Actieagenda Randvoorwaarden Financiering Creatieve Industrie

Transcriptie

1 Actieagenda Randvoorwaarden Financiering Creatieve Industrie Lucas Hendricks Projectleider Randvoorwaarden Financiering In opdracht van het Topteam Creatieve Industrie januari /44

2 Inhoud Inleiding... 4 Samenvatting Kenmerken Creatieve Industrie Financiering algemeen Knelpunten Creatieve Industrie Actieagenda Uitwerking actieagenda...23 Bijlage 1: Gebruikte bronnen...28 Bijlage 2: Adviesbrief politiek...33 Bijlage 3: Aanbevelingen Alliantie Producenten Creatieve Industrie /44

3 Inleiding Voor u ligt de Actieagenda Randvoorwaarden Financiering voor de Creatieve Industrie. Het gaat hierbij om de randvoorwaarden op financieel, fiscaal en juridisch vlak teneinde de economische valorisatie van de creatieve industrie meer mogelijk te maken. En daarmee de ambitie en doelstelling van de Topsector Creatieve Industrie te versterken: In 2020 is Nederland de meest creatieve economie van Europa. Dit doen we door de groei- en opschalingsambities te vergroten en versterken, kansen te pakken waar mogelijk, initiatieven aan te jagen en versterken, samenwerkingsverbanden aan te gaan met andere partners en knelpunten weg te nemen. Nadrukkelijk is ook gekeken naar aansluiting met de andere agenda s van de topsector creatieve industrie, naar mogelijkheden binnen het regeerakkoord en meer generieke knelpunten van financiering. Deze agenda is tot stand gekomen nadat gedurende een half jaar veel gesprekken zijn gevoerd met vele ondernemers uit de creatieve industrie, nationale, regionale en lokale overheden, politiek, onderzoek- en onderwijsinstellingen alsmede ondernemers en medewerkers uit de financiële en zakelijke dienstverlening. Tevens is gebruik gemaakt van een aantal onderzoeken gericht op de creatieve sector en onderzoeken naar financiering van het bedrijfsleven. Deze gegevens zijn geanalyseerd, verwerkt en tussentijds ook getoetst bij de gesprekspartners, het Topteam Creatieve Industrie en de Dutch Creative Council door middel van presentaties teneinde verdere feedback mee te nemen waar mogelijk. Dit stuk pretendeert niet wetenschappelijk te zijn maar is veeleer praktisch van aard, heeft draagvlak en is haalbaar. Naast een korte analyse en enkele voorbeelden kom ik met deze agenda tot een aantal acties die gedurende dit 1 e halve jaar nog een extra begeleiding vergt in de verdere uitvoering en daarna goed verder opgepakt kunnen worden door het Topteam, de Council alsmede samenwerkingspartners. Het is van groot belang voor het verdere draagvlak naar zowel de creatieve industrie zelf, de partners en overheid dat het Topteam en de Council deze agenda overneemt en als zodanig gaat uitdragen en uitbouwen waar nodig. Een deel van de initiatieven zijn al aangejaagd, partijen bij elkaar gebracht en vind gezien de urgentie bij een aantal actiepunten 1 e uitvoering reeds plaats. Ik wil hierbij al onze gesprekspartners en de werkgroep Randvoorwaarden Financiering van de Council zeer danken voor hun bijdrage en tijd. Ook de medewerkers van het Ministerie van Economische Zaken en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen. Ik wil de Alliantie Producenten Creatieve Industrie (APCI) extra danken voor de opzet van een viertal sessies en hun advies (zie bijlage 3) welke ook gebruikt is voor deze actieagenda. Tot slot bedank ik in bijzonder Corine Cornelissen van het Ministerie van Economische Zaken en Victor van der Chijs, voorzitter van het Topteam Creatieve Industrie. Lucas Hendricks Projectleider Randvoorwaarden Financiering In opdracht van het Topteam Creatieve Industrie 3/44

4 Samenvatting Topsector Creatieve Industrie De creatieve industrie is weliswaar jong, maar heeft van alle topsectoren de grootste (inter)nationale groeipotentie van en voor de Nederlandse economie. Deze topsector kan ook een grote bijdrage leveren aan andere (top)sectoren en maatschappelijke vraagstukken en het onlangs opgerichte kennisinstituut CLICK richt hier zich ook nadrukkelijk op. De doelstelling van de actieagenda Randvoorwaarden is om de groeiambitie en opschaling van de sector en haar bedrijven verder te stimuleren, initiatieven te ontplooien, knelpunten weg te nemen, samenwerkingsverbanden op te zetten en zorg te dragen voor borging. De topsector creatieve industrie kenmerkt zich door een grote diversiteit met vaak kleine jonge bedrijven die veelal innovatief zijn met hun product, dienst of proces. Maar ook met nieuwe samenwerkingsverbanden en nieuwe business modellen. De creatieve industrie is hiermee het prototype in ontwikkeling van de netwerkeconomie en netwerkmaatschappij van de toekomst. De cultuur van ondernemerschap bij deze sector is beperkt maar groeiende. Opschaling en groeiambitie dienen te worden gestimuleerd en de opbouw van ondernemerschap naar onderneming is hierbij essentieel. Het kapitaal van ondernemers in de creatieve sector zit vooral bij de mensen en buffervermogens zijn vaak onvoldoende aanwezig. Men begeeft zich meestal op nieuwe markten en de proven track records van het product of dienst zijn ook vaker gering. Er zijn steeds meer zowel publieke als private initiatieven op het gebied van startups en stimulering van ondernemerschap. Deze kenmerkt zich echter door grote diversiteit, spreiding en de kwaliteit is zeer wisselend en daarmee is dit ook een knelpunt voor veel potentiele launching customers en (private) investeerders. Het ontbreken van een goede kwalitatieve en kwantitatieve dealflow is dan ook een knelpunt. Maar ook de relatieve onbekendheid van de creatieve industrie en het gebrek aan kwalitatief durfkapitaal zijn knellend teneinde de groeiambitie en gewenste opschaling te bereiken. Tevens zien we dat mede door de beperkte toegang tot vreemd- en eigen vermogen de creatieve industrie vooraan loopt in de zoektocht naar alternatieve financieringsvormen. De stringente regelgeving hiervoor maakt echter dat initiatieven lastig tot stand komen. Het overzicht en toegankelijkheid van de vele generieke en specifieke regelingen en de vele private en publieke initiatieven is te beperkt voor de vele kleine bedrijven en zelfstandigen van de creatieve sector. De Nederlandse creatieve industrie heeft een uitstekende internationale naam maar haar eigen thuismarkt is vaak te klein om de opschaling goed te kunnen maken. Bovendien zijn sommige producten en diensten talig en daarmee beperkend en blijkt de positie in de waardeketen van creatieve innovatieve bedrijven gering te zijn. Ook is er in cross-overs met andere sectoren soms beperkende regelgeving teneinde te komen tot een de opbouw van proven track records. Tegelijkertijd ontbreekt het aan een European level playing field 4/44

