aangevoerd door beide schepen maar dat er aanzienlijk minder van alle andere vissoorten werd aangevoerd. Van de vissoort schol werd door beide schepen ruim de helft minder aangevoerd en van tarbot een derde (ARM 7) tot 60% minder (ARM 44). Het totaal volume aangevoerde vis per zeedag nam bij beide schepen met ongeveer een derde af. De afhankelijkheid van tong in de vangst is met pulskor nog groter geworden dan dat het bij boomkor al was. 2.4 Opbrengst vis Uit de tabellen 2.2a en 2.2b blijkt dat de gemiddelde opbrengst per zeedag in 2012 voor beide kotters 23% lager uitkwamen in vergelijking met Ondanks de toegenomen aanvoer van tong kwam de opbrengst toch lager uit. Tabel 2.2a Opbrengst ARM 7, gemiddeld per zeedag Index Boomkor 2011=100 Vissoort Boomkor 2011 Pulskor 2012 Tong Schol Totaal

12 Tabel 2.2b Opbrengst ARM 44, gemiddeld per zeedag Index Boomkor 2011=100 Vissoort Boomkor 2011 Pulskor 2012 Tong Schol Totaal Vooral de prijzen van de belangrijke soorten tong en schol kwamen in 2012 aanzienlijk lager uit dan in Dat heeft ervoor gezorgd dat de opbrengst lager uitviel, ondanks de toegenomen vangst van tong. 2.5 Gasolieverbruik en -kosten Tabel 2.3a Gasolieverbruik en kosten ARM 7, gemiddeld per zeedag Boomkor 2011 Pulskor t.o.v Gasoliehoeveelheid % Gasoliekosten % Aandeel gasoliekosten 37% 24% in opbrengst Tabel 2.3b Gasolieverbruik en kosten ARM 44, gemiddeld per zeedag Boomkor 2011 Pulskor t.o.v Gasoliehoeveelheid % Gasoliekosten % Aandeel gasoliekosten 37% 25% in opbrengst Het gasolieverbruik per zeedag kwam bij de ARM 7 in het jaar 2012 nog maar uit op 44% ten opzichte van het jaar 2011 (tabel 2.3a). Vooraf was rekening gehouden met een afname van maximaal rond 50% maar de afname kwam dus uit op maar liefst 56%. 12

13 Bij de ARM 44 kwam het gasolieverbruik per zeedag in 2012 uit op 40% ten opzichte van het jaar 2011 (tabel 2.3b). De afname ten opzichte van boomkor kwam hiermee uit op maar liefst 60%. Voor beide schepen nam het aandeel van de gasoliekosten in de opbrengst af van 37% naar 24% (ARM 7) en 25% (ARM 44). De verwachting is dat het brandstofverbruik per zeedag in de komende jaren op ongeveer hetzelfde niveau zal uitkomen. 2.6 Kosten In de tabellen 2.4a en 2.4b zijn de indexcijfers van opbrengst en belangrijkste kosten per zeedag weergegeven. De in de tabel opgenomen opbrengst is gecorrigeerd voor aanland-, veiling- en diverse andere kosten, die ingehouden worden via de visafslagen. Gemakshalve is aangenomen dat deze kosten totaal 10% van de bruto-opbrengst (besomming) beslaan, waardoor in de tabel de netto-opbrengst is vermeld, die 90% van de bruto-opbrengst bedraagt. Tabel 2.4a Kosten ARM 7, gemiddeld per zeedag Index boomkor 2011=100 Kosten Boomkor 2011 Pulskor 2012 Netto-opbrengst Lonen Gasoliekosten Vistuigkosten (incl. afschrijving puls) Beschikbaar saldo voor overige kosten Tabel 2.4b Kosten ARM 44, gemiddeld per zeedag Index boomkor 2011=100 Kosten Boomkor 2011 Pulskor 2012 Netto-opbrengst Lonen Gasoliekosten Vistuigkosten (incl. afschrijving puls) Beschikbaar saldo voor overige kosten