5 voor potentiele investeerders in jonge innovatieve bedrijven en stimuleren andere landen delen van de creatieve industrie middels fiscale en andere regelingen. De interessante nieuwe a.s. Europese regelingen en mogelijkheden specifiek voor de creatieve sector zullen goed benut moeten gaan worden. Financiering en bestaande regelingen Kredietverlening voor ondernemers van banken staan onder druk. De economische crisis en de daarmee gepaard gaande stringente (inter)nationale bancaire vereisten maken dat banken nu alleen nog leningen verstrekken aan alleen die bedrijven met achterliggende grotere zekerheden, proven track records, hogere buffervermogens en tegen zo laag mogelijke kosten. Voor innovatieve MKB bedrijven, early stage bedrijven, en bedrijven uit relatief nieuwe sectoren en met nieuwe producten of diensten is het risicoprofiel hoog. Vreemd vermogen financiering door reguliere financiële instellingen is daarmee niet of slechts beperkt beschikbaar. Bovendien is de kennis over jonge sectoren als de creatieve sector bij financiële instellingen vaak beperkt of zelfs niet aanwezig. Dit laat onverlet dat het buffervermogen voor de jonge innovatieve bedrijven te gering is (immers meer risicovol). Maar ook (private) investeerders zijn in deze tijd steeds meer risico avers en een investeringscultuur als in de VS bestaat hier ook veel minder. In de vele rapporten waaronder de in 2011 verschenen rapporten van de commissie De Swaan en het Europese Vico rapport wordt de conclusie getrokken dat de moeilijke financierbaarheid van juist jonge innovatieve bedrijven de economie negatief beïnvloedt. Op nationaal niveau bestaan er met name veel regelingen teneinde vreemd vermogen financiering meer mogelijk te maken middels vooral borgstellingsfaciliteiten. Teneinde de financiering van eigen vermogen (Seed capital) en het buffervermogens (Groeifaciliteit) mogelijk te maken zijn de regelingen beperkter. De WBSO is een uitstekende fiscale regeling die echter maar voor een deel van de creatieve sector toegankelijk is. De Innovatiebox en RDA regeling zijn ook prima maar zijn voor jonge innovatieve bedrijven met vaak aanloopverliezen pas bij latere mogelijke winstgevendheid profijtelijk. Op regionaal en lokaal niveau evenals bij kennis- en onderwijsinstellingen zien we steeds meer regelingen en initiatieven om ondernemerschap te stimuleren en incubators op te zetten. Deze incubators zijn echter wisselend van kwaliteit en aldus sterk verspreid. Naast deze incubators concentreren regionale ontwikkelings- en participatiemaatschappijen zich op de latere seed- en venture fase van bedrijven. Bovendien participeren deze middels aandelen. In de zogenaamde proven concept fase, de accelerator (1 e omzet) fase, zit een vacuüm wat betreft ondersteuning en stimulering voor met name buffervermogen financiering. Ondernemers hebben in die fase minder behoefte aan externe aandeelhouders maar veel meer behoefte aan achtergestelde (soms converteerbare) leningen. De alternatieve financieringsvormen als microfinanciering, crowdfunding, kredietunies en mkb obligaties kunnen zeker bijdragen tot de lastige huidige financierbaarheid van de creatieve sector. Het kabinet gaat meer ruimte bieden aan deze financieringsvormen maar het vraagt nog steeds om maatwerk. De 5/44

6 mogelijke verhoging van de Qredits regeling juicht de Topsector zeer toe maar zal ook hier vragen om meer specifieke expertise inzake de creatieve sector. Initiatieven, generieke en specifieke oplossingen Met de onlangs opgemaakte actieagenda randvoorwaarden werkt het Topteam creatieve industrie inmiddels aan het ontplooien van eigen initiatieven en pleit ze voor maatwerk waar nodig. Waar dit de topsector creatieve industrie overstijgt zal het maatwerk aansluiten bij een breder gevoelde generieke problematiek die ook speelt bij andere topsectoren. Het stimuleren van kwalitatief durfkapitaal, launching customers, alternatieve financieringsvormen en professionele begeleiding voor bedrijven in de early stage fase is van evident belang. Het Topteam ondersteunt nieuwe initiatieven zoals de opzet van een 1 e Seed fonds voor de creatieve industrie met behulp van de Seed capital regeling en het stimuleren van initiatieven voor alternatieve financieringsvormen. Daarnaast zal voor de sector een financieringsdesk worden opgezet om de vele (inter)nationale financiële private en publieke regelingen en initiatieven toegankelijk te maken en matches tot stand te laten komen. Dit zal goed ingepast en aangesloten worden bij het bestaande MKB desk van Syntens die specifiek gemaakt wordt voor de creatieve sector in samenwerking met zowel private als publieke partners en dit vooruitlopend op het aansluiten van de topsectoren bij de Ondernemerspleinen vanaf Maar tevens pleit het Topteam voor herintroductie van een Tante Agaath regeling 3.0 (inkomsten- en vennootschapsbelasting), de bestaande durfkapitaal regelingen te vereenvoudigen en meer naar voren te halen in de early stage fase, zich minder te richten op het verkrijgen van aandelenkapitaal en het meer betrekken van juiste kwalitatieve partners. Dit geldt voor zowel landelijke, regionale als lokale regelingen en initiatieven of combinaties daartussen. Verder concentreert de actieagenda zich op het verbeteren van een werkelijk European level playing field. Dit betekent naast het aldus verbeteren van een klimaat voor durfinvesteerders te kijken naar en stimuleren van specifieke regelingen voor de creatieve sector die zoveel mogelijk aansluiten bij het generieke beleid. Maar ook zorgdragen dat de belemmeringen voor de creatieve sector via launching customers eerder tot stand komt zodat proven track records verkregen kunnen worden bij zowel private als publieke partners. Bovendien zal vaker per subsector worden bekeken hoe de positie in de waardeketen kan worden versterkt. Tot slot zal de topsector creatieve industrie zelf in combinatie met andere partners meer kennis en inzicht verzamelen over de sector zelf en zorgdragen voor verspreiding ervan bij zowel reguliere financiële instellingen en overheden als ook andere topsectoren. Het Topteam is voornemens om de actieagenda verder onder de aandacht te brengen maar ook zo volgende stappen te zetten middels een op te zetten Topmeeting randvoorwaarden. 6/44

7 1. Kenmerken Creatieve Industrie De identiteit van burgers ligt besloten in hun creatieve en culturele uitingen. Juist dankzij die eigenheid kunnen landen, instellingen en ondernemingen met hun producten en diensten een bijzondere rol spelen op het wereldtoneel, ook in economische zin. Economische en culturele doelstellingen liggen in elkaars verlengde. De grondslag voor het economische en culturele belang van de topsector creatieve industrie ligt in de creatie van nieuwe concepten maar ook de realisatie in de waardeketen, te beginnen in het productieproces. Als game changer heeft de creatieve industrie grote potentie om enabler en versneller te zijn voor zowel maatschappelijke issues als voor deze klassieke industrieën. De creatieve industrie doet dit door nieuwe samenwerkingsverbanden met deze industrieën aan te gaan. De creatieve industrie kenmerkt zich door de diversiteit en kleinschaligheid. Bedrijven zijn vaak flexibel en kunnen makkelijk in netwerken opereren. Door de grote diversiteit is eerder sprake van creative industries. Het betreft in sommige gevallen ook specifieke deelsectorkenmerken en ook knelpunten. De gemiddelde bedrijfsgrootte volgens de laatste kwantificering bedroeg rond de 2 fte. Het aantal ZZP ers in deze sector is de grootste van alle topsectoren. De Nederlandse creatieve industrie heeft internationaal, zeker bij een aantal subsectoren en individuen, een uitstekende naam en daarmee potentie. Voorbeelden daarvan zijn de sterke positie van Dutch Design, de leidende rol in de internationale dance-scene, innovatieve en goed renderende televisieformats, spraakmakende auteursdocumentaires, grensverleggende architectuur, toonaangevende experimentele jazz, AV postproduction bedrijven, trendsettende musea, jeansmode, topontwerpers bij grote automerken, animatoren bij buitenlandse studio s, fotografen, enzovoort. De export van de creatieve sector is ook bijzonder goed te noemen. Nederland als afzetmarkt is vaak ook te klein en heeft een beperkt taalgebied. De promotie naar het buitenland is van groot belang en heeft veel potentie. Hier wordt ook de nadruk op gelegd bij de internationaliseringsagenda van de topsector. Maar ook andersom is Nederland een aantrekkelijk vestigingsland voor ook buitenlandse bedrijven uit de creatieve sector. Naast een gunstig fiscaal vestigingsklimaatbelasting en Dutch lifestyle en internationale gerichtheid ook vanwege de aanwezigheid van een goede poule van creatieve mensen. Hierbij valt te denken aan de vestiging van internationale reclamebureaus (bijv. 180, WiedenKennedy, Taxi, Sidlee); modemerken (bijv. Tommy Hilfiger, Nike en Adidas); designbureaus en app-ontwikkelaars als Mike Lee) De creatieve sector is innovatief met haar producten of diensten, haar samenwerkingsverbanden en business modellen. Het onlangs opgerichte kennisinstituut voor de creatieve industrie, CLICKNL, is hierbij van groot belang evenals de andere reguliere kennisinstituten. Innovatie gaat soms gepaard met technologische innovatie (meer ICT gericht) maar ook het bedenken en 7/44

8 verbeelden van toepassingen van technologische innovaties uit andere sectoren (m.n. CLICKNL). Bovendien vind innovatie ook plaats door reeds bestaande innovaties in een nieuwe context of markt te plaatsen. Daarnaast kenmerkt zich de innovatie bij de creatieve industrie zich als een procesinnovatie, het vinden van oplossingen via bijvoorbeeld disruptieve methoden (design thinking). De samenwerkingsverbanden die ontstaan zijn nieuw, innovatief en soms baandoorbrekend evenals sommige business modellen en organisatievormen. Het onderzoeksprogramma van het CLICK-netwerk CI-next richt zich hier specifiek op. Mede ook voor kennisopbouw naar de financiële instellingen toe. Hybride verdienmodellen hebben de toekomst volgens het onlangs bij PWC uitgekomen Media- en Entertainment outlook ( ). Online adverteren en digitale consumentenuitgaven zijn enorm in de lift bij de media- en entertainment industrie. Bij gaming en app s zie je steeds meer omzet en download gerelateerde verdienmodellen. De coöperatieve organisatievormen als de Kennis en Innovatie Coöperatie zijn interessant. Vanwege voorgaande kenmerkt de creatieve industrie en haar bedrijven zich als een industrie met beperkte proven track records. Dat brengt ons bij verbeterpunten in de sector. Indien nieuwe en jonge industrieën te weinig bekend zijn en kengetallen ontbreken maakt dit ook onbemind bij financiële aanbieders en is het lastig een volwassen financiële markt van vraag en aanbod voor de creatieve industrie te creëren. Dit kenmerk maar tevens knelpunt komt ook nadrukkelijk naar voren bij het in december 2012 uitgebrachte rapport Access to Finance Working Group Report van de Creative Industries Council in Groot Brittannië. Naast de creatie- en innovatie bedrijven heeft Nederland nog steeds ook goede productiebedrijven in de creatieve sector. De grondslag voor het economische en culturele belang van de topsector creatieve industrie ligt samen met de creatie van nieuwe concepten maar ook in de realisatie ervan in het productieproces. Bij groei- en opschalingsambities is een versterking in de waardeketen essentieel. Deze positie in de keten (creatie & innovatie - productie - distributie - marketing exploitatie) is zwak bij de creatieve industrie. Maar de andere zijde is dat zeker in de AV sector de waarde van content steeds meer toeneemt. Versterking van die waardeketen te beginnen bij productie wordt in andere landen meer en meer her- en erkend. De Alliantie Producenten Creatieve Industrie heeft een viertal sessies gehouden met haar leden en heeft hierover een rapport uitgebracht (zie bijlage 3). Een van de initiatieven die zij willen nemen is het ontwikkelen van een label. Hiermee willen zij de versterking in de waardeketen tot uitdrukking laten komen van het Nederlandse creatieve product. Tevens dit te gebruiken als kracht in de marketing, zowel in Nederland als voor export doeleinden. 8/44

9 De creatieve industrie kenmerkt zich ook vaak door gebrekkig professioneel ondernemerschap. Bij de opleiding ligt de focus op creativiteit in plaats van de markt. Via de Human Capital agenda zal meer aandacht besteed gaan worden aan ondernemerschap. Tegelijkertijd ontstaat in Nederland steeds meer een herwaardering van het ondernemerschap die van belang is voor toekomstige groei- en opschalingsambities. De groeiambities van ondernemers uit de creatieve sector zijn vaker beperkt. Van ondernemerschap naar het opzetten van een onderneming is nog een hele stap. Deels past dit in de tijdgeest om meer in kleine verbanden en zelfstandig te werken deels is dit ook iets meer typisch voor de creatieve sector waarbij zelfstandigheid en cross-overs binnen en beperkt buiten de sector voorop staan. Veel ondernemingen zijn eerder gekoppeld aan de persoon dan aan de expertise, kunde en organisatie van het bedrijf als geheel. Ook is men meer geïnteresseerd in het maken van concepten dan het daadwerkelijk produceren, vermarkten en distribueren van producten of diensten. Men werkt vaak dus ook projectmatig, teveel worden projecten gestapeld in plaats van een daadwerkelijke opbouw tot een onderneming. Steeds opnieuw worden nieuwe vaak innovatieve concepten, producten of diensten bedacht en soms gemaakt zonder deze daadwerkelijk verder in de keten verder te brengen. Nederlandse modeontwerpers en zeker zij van Artez zijn conceptueel van hoogstaand niveau en generen veel publiciteit. Creatief succes is echter een andere dan commercieel succes. Vele ontwerpers verkiezen zelfstandigheid en creatief succes boven groei. Bovendien zijn de unieke collecties moeilijk verkoopbaar en reproduceerbaar (veel one-off s), de waardeketen is lang, weerbarstig en vraagt om veel kennis, kunde, contacten en investeringen. Gevolg hiervan is dat de creatieve industrie zich kenmerkt door beperkte opschaling en is de kennis, kunde en contacten hierover onvoldoende bij de ondernemers uit de creatieve industrie. Tot slot is het buffervermogen van de (potentiele) ondernemers uit de creatieve sector beperkt evenals de cash flow. De zwakke positie in de waardeketen is zeker mede debet aan de beperkte cash flow. Deze geschetste kenmerken bieden kansen maar resulteren ook in duidelijke knelpunten voor financieringsmogelijkheden en sluiten deels aan bij de bestaande en meer generieke problematiek van financiering (zie hierna). 9/44

10 2. Financiering algemeen Door de huidige crisis is het voor bedrijven, met name die uit het midden- en kleinbedrijf, steeds moeilijker aan financiering te komen. Banken hebben sinds halverwege vorige eeuw steeds meer vreemd vermogen financiering verstrekt aan bedrijven (en particulieren). Hierdoor werd de financieringsmix steeds meer een mix van risico dragend vermogen (eigen vermogen en achtergestelde leningen) en niet risicodragend vermogen (vreemd vermogen). Waar traditioneel 30% risicodragend vermogen de norm was is deze zeker eind vorige eeuw en begin deze eeuw verlaten. Banken hebben steeds meer genoegen genomen met een substantieel lager risico dragend (buffer)vermogen. De balansen van bedrijven worden, onder druk van de aandeelhouders ook steeds korter. De verschuiving van relatiebankieren naar transactiebankieren en de onverwacht sterke impact van de financiële crisis in 2008 maakte op pijnlijke wijze duidelijk dat sprake is van een overcreditering van bedrijven. Dit heeft geresulteerd in een sterke reactie van zowel toezichthouders (stringente regelgeving en eisen) als banken zelf aangaande hun kredietbeleid. Met name het MKB heeft hier in zeer sterke mate last van, buffervermogens moeten eerst worden aangezuiverd tot minimaal 30% alvorens men met veel stringenter eisen wil kijken naar eventuele vreemd vermogen financieringen. Deze financieringsgap (zie hieronder) zal naar alle waarschijnlijkheid nog jaren duren. Durfkapitaal Er is een financieringsgebied ontstaan waar banken zich aldus hebben teruggetrokken en traditionele participatiemaatschappijen zich niet begeven. Als we deze algemene financieringsproblematiek doortrekken naar nieuwe industrieën waar nog beperkt kennis over is en startende, jonge en innovatieve bedrijven dan is snel duidelijk dat het verkrijgen van vreemd vermogen maar ook het verkrijgen en versterken van risicodragend vermogen (durfkapitaal) extra lastig is. En daarmee zeker voor de creatieve industrie met groei- en opschalingsambitie. Net als banken kijken durfinvesteerders naar de verhouding tussen risico en rendement. Durfinvesteerders zijn primair geïnteresseerd in hoge potentiele 10/44

11 opbrengsten (upward potential) en eisen hoog potentieel rendement als compensatie voor het hoge risico dat zij nemen. De potentie om (inter)nationaal op te schalen is voor een durfinvesteerder van groot belang. Zo lang een onderneming nog in een ontwikkelingsfase (dus groter risico op mislukking) zit durven veel investeerders niet in te stappen. Durfinvesteerders willen het liefst zicht hebben op marktintroductie, pas indien men overtuigd is van een onderneming die een product of dienst levert dat een concreet probleem oplost en het beter doet dan huidige oplossingen zal een durfinvesteerder bereid zijn te investeren. Aldus is de pre-seedfase de fase waar het verkrijgen van financiering het meest lastig is, ook wel de valley of death ( tot ) genoemd. In deze eerste fase is er geen structurele toegang tot groeifinanciering. Te klein voor het tafellaken, te groot voor het servet en er is geen financiering beschikbaar voor deze hipo s. Analyse, beoordeling en monitoring zijn ook te duur (immers te geringe bedragen, te hoge handelingskosten, te weinig leverage) voor deze groep door de reguliere financiële sector. Meer specifieke kennis over nieuwe en innovatieve industrieën is beperkt voor handen. Daarnaast zit het knelpunt voor veel bedrijven in de pre projectfase van het innovatieproces (de accelerator fase). Indien de durfinvesteerder echter al eerder betrokken wil en kan worden bij het vormgeven van de onderneming middels coaching, mede om het risico af te laten nemen en de marktintroductie beter te kunnen begeleiden, is het aantrekken van durfkapitaal wel mogelijk. De ervaringen in het buitenland ( Techvalley ) maar inmiddels ook hier in Nederland (bijv. Startupbootcamp en Rockstart) laten zien dat een intensieve professionele samenwerking middels een strak programma via incubators/accelerators kunnen leiden tot kwalitatieve en kwantitatieve dealflow die aantrekkelijk is voor durfinvesteerders in die eerdere fase. Bovendien wordt in Angelsaksische landen steeds meer gewerkt met converteerbare leningen in combinatie met coaching. Hierbij wordt tevens tegemoet gekomen aan de wens van ondernemers om pas op een zo laat mogelijk moment externe aandeelhouders toe te laten. Hier zit de grootste behoefte. Startupbootcamp is een drie maanden durende intensieve periodieke incubator met accelerator programma in verschillende Europese steden waaronder Amsterdam gericht op start-ups en jonge bedrijven afkomstig uit m.n. new media. Het programma bestaat uit een koppeling met experts en coaches en launching customers teneinde groei en opschaling mogelijk te maken en daarmee verdere funding (startupbootcamp.org). Seedfondsen, direct in de volgende fase, maar met korte lijnen naar deze incubators/accelerators zijn zeker in het buitenland sterk in opkomst. De betrokkenheid van het liefst ook een launching customer is hierbij van groot belang voor het opbouwen van een track record en verdere opschaling. Indien deze customers tevens ook investeren dan is het rendement op waarde voor hen vaker minder interessant dan de business intelligence alsmede eventuele cherry picking voor hun latere eigen omzet. Hieronder een schematisch figuur van faseringen en koppelingen met gemiddeld ingeschatte bedragen voor de creatieve industrie. Investeringsbedragen per subsector verschillen sterk, soms meer specifiek kapitaalsintensief soms human capital intensief. 11/44

12 12/44

13 Overheidsregelingen Overheidsbeleid op het gebied van bedrijfsfinanciering concentreert zich in belangrijke mate op de traditionele vreemd vermogen verschaffers, met name middels borgstellingskredieten. Hoe goed ook, deze mogelijkheden staan slechts open voor die bedrijven die reeds voldoen aan de nieuwe stringente eisen van financiering (30% buffervermogen) en daarmee met een al bewezen proven track record. De groeifaciliteit is zeker interessant met de mogelijkheid voor ook achtergestelde en converteerbare leningen maar begint pas bij 1,5 miljoen en is alleen toegankelijk via een beperkt aantal gekwalificeerde aanbieders en kent extra stringente vereisten bij aanvragen. De startersfaciliteit van de BMKB regeling en regionale/lokale startersleningen zijn voor de creatieve industrie de meest interessante generieke regelingen. Als het gaat om innovatiekredieten dan is deze slechts toegankelijk voor de met name technologische innovatieve bedrijven. Wat betreft durfkapitaal is de Seed Capital regeling nu ( 4+ 4 miljoen) specifiek opengesteld voor de creatieve industrie en van essentieel belang voor een 1 e start in de topsector. Voor alle regelingen geld echter dat er een gekwalificeerde tussenpersoon (vaak banken) bij betrokken dient te worden, ergo extra kosten en voorwaarden voor de uiteindelijke ontvanger. De Seed Capital regeling is weer niet toegankelijk voor diensteninnovatie en de accelerator fase met mogelijk interessante launching customers (beiden economisch interessant maar niet passend binnen bestaande regelingen). Het aantal incubators in Nederland welke zich richten op startups schieten steeds meer uit de grond en worden vooral door regio s, steden en onderwijsinstellingen opgezet. Dit is uitstekend teneinde ondernemerschap verder te stimuleren. Deze incubators zijn zeer wisselend van kwaliteit, sterk verspreid, kennen soms een gebrekkige professionele coaching en zijn vaker onvoldoende goed structureel aangesloten bij lanching customers en potentiele kwalitatieve (private) financiers. En als er al een einddoel is dan beperkt deze zich vaak tot een demo product of dienst. De professionaliteit van dealflow, begeleiding en financiering bij de lifescience-, biotech- en hightechsectoren zijn beduidend verder. De investeringsbedragen zijn echter ook aanmerkelijk groter en de doorlooptijden voor een uiteindelijk product ook een stuk langer. Bij de ict- en mobilesector, deels verweven met de creatieve sector, zien we de eerste goede private initiatieven analoog aan de overgewaaide modellen uit Techvalley; Startupbootcamp en Rockstart. Deze private initiatieven beperken zich, na selectie, uiteindelijk nu tot 10 bedrijven per ronde terwijl het potentieel aanmerkelijk groter is. Aansluiting tussen landelijke regelingen en regionale/lokale regelingen kan aanmerkelijk worden verbeterd. Met name daar waar het gaat over aansluiting naar fases, zeker die van start-up fase naar accelerator fase naar seed fase. Blijft echter dat duidelijk behoefte is om meer buffervermogen in een eerdere fase aan te trekken: zowel nieuw eigen vermogen als ook achtergestelde leningen, obligaties en dus steeds meer converteerbare obligaties. De zo belangrijke accelerator fase in Nederland is dus niet goed belegd. De focus vanuit overheidswege (lokaal/regionaal en nationaal) is teveel gericht op 13/44

14 incubators met een demo model als uiteindelijke product. Die volgende fase van financiering met ook een koppeling van 1 e launching customers en kwalitatieve coaches (met links naar internationale opschaling) is van groot belang maar komt nog onvoldoende tot stand. Nederland is ook traditioneel een land waarbij durfkapitaal in een eerdere fase slechts mondjesmaat verstrekt wordt. De durfkapitaal cultuur is duidelijk anders dan in bijvoorbeeld de Angelsaksische landen. Deze landen, maar ook inmiddels andere Europese landen, hebben deze behoeften onderkend en hiervoor ook fiscale incentives geïntroduceerd teneinde het risico voor durfinvesteerders te verminderen en zorg te dragen voor een goede opbouw van aantrekkelijke eerdere instapmomenten voor investeerders. Soms ook voor investeringen in specifieke industrieën (ook de creatieve industrie), zowel voor de sectoren zelf als voor de investeerders. In Nederland is de Tante Agaath regeling een aantal jaren geleden echter afgeschaft en nu bestaat alleen nog een vrijstelling in Box 3 voor leningen aan starters met een maximum van Daarnaast kan gedacht worden aan een verliescompensatie binnen de deelnemingsvrijstelling voor investeringen in start-up bedrijven teneinde de risico s te verminderen bij daadwerkelijk geleden verlies. Wat betreft de mogelijkheden via het Europees Investeringsfonds (vaak pas voor latere fases) maken Nederlandse bedrijven en ook de creatieve industrie hiervan slechts beperkt gebruik. Vanaf 1 april 2012 is in het VK de zogenaamde Government s Seed Enterprise Investment Scheme (SEIS) gestart. Dit is een fiscale maatregel die het mogelijk maakt dat investeerders in start-ups 50% belastingverlaging voor hun investering kunnen terug krijgen tot een maximum investering van GBP. Indien men eventuele winsten direct weer herinvesteerd dan is dit nog aantrekkelijker (investering GBP: kost netto GBP). Alternatieve financieringsvormen Mede door de crisis is het zoeken naar alternatieve vormen van financiering sterk toegenomen. Hierbij valt te denken aan crowdfunding, kredietunies, microfinanciering en MKB obligaties. Het regeerakkoord heeft hier ook specifiek aandacht voor. Al deze alternatieven zullen echter de financieringsgap niet, en zeker niet op korte termijn, kunnen oplossen. Toch zijn deze alternatieven interessant, zeker aldus voor jonge en innovatieve bedrijven die reeds nu al vaker kijken naar juist deze alternatieven waaronder zeker ook de creatieve industrie. Crowdfunding Bij crowdfunding wordt laagdrempelig geld geworven, steeds meer via een platform, bij eenieder die geïnteresseerd is. De inzet via social media is hierbij van groot belang en is tevens zo een marketingtool. De bedragen die opgehaald worden bij de crowds zijn vaak klein maar kunnen in totaal zeker voor de startende fase en specifieke projecten voldoende zijn. Het betreft vaak aantrekkelijke bedrijven met aantrekkelijke producten, diensten of projecten die goed werken in de beeldvorming en/of sociaal zijn en concreet. Via crowdfunding kan extra draagvlak en daarmee een hefboom worden gecreëerd 14/44

15 voor andere meer klassieke financieringsvormen en zijn daarmee tevens een goede proef voor goed ondernemerschap. De bijdrage kan gaan om een gift, een lening of eigen vermogen. Bij kunst en cultuur en sociale projecten betreft het vaak een gift. Soms krijgt men ook zogenaamde freebees, kleine cadeaus of aantrekkelijke kortingen op de te realiseren producten of diensten terug voor de inleg. Soms betreft het ook een directe voorfinanciering om zo de cash flow naar voren te halen. Naast individuele vormen zijn er een aantal platforms opgericht die meer focus hebben op specifieke sector en leningen en/of kapitaal. Zeker bij de creatieve industrie zijn er al goede platforms als Voordekunst, 10pages en Cinecrowd. Als het gaat om ondernemerschap dan zijn er goede platforms als Crowdaboutnow, Geldvoorelkaar, Symbid en Seeds. De crowd moet vertrouwen hebben in de ondernemer en door transparantie en de kwantiteit en kwaliteit van geldverstrekkers is dit tevens een belangrijk controle mechanisme. Bij de kunst- en cultuurplatforms is de hoogte van de gemiddeld opgehaalde bedragen rond de en bij de ondernemersplatforms liggen de gemiddelde bedragen tussen de tot Kredietunie Een kredietunie is een soort boerenleenbank 3.0. Het is een coöperatie tussen MKB-ondernemers die via een gemeenschappelijke kas geldmiddelen ter beschikking stellen en aan de andere kant MKB-ondernemers die geld lenen uit deze kas. Kredietgevende leden (met vermogen en ervaring) fungeren tevens als coach voor meestal startende en doorstartende collega-ondernemers, de kredietnemers. Het zijn ondernemers uit een zelfde (sub)sector, of een bepaalde regio. De lening is vaker een achtergestelde lening en het gaat om bedragen tussen de tot In Nederland zijn kredietunies in een opstartende fase. Er zullen door Kredietunie Nederland in 2013 als proef vier kredietunies opgericht (Bovag, Bakkers, en 2 regio s). Zie Qredits draagt zorg voor de uitvoering in de backoffice. In bijvoorbeeld de UK zijn er ruim 400 kredietunies met in totaal zo n 1 miljard aan uitstaande leningen en lage zogenaamde default rates (percentage afschrijvingen op leningen). Microfinanciering Bij microfinanciering gaat het meestal om kleine bedragen tot een maximum van Voor deze leningen wordt vaak een borgstelling verleend via de overheid (nationaal, regionaal, lokaal). Er zijn vele uitvoeringsinstanties, gemeentes doen dit meestal zelf, en nationaal gebeurd dit bij Qredits. Daarnaast kennen we nog microfinancieringsregelingen voor meer specifieke doelgroepen. Zo ook voor een deel van de creatieve industrie via bijvoorbeeld Cultuur & Ondernemen waar tot een bedrag van geleend kan worden. Daarboven kan tot een bedrag van geleend worden via de Triodos Bank met een getrapte borgstelling via C&O. Bij alle microfinanciering gaat dit hand in hand met coaching en handige ondernemerstools. De default rates zijn meestal aanmerkelijk lager dan de MKB kredieten van reguliere banken. De landelijke BMKB regeling staat ook open voor starters, het gaat om grotere bedragen maar hierbij worden ook meer zekerheden gevraagd. In het 15/44

16 regeerakkoord is aangegeven dat de huidige limiet voor Qredits opgerekt mag worden naar Qredits helpt alle ondernemers met minder dan 5 werknemers of zelfstandigen (zzp'ers) bij het succesvol (door)starten van hun bedrijf. Ondernemers worden geholpen met ondernemerstools, persoonlijk coaching en microkredieten tot Gemiddelde bedraagt een lening van de 3000 lopende leningen is 5% verstrekt aan de CI. Qredits bestaat sinds 2009 en groeit sterk, per maand nu 120 aanvragen. ( MKB obligaties Deze obligaties richten zich op bedragen van 250k- 10mio. Het is vrij verhandelbaar langlopend vreemd vermogen, maar het kunnen ook achtergestelde leningen zijn of converteerbare obligaties (waar een groeiende behoefte aan is). Dit sluit aan bij wat men bij ondernemers (zeker in Nederland) vaak ziet: zo lang mogelijk (volledig) baas in eigen onderneming blijven. NPEX is een handelsplatform (online beurs) dat een alternatief is voor bestaande beurzen zoals NYSE/Euronext en Alternext. NPEX richt zich specifiek op notering van kleine en middelgrote uitgevende instellingen op zoek naar het verhandelbaar maken van de door hen uitgegeven effecten en obligaties. Uitgevende instellingen (bedrijven) die een notering wensen op NPEX kunnen kiezen voor de mogelijkheid tot handel aan het publiek (Beursintroductie) of opteren voor handel in effecten binnen een besloten groep van beleggers (interne markt). Tot slot is er nog een interessant initiatief die als platform dient voor vraag en aanbod van alle soorten van financiering (waaronder obligaties), Kapitaalplaza.nl Dit platform brengt ondernemers met een financieringsbehoefte en investeerders op zoek naar aantrekkelijke beleggingsmogelijkheden bij elkaar. Op deze wijze wordt kapitaal toegankelijk gemaakt voor niet genoteerde bedrijven en bieden zowel professionele als private investeerders aantrekkelijke investeringsproposities. De dienstverlening voorziet in een professionele begeleiding bij de beoordeling van een financieringsaanvraag, documentatie en beheer van financiering. Kapitaalplaza richt zich extra op de zogenaamde jonge gazellen en is daarmee ook voor de topsector creatieve industrie interessant. Stringente regelgeving De problematiek rondom deze alternatieve financieringsvormen en platforms zit met name bij de regelgeving. De Nederlandse Bank en de Autoriteit Financiële Markten hanteren nu de reguliere (bancaire) regelgeving waardoor er stringente eisen worden gesteld voor alternatieve financieringsvormen en platforms. Ruimte voor experiment is juist hier van groot belang vanwege de financieringsvraag, de beperkte marktwerking (beperkt aantal banken), de meer coöperatieve organisatievormen, de grotere digitale mogelijkheden voor transparantie en controle alsmede koppeling van coaching (meer dan cijfers, eerst de vent en de tent en korte lijnen). Bij concrete initiatieven wil het 16/44

17 ministerie van EZ (case to case) begeleiden en zoeken naar mogelijk passende specifieke oplossingen binnen de bestaande regelgeving. Conclusies Indien we de innovatie- en groeipotentie die voor een groot deel afkomstig is van met name de MKB-bedrijven (waaronder ook starters en potentieel snelle groeiers) en via kennis en onderwijsinstellingen verder willen stimuleren teneinde de economische groei- en opschalingsambities waar te maken en werkgelegenheid te scheppen dan is de toegang tot financiering hiervoor van groot belang. Dit betekent natuurlijk meer gebruik maken van de beperkte bestaande mogelijkheden. Maar vooral stimulering van nieuw laagdrempelig durfkapitaal met een focus op een bedrag van tot en doorlopend tot 1,5 miljoen (zowel eigen vermogen als vooral converteerbare leningen). Daarnaast het zoeken naar en aansluiten bij en stimuleren van initiatieven van alternatieve financieringsvormen en platforms. Tevens is de opbouw en verspreiding van kennis over opkomende industrieën en daarbij gehanteerde business modellen en samenwerkingsverbanden essentieel teneinde een volwassen financiële markt van vraag en aanbod te creëren. 17/44

18 3. Knelpunten Creatieve Industrie Voorgaande kenmerken en financieringsproblematiek maken dat de hierna volgende knelpunten naar voren komen. Ze zijn deels te vergelijken met de problematiek van nieuwe en jonge sectoren en (innovatieve) bedrijven en sluiten deels aan bij de bestaande en meer generieke problematiek van financiering. Bedrijven, zeker die in de creatieve industrie worden mede vanwege de snelle technologische vooruitgang steeds innovatiever, kort cyclischer en steeds meer projectmatig. Het opbouwen van een proven track record in een snel veranderende economie is ook steeds lastiger. High potential high risk (HPHR) bedrijven krijgen geen financiering via de klassieke weg bij met name banken als ook investeerders die juist in deze crisistijd kiezen voor veilig renderende bedrijven. Daarnaast wordt met name achterin de waardeketen geld verdiend. Veel bedrijven in de creatieve industrie zitten in de HPHR categorie, kent veel startende en doorstartende bedrijven, veelal projectmatig en innovatief en is vooral voorin de waardeketen te vinden. De creatieve industrie heeft het aldus extra moeilijk om aan financiering te komen in deze crisistijd en de internationale competitie neemt steeds meer toe. De behoefte aan durfkapitaal is extra groot bij de topsector creatieve industrie en juist hier is een gebrek aan. In deze crisistijd is het aanbod is nog beperkter en de vraag alleen maar groter. De spoeling is daarom dun en investeerders, ook de business angels (investeerders tevens vaak coach) kiezen nu alleen die bedrijven met een kwalitatief uitstekend business plan en het minste risico op mislukking. Dit gebrek aan durfkapitaal wordt ook mede veroorzaakt doordat er sprake is van een beperkte kwalitatieve en kwantitatieve dealflow van te investeren bedrijven in de creatieve sector. Bovendien zijn allerlei initiatieven van vooral incubators (publiek en privaat) zeer verspreid en wisselend van kwaliteit (zie ook schema hieronder). De nationale overheid heeft via de Seedregeling voor de creatieve industrie miljoen separaat beschikbaar gesteld. Hier wil de sector zeker gebruik van maken maar is tot op heden, mede vanwege vorenstaande niet gelukt. Eind 18/44

19 maart 2013 is een eerstvolgende mogelijkheid voor indiening van deze regeling. De urgentie is daarmee nu extra groot. Belangrijk daarnaast blijft dat er een grote behoefte is aan risicokapitaal in de pre seed fase, vooral de accelerator fase. De huidige Seedregeling ziet daar niet op toe en laat ook geen diensteninnovatie toe of investeerders die niet direct gedreven zijn door financieel rendement. Bovendien is er behoefte aan achtergestelde (converteerbare) leningen tot een bedrag van 1,5 miljoen. Tot slot is het aanbod van de venture capital fondsen in die latere fase voor de creatieve sector nu beperkt en behoeft aandacht op de middellange termijn. Naast het gebrek aan durfkapitaal is het aanbod en vooral toegankelijkheid van vreemd vermogen beperkt. Alternatieve vormen van financiering kennen dus knellende wetgeving. Nieuwe initiatieven van alternatieve financieringsvormen en platforms, ook die specifiek voor de creatieve industrie lopen aldus tegen stringente en daarmee knellende wetgeving aan. Eerste introducties hebben al plaatsgevonden tussen initiatiefnemers uit de creatieve industrie en de platforms en alternatieve financieringsvormen. Voor microfinanciering tussen Qredits en Cultuur & Ondernemen; voor kredietunies tussen mogelijk bijv. Kredietunie Nederland en Modint; MKB obligaties tussen NPEX en o.a. de Creative Industry Sofa en met Crowdaboutnow. Bij volgende stappen zal per case gekeken moeten worden naar de specifieke knelpunten. Voor daar waar de markt haar werk minder of niet doet kent de overheid, zowel vanuit EU perspectief, landelijk als regionaal/lokaal een breed palet aan instrumentaria om de bedrijven te ondersteunen met van kennis, kunde, contacten en kapitaal. De financiële instrumentaria bestaan grofweg uit 5 hoofdinstrumenten: subsidies, borgstellingen voor vreemd vermogen, eigen vermogen, fiscale regelingen en aanbestedingen. Dit pallet is echter zeer versnipperd, sluiten minder op elkaar aan en zijn vaak onbekend. Zowel voor de ondernemers uit de sector zelf als voor potentiele investeerders, partners en geïnteresseerden. 19/44