14 De kosten voor deellonen voor de bemanning kwamen 2% hoger uit voor beide kotters. De afname van de gasoliekosten zijn al besproken in paragraaf 2.5. De besparing op gasoliekosten vanwege het verminderde verbruik bij pulskor is voor een deel teniet gedaan door prijsstijgingen in In onderstaande figuur 1 is zichtbaar hoe de gasolieprijs zich in de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. In 2012 lag de gasolieprijs afgerond op gemiddeld 66 eurocent per liter. In 2011 was dat nog gemiddeld 59 eurocent. De kosten voor vistuig voor beide schepen, inclusief de afschrijvingskosten voor pulsinstallaties, kwamen in % (ARM 7) en 78% (ARM 44) hoger uit. De verwachting is dat de vistuigkosten op termijn zullen dalen, vanwege het feit dat: in dit eerste jaar (2012) ook voorraadvorming heeft plaatsgevonden waardoor de kostenpost vistuig voor beide schepen hoger uitviel dan normaal opschaling in de visserij in het algemeen schaalvoordelen zal geven Het saldo dat overbleef om andere kosten te kunnen betalen (en eventuele winst te maken) kwam per zeedag voor beide schepen fors lager uit, -28% voor ARM 7 en -37% voor ARM 44. Figuur 1 Gemiddelde gasolieprijs ( /liter)

15 2.7 Vergelijking ARM 7 en ARM 44 met vlootgemiddelden LEI-panel In onderstaande tabellen zijn vergelijkingen gemaakt tussen ARM 7 en ARM 44 met gemiddelden van andere Nederlandse kotters in het vlootsegment pk (LEI-panel). In het jaar 2011 hebben de ARM 7 en ARM 44 gebruik gemaakt van boomkortechniek, zodat hier ook vergeleken is met andere kotters in de vloot. In het jaar 2012 zijn beide kotters overgeschakeld op pulstechniek, waardoor hier een vergelijking gemaakt is met andere pulskotters in de Nederlandse vloot. Aanvoer Uit onderstaande vergelijkingen (tabel 2.5a en 2.5b) blijkt dat beide schepen opvallend veel meer tong, schol, schar, tarbot en griet hebben aangevoerd. Dit geldt voor zowel de boomkor- als de pulsvisserij. Het verschil is echter minder groot geworden bij toepassing van de pulstechniek. Tabel 2.5a Aanvoer per zeedag ARM 7 t.o.v. vlootgemiddelde Index vlootgemiddelde = 100 Vissoort Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 7 vlootgemiddelde ARM 7 Tong Schol Tarbot en Griet Schar Tabel 2.5b Aanvoer per zeedag ARM 44 t.o.v. vlootgemiddelde Index vlootgemiddelde = 100 Vissoort Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 44 vlootgemiddelde ARM 44 Tong Schol Tarbot en Griet Schar

16 Opbrengst Uit onderstaande vergelijkingen (tabel 2.6a en 2.6b) blijkt dat beide schepen opvallend meer opbrengst voor tong en schol hebben gegenereerd. Het verschil is echter minder groot geworden bij toepassing van de pulstechniek. Tabel 2.6a Opbrengst per zeedag ARM 7 t.o.v. vlootgemiddelde Index vlootgemiddelde = 100 Vissoort Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 7 vlootgemiddelde ARM 7 Tong Schol Tabel 2.6b Opbrengst per zeedag ARM 44 t.o.v. vlootgemiddelde Index vlootgemiddelde = 100 Vissoort Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 44 vlootgemiddelde ARM 44 Tong Schol Gasolieverbruik en kosten Uit onderstaande vergelijkingen (tabel 2.7a en 2.7b) blijkt dat beide schepen opvallend meer gasolie verbruiken. Het verschil is echter minder groot geworden bij toepassing van de pulstechniek. Tabel 2.7a Gasolieverbruik en -kosten per zeedag ARM 7 t.o.v. vlootgemiddelde, Index vlootgemiddelde = 100 Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 7 vlootgemiddelde ARM 7 Gasolie hoeveelheid Gasolie euro