20 Knelpunt is ook de zwakke positie die ondernemers in de creatieve industrie innemen in de waardeketen van creatie & innovatie - productie - distributie - marketing - exploitatie. Ondernemers in de creatieve/innovatieve fase verkrijgen lastig de eigendomsrechten en als dit al lukt dan is hun positie (t.o.v. opdrachtgevers) vaak te zwak deze voldoende goed economisch uit te kunnen nutten. Zelfstandig producenten die creatieve eigendomsrechten creëren verkrijgen vaker wel de eigendomsrechten. Maar het geld wordt doorgaans achterin de waardeketen verdiend. Het zijn de ondernemers in de 1 e fase van de waardeketen en zeker de creatief zelfstandig producenten die tijdens de (soms zeer lange) ontwikkelingsfase meestal de enige risicodragende partij vormen. Met name bij de creatief zelfstandige producenten is kapitaalbehoefte dan groot terwijl succes nog niet gegarandeerd kan worden. Voor dat succes zijn de creatieve ondernemingen juist afhankelijk van partners voor distributie, marketing en sales. Deze partners vormen moeilijk toegankelijke machtsblokken. Bijvoorbeeld de filmindustrie heeft hier nadrukkelijk last van, de macht in de keten van een beperkt aantal distributie- en platformbeheerders, uitgevers, exploitanten en promotiemedia is bijzonder groot. De AV-sector heeft ernstig last van het ontbreken van een European Level Playing field door fiscale incentives in de ons omringende landen (zie verder). Naast mogelijke fiscale oplossingen kan ook mogelijk gebruik gemaakt worden van bestaande economische oplossingen (m.n. borgstellingen) die zoveel mogelijk aansluiten bij het bestaande instrumentarium voor het weer aantrekkelijk maken en versterken van investeringen in deze sector. De creatieve industrie kenmerkt zich eveneens door onvoldoende aansluiting met potentiele launching customers. Juist kleine bedrijven met vaak innovatieve producten of diensten hebben niet de contacten en mogelijkheden om in gesprek te komen met een launching customer teneinde een proven track record op te bouwen en daarmee 1 e omzet te generen. Ook bij de overheid als launching customer. 20/44

21 Zeker bij publiek private samenwerking waarbij de publieke partner optreedt als launching customer, 1 e platform of zo zelf ook nieuwe verdienmodellen te realiseren staat stringente wetgeving dit vaak in de weg. Deze knelpunten zijn echter zeer case-gericht en vraagt om specifieke behandeling. Motek Medical heeft een slimme soort Wii ontwikkeld met specifieke spelprogramma s voor de gezondheidszorg. Dit product leidt tot kosten efficiente en effectieve behandelmethoden voor revalidaties. Voor het testen van dit product was het echter onmogelijk om een proven track record op te bouwen via de Nederlandse zorginstellingen. Dit was nodig voor registratie als diagnosebehandelcombinatie en daarmee uiteindelijke bekostiging. De Nederlandse creatieve sector barst van het talent en van de ambitie en potentie om te groeien. Maar met name voor de audiovisuele industrie is er in veel opzichten een slechte internationale concurrentiepositie vanwege het ontbreken van een Europees level playing field. Talent en kapitaal verdwijnt naar het buitenland. Vrijwel alle ons omringende landen kennen specifieke fiscale en andere maatregelen om de creatieve sector, en met name het audiovisuele deel, te ondersteunen en stimuleren. Landen als Denemarken, België, Frankrijk en Engeland kiezen al jaren expliciet voor de creatieve sector of delen daarvan. Zij voeren een coherent beleid voor de creatieve industrie, omdat zij als land (politiek, overheid, burgers) het culturele en economische belang inzien van de creatieve sector. Nederland heeft een relatief kleine eigen thuismarkt en is een klein taalgebied. Het deel van de creatieve sector dat talige producten maakt (waaronder film, animatie, TV en een deel van gaming), heeft daardoor te maken met een marktfalen. De markt is te klein om deze producten volledig via de thuismarkt te financieren en te realiseren. Het probleem is daarmee nog meer evident en urgent. Vanaf 1 april 2013 zal in het VK een nieuw Tax relief programma van kracht zijn voor de creatieve sector specifiek gericht op de audio-visuele sector (film, tv, animatie en gaming). Het VK wil hiermee de huidige ontwikkeling en productie in die sectoren stimuleren en ook buitenlandse producties aantrekken naar VK. Het VK onderkent duidelijk een nog sterkere (fiscale) concurrentie uit landen als Frankrijk, Belgie, Denemarken en Canada. De kennis over jonge en innovatieve industrieën is vaak beperkt bij financiële instellingen, zo ook over de creatieve industrie. Onbekend maakt onbemind en de toegang tot financiering wordt daarmee bijzonder lastig. De kennisopbouw door de creatieve industrie zelf en via overheden is nog verspreid maar begint te verbeteren. Over afbakening en daarmee kengetallen is nog steeds discussie. Specifieke kennis over business modellen en bijvoorbeeld het ontwikkelen van handzame ratingsystemen is nu onderdeel van een van de onderzoeksprogramma s van CLICKNL, CI-next. Bij banken zijn er geen specifieke loketten voor de creatieve industrie. Bij de drie grote banken zijn er medewerkers die zich iets meer bezig houden met de creatieve industrie en over sommige subsectoren is meer kennis voorhanden. 21/44