17 Tabel 2.7b Gasolieverbruik en -kosten per zeedag ARM 44 t.o.v. vlootgemiddelde, Index vlootgemiddelde = 100 Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 44 vlootgemiddelde ARM 44 Gasolie hoeveelheid Gasolie euro Aandeel gasoliekosten in opbrengst Uit onderstaande vergelijkingen (tabel 2.8a en 2.8b) blijkt dat het aandeel gasoliekosten in de opbrengst fors omlaag is gegaan en dat deze kosten ten opzichte van het vlootgemiddelde relatief lager liggen voor zowel boomkor als pulstechniek. Tabel 2.8a Aandeel gasoliekosten in opbrengst ARM 7 t.o.v. Vlootgemiddelde Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 7 vlootgemiddelde ARM 7 50% 38% 30% 24% Tabel 2.8b Aandeel gasoliekosten in opbrengst ARM 44 t.o.v. vlootgemiddelde Boomkor 2011 Puls 2012 vlootgemiddelde ARM 44 vlootgemiddelde ARM 44 50% 37% 30% 25% 17

18 3 Conclusies Gebruik van pulstechniek door de ARM 7 en ARM 44 leverde in 2012, in vergelijking met het gebruik van boomkor in 2011, de volgende opvallende resultaten op: de vangst en aanvoer van tong nam licht toe voor zowel de ARM 7 als ARM 44. De vangst en aanvoer van de andere belangrijke platvissoorten namen (fors) af. de opbrengst van de twee belangrijkste doelsoorten tong en schol nam voor zowel de ARM 7 als ARM 44 af, ondanks de hogere aanvoer van tong. Dit komt door de lagere visprijs voor met name tong in Het gasolieverbruik nam aanzienlijk af voor beide schepen, een afname van 56% (ARM 7) en 60% (ARM 44). Door de hogere gasolieprijs in 2012 werd een deel van de besparing op brandstofkosten teniet gedaan. De kosten voor vistuig kwamen fors hoger uit dan in 2011 (67% voor ARM 7 en 78% voor ARM 44). De verwachting is dat de vistuigkosten op termijn zullen dalen. Het aandeel van de gasoliekosten in de bruto-opbrengst daalde aanzienlijk, van 37% naar 24% voor de ARM 7 en van 37% naar 25% voor de ARM 44. De deellonen stegen licht, namelijk 2% voor beide schepen Na aftrek van de belangrijkste kosten blijft van de opbrengst aanzienlijk minder over om andere kosten te betalen en eventueel winst te maken. Het saldo voor overige kosten, afschrijvingen en rente kwam 28% (ARM 7) en 37% (ARM 44) lager uit. Gebruik van pulstechniek door de ARM 7 en ARM 44, leverde in vergelijking met het LEI-panel puls 2012, de volgende opvallende resultaten op: de vangst en aanvoer van alle belangrijke platvissoorten kwamen hoger uit dan het vlootgemiddelde, bijna 2 maal zo hoog. De opbrengsten kwamen eveneens hoger uit dan het vlootgemiddelde, maar niet 2 maal zo hoog (door gemiddeld lagere visprijzen). Het gasolieverbruik lag rond 30% (ARM 7) en 40% (ARM 44) hoger. Toepassing van pulstechniek bracht in 2012 grote tongvangsten met zich mee, waardoor tong quota moest worden bij gehuurd. De gemiddelde prijs voor het huren van deze quota kwam uit op ongeveer 0,20 per kilo. Rekening moet worden gehouden met fluctuerende (hogere) huurprijzen in de toekomst. 18

19 Literatuur en websites Taal, C. et al. (2010). Visserij in cijfers Rapport , LEI Wageningen UR, Den Haag. Taal, C. et al. (2013). Visserij in cijfers Websiterapport, LEI Wageningen UR, Den Haag. IMARES en LEI; factsheets pulsvisserij Diverse onderzoeksrapporten pulsvisserij van IMARES en LEI: zie pulsdossier Ministerie EZ Overige websites: