Aansporingen voor niet op tijd beslissend bestuur. Bert Marseille 1. (te verschijnen in: Openbaar Bestuur 2005/ )

Transcriptie

1 Aansporingen voor niet op tijd beslissend bestuur Bert Marseille 1 (te verschijnen in: Openbaar Bestuur 2005/ ) De overheid is een trage beslisser. Dikwijls lukt het haar niet besluiten te nemen binnen de daarvoor geldende termijn. Een door de Tweede-Kamerleden Wolfsen en Luchtenveld ingediend initiatief-wetsvoorstel beoogt daar verandering in te brengen. Zijn burgers die wachten op een besluit van het bestuur er mee geholpen als het voorstel tot wet wordt? En vormt het wetsvoorstel voor het bestuur een effectieve stimulans om vaker op tijd te beslissen? De overheid is aan een veelheid van rechtsregels gebonden. Voor zover zij beschikkingen neemt waarin de rechtspositie van individuele burgers wordt vastgelegd, is op tenminste twee manieren sprake van binding aan het recht. Niet alleen moet het resultaat van de beschikkingverlening in overeenstemming zijn met het recht, maar bovendien dient de overheid zich bij de totstandkoming van iedere beschikking te houden aan een aantal procedurele regels. Wellicht de meeste moeite heeft de overheid met de regel dat iedere beschikking binnen een bepaalde termijn moet zijn genomen. In de afgelopen periode is van verschillende kanten aandacht gevraagd voor het tekortschieten van de overheid op het punt van de tijdigheid. Zowel de Nationale ombudsman als de Algemene Rekenkamer wijdden er uitgebreide onderzoeken aan. 2 Daaruit kwam naar voren dat overschrijdingen van beslistermijnen door de overheid schering en inslag zijn, dat de overschrijdingen regelmatig zeer fors zijn en dat ze door de betrokken burgers als hoogst problematisch worden ervaren. Dat roept de vraag op wat burgers die de overheid om een besluit hebben gevraagd, maar met het verstrijken van de beslistermijn nog niets van het bestuur hebben gehoord, kunnen ondernemen om zo snel mogelijk te weten waar ze aan toe zijn. De Algemene wet bestuursrecht (Awb) biedt betrokken burgers weliswaar de mogelijkheid om, via het indienen van bezwaar en/of beroep tegen het uitblijven van een besluit, het bestuur aan te sporen met een besluit voor de dag te komen, maar betwijfeld kan worden of dat een effectief middel is. De Tweede-Kamerleden Wolfsen (PvdA) en Luchtenveld (VVD) vinden van niet, blijkens het door hen ingediende initiatiefwetsvoorstel Wet dwangsom bij niet tijdig beslissen. 3 In dit artikel is de vraag aan de orde in hoeverre het initiatief-wetsvoorstel van Wolfsen en Luchtenveld er aan kan bijdragen dat de overheid, meer dan nu het geval is, beslist met inachtneming van de termijnen waaraan ze gebonden is. Die vraag ziet zowel op de positie van de individuele burger die met een besluiteloos bestuur wordt geconfronteerd (is die er mee geholpen als het voorstel van Wolfsen en Luchtenveld tot wet wordt?), als op het handelen van de overheid in het algemeen (gaat van het wetsvoorstel een stimulans uit voor de overheid om structureel meer werk te maken van tijdige besluitvorming?). Ter beantwoording van beide vragen bekijk ik eerst welke mogelijkheden de burger op dit moment op grond van de Awb heeft om bestuursorganen tot het nemen van een besluit te bewegen. Daarna is de vraag aan de orde wat het initiatief-wetsvoorstel daar voor de burger aan verandert en/of toevoegt. Om een gegrond oordeel te kunnen geven over de waarde van het initiatief van Wolfsen en Luchtenveld, is het voorts noodzakelijk iets te zeggen over de plannen van de regering om de rechtsgang tegen 1

2 het niet tijdig beslissen door het bestuur effectiever te maken. Nadat dat is gebeurd, kunnen enkele conclusies worden getrokken. Bestaande mogelijkheden Voor beschikkingen die het bestuur neemt, geldt in alle gevallen een beslistermijn. Bij beslissingen op een aanvraag is dat hetzij een termijn die is opgenomen in de bijzondere wet op grond waarvan op de aanvraag moet worden beslist, hetzij bij het ontbreken daarvan de in de Awb genoemde redelijke termijn, die in beginsel acht weken bedraagt. 4 Bij beslissingen op een bezwaarschrift geldt de in de Awb opgenomen termijn, 5 tenzij de bijzondere wet een uitzondering maakt. 6 Meestal is er voor het bestuur de mogelijkheid de beslistermijn te verlengen, al dan niet met instemming van de betrokkene. 7 Maar als het bestuur nalaat een beslissing te nemen, komt er altijd een moment dat de termijn om te beslissen is verstreken en het bestuur te laat is. De consequenties van de termijnoverschrijding verschillen. Het komt voor dat een wettelijke regeling bepaalt dat met het verstrijken van de termijn de aanvraag van rechtswege wordt gehonoreerd, 8 maar meestal is de consequentie slechts dat de aanvrager gebruik kan gaan maken van zijn bevoegdheid het bestuur aan te sporen alsnog een besluit te nemen, door bezwaar of beroep aan te tekenen tegen het uitblijven van het besluit. Aan de regeling die daartoe in de Awb is opgenomen, ligt de gedachte ten grondslag dat wie het bestuur vraagt een bepaalde bevoegdheid te gaan uitoefenen, de garantie moet hebben dat het bestuur ook daadwerkelijk een besluit neemt op dat verzoek. 9 Laat het bestuur dat na, dan zorgt de gelijkstelling van het niet tijdig nemen van een besluit met een in bezwaar en beroep appellabel besluit (artikel 6:2 sub b Awb) er voor dat de rechtmatigheid van het uitblijven van het besluit ter discussie kan worden gesteld bij bestuur of rechter. Artikel 6:12 Awb bepaalt vervolgens dat een dergelijk bezwaar of beroep niet aan een termijn is gebonden. De betrokkene heeft daardoor ruim de tijd bezwaar te maken of beroep in te stellen tegen het uitblijven van het besluit. 10 Formeel is een bezwaar of beroep tegen het niet tijdig nemen van een besluit slechts gericht op de vaststelling van de onrechtmatigheid van het stilzitten door het bestuur, maar feitelijk fungeert het als middel om het bestuur te dwingen het uitgebleven besluit alsnog te nemen. Maakt de burger na het verstrijken van de voor het bestuur geldende beslistermijn bezwaar tegen het uitblijven van een besluit op een aanvraag, dan heeft het bestuur geen andere mogelijkheid dan dat bezwaar gegrond te verklaren, waarmee het zich de verplichting oplegt het achterwege gebleven besluit alsnog te nemen. Laat het bestuur na een besluit op bezwaar te nemen, dan zal de rechter het beroep tegen het uitblijven van dat besluit gegrond verklaren. Als regel draagt de rechter het bestuur vervolgens op binnen een door de rechter bepaalde termijn alsnog op het bezwaar te beslissen. 11 Lang niet altijd laten bestuursorganen het overigens zo ver komen. In plaats van het te laten aankomen op een beslissing op het bezwaar of een rechterlijke uitspraak over het uitblijven van de beslissing, neemt het bestuur alsnog zo snel mogelijk het uitgebleven besluit. De huidige regeling verschaft de burger wel een effectief middel om het bestuur tot het nemen van een besluit te bewegen, maar biedt geen garantie dat dit ook snel gebeurt. Degene die bezwaar of beroep aantekent tegen het uitblijven van een besluit heeft niet de zekerheid dat hij op korte termijn een beslissing van bestuur of rechter kan verwachten. Integendeel, hij loopt het risico dat de bestuurlijke of rechterlijke besluitvorming dermate veel tijd in beslag neemt, dat aan de tijd die hij al op het besluit 2

3 wacht, nog een aantal weken (of maanden) van wachten wordt toegevoegd. Bestuur noch bestuursrechter staan bekend als een snelle beslissers, en er is geen enkele wettelijke bepaling waaraan de burger de zekerheid kan ontlenen dat zijn bezwaar of beroep, vanwege de aard van de problematiek die daarin aan de orde is, met voorrang zal worden behandeld. 12 Ideeën voor de toekomst I: het initiatief-wetsvoorstel Wet dwangsom bij niet tijdig beslissen Gezien de inhoud van de huidige regeling in de Awb verbaast het niet dat er op verschillende fronten wordt nagedacht over alternatieven die de burger een effectiever rechtsmiddel tegen stilzittend bestuur kunnen verschaffen. Eén van de resultaten daarvan is het in december 2004 door de Tweede-Kamerleden Wolfsen en Luchtenveld ingediende initiatief-wetsvoorstel Wet dwangsom bij niet tijdig beslissen. Kern van het initiatief-wetsvoorstel is dat een bestuursorgaan een sanctie opgelegd kan krijgen, wanneer het te laat beslist. Het voorstel houdt in dat een ieder die het bestuur heeft gevraagd een beschikking op aanvraag of een besluit op bezwaar te nemen, vanaf het moment dat de toepasselijke beslistermijn is overschreden, het bestuur in gebreke kan stellen. Het bestuur is vervolgens bij het uitblijven van een besluit vanaf twee weken na ontvangst van de ingebrekestelling aan de betrokkene een dwangsom verschuldigd van 20 per dag, net zo lang totdat het een besluit neemt of totdat het in het voorstel opgenomen maximumbedrag van 1000 aan dwangsommen is verbeurd, derhalve maximaal 50 dagen. Daarmee geldt: hoe sneller het in gebreke gestelde bestuur beslist, des te geringer het bedrag dat het aan dwangsommen verbeurt. Vermeldenswaard is dat van een ingebrekestelling niet alleen sprake is als de aanvrager of bezwaarmaker een briefje aan het bestuur stuurt waarin hij meldt dat hij het bestuur wegens het niet op tijd beslissen in gebreke stelt, maar tevens als de aanvrager of bezwaarmaker gewoon gebruik maakt van zijn bestaande bevoegdheid om bezwaar of beroep aan te tekenen tegen het uitblijven van het door het bestuur te nemen besluit. Dat bezwaar of beroep wordt dan geacht tevens een ingebrekestelling in de zin van het initiatief-wetsvoorstel in te houden, waarmee het bestuur een dwangsom verschuldigd wordt. Vermeldenswaard is tevens de vorm waarin het verschuldigd worden van de dwangsom is gegoten. Dat het bestuur moet gaan betalen, vloeit als automatisme voort uit de combinatie van de ingebrekestelling door de aanvrager of bezwaarmaker enerzijds en het besluiteloos verstrijken van twee weken vanaf het moment van de ingebrekestelling anderzijds. Echter, in het wetsvoorstel is te lezen dat het bestuur de verschuldigdheid en de hoogte van de dwangsom bij besluit moet vaststellen. Het bestuur moet dat doen binnen twee weken na de laatste dag waarover de dwangsom verschuldigd is. Concreet houdt dat in dat het bestuur het besluit over de verschuldigdheid van de dwangsom moet nemen, hetzij binnen twee weken na het moment dat het alsnog beslist op de aanvraag of het bezwaar (als minder dan 50 dagen zijn verstreken vanaf de ingebrekestelling), hetzij binnen twee weken nadat de periode van maximaal 50 dagen waarover dwangsommen verschuldigd zijn, is verstreken. De verplichting van het bestuur om een besluit te nemen over de verschuldigdheid en de hoogte van de dwangsom heeft als consequentie dat de bestuursrechter bevoegd is te oordelen over eventuele geschillen die daarover ontstaan. Mochten zich die voordoen, dan kan worden aangenomen dat ze vooral zullen gaan over de vraag of het 3

4 bestuur, op het moment dat het in gebreke werd gesteld, de beslistermijn al had overschreden. Het wellicht meest opvallende aspect van het wetsvoorstel is dat de regeling de eerste vijf jaar na de inwerkingtreding slechts geldt als dat bij wettelijk voorschrift of bij besluit van een bestuursorgaan is bepaald. Wetgever en/of bestuur zullen derhalve aanvankelijk zelf kunnen bepalen of het bestuur zich door de burger zal laten sanctioneren als dat te laat is met zijn besluiten. Na de periode van vijf jaar zou het gedaan moeten zijn met het facultatieve karakter, en zouden alle bestuursorganen die Nederland rijk is voor al hun te late besluiten gesanctioneerd moeten kunnen worden. De ratio van het voorlopig facultatieve karakter van de voorgestelde wet is dat bestuursorganen de tijd moet worden gegund zich voor te bereiden op de situatie dat het uitblijven van hun besluiten kan worden gesanctioneerd. Wanneer ze er klaar voor zijn, kunnen ze beslissen dat de regeling voor hun besluiten van kracht wordt. Ideeën voor de toekomst II: het voorontwerp Wet beroep bij niet tijdig beslissen Waar de indieners van het initiatief-wetsvoorstel de mogelijkheden van wachtende burgers om stilzittend bestuur aan te pakken willen verbeteren door een toevoeging aan het instrumentarium dat de burger op dit moment ten dienste staat, zoekt de adviseur van de regering op het terrein van bestuurswetgeving, de Commissie algemene regels van bestuursrecht (Commissie-Scheltema), het in een aanpassing van de bestaande regeling. Het door de Commissie in 2002 uitgebrachte voorontwerp Wet beroep bij niet tijdig beslissen (hierna: voorontwerp) introduceert daartoe een soort verzoekschriftprocedure bij de bestuursrechter, die er op gericht is dat de rechter het bestuur de verplichting oplegt om, binnen een door de rechter te bepalen termijn, een besluit te nemen. 13 De op een besluit wachtende burger kan de rechter benaderen als aan twee voorwaarden is voldaan. De eerste is dat het bestuur de voor het nemen van het betreffende besluit geldende beslistermijn heeft overschreden. 14 De tweede voorwaarde is dat de op het besluit wachtende burger het bestuur in gebreke heeft gesteld en er sinds dat moment twee weken zijn verstreken zonder dat het bestuur een besluit heeft genomen. 15 Is aan die voorwaarden voldaan, dan kan de burger beroep instellen bij de bestuursrechter tegen het uitblijven van het besluit, ook als het besluit waarop wordt gewacht niet een op bezwaar te nemen besluit is, maar een besluit op een aanvraag. In het voorontwerp is namelijk bepaald dat het uitblijven van een dergelijk besluit direct bij de bestuursrechter ter discussie kan worden gesteld. 16 De indiener van het beroep heeft vervolgens de garantie dat hij binnen acht weken een beslissing van de bestuursrechter in handen heeft. 17 Verklaart de rechter het beroep gegrond, omdat hij vindt dat het bestuur inderdaad te laat is, dan is bovendien gegarandeerd dat de rechter het bestuur opdraagt om binnen twee weken na de uitspraak alsnog een besluit te nemen. 18 Voldoet het bestuur niet aan die opdracht, dan kan de in dat geval nog immer op het besluit wachtende burger de rechter vragen een dwangsom aan de uitspraak te verbinden. 19 Het voorontwerp bepaalt niet hoe snel de rechter op dat laatste verzoek moet beslissen, maar wel dat het verzoek dient te worden gericht aan de voorzieningenrechter, wat impliceert dat er zo snel mogelijk op wordt beslist. Al met al biedt het voorontwerp een belanghebbende die in afwachting is van een besluit de garantie dat hij, vanaf het moment dat het bestuur de beslistermijn heeft 4

5 overschreden, in beginsel maximaal twaalf weken moet wachten totdat het bestuur alsnog het besluit neemt. Conclusie Na de rondgang langs initiatief-wetsvoorstel en voorontwerp keer ik terug naar de vraag die aan het begin van deze bijdrage is gesteld: biedt het initiatief-wetsvoorstel van de kamerleden Wolfsen en Luchtenveld aan de wachtende burger een effectief middel om het bestuur er toe te brengen een besluit te nemen, en vormt het voor het bestuur een effectieve stimulans vaker op tijd te beslissen? Naar aanleiding van die vraag, en deels ter beantwoording ervan, maak ik een aantal opmerkingen. 1. De eerste opmerking is dat het initiatief-wetsvoorstel niet een regeling biedt in plaats van de huidige in de Awb opgenomen mogelijkheid van bezwaar en beroep tegen het niet tijdig beslissen, maar een regeling in aanvulling daarop. Kan met toepassing van de huidige regeling worden bewerkstelligd het bestuur alsnog het uitgebleven besluit neemt, het initiatief-wetsvoorstelwet opent slechts de mogelijkheid het bestuur zichzelf te laten sanctioneren voor het te laat beslissen. Als het bestuur zich te toe beperkt de sanctionering gelaten te ondergaan, maar verder niets doet, krijgt de wachtende burger wel geld, maar geen besluit. Voor een daadwerkelijke verbetering van de mogelijkheden van de burger om stilzittend bestuur aan te pakken, is derhalve ook een herziening vereist van de regeling zoals die nu in de Awb is opgenomen, bijvoorbeeld in de zin van het voorstel zoals dat in het voorontwerp is te vinden. 2. Het lijkt onwaarschijnlijk dat, mochten zowel het initiatief-wetsvoorstel als het voorontwerp tot wet worden, het vaak zal voorkomen dat burgers wel gebruik maken van het instrumentarium van het initiatief-wetsvoorstel (ingebrekestelling), maar niet van dat van het voorontwerp (beroep, volgend op een ingebrekestelling). Immers, voor wie heeft besloten actie te ondernemen tegen een bestuursorgaan dat verzuimt een beslissing te nemen op zijn aanvraag of bezwaar, is het niet veel extra moeite om naast een briefje aan het bestuur met de mededeling: ik stel u in gebreke vanwege het uitblijven van een besluit, in aansluiting daarop ook een briefje aan de rechtbank te sturen, met de boodschap: ik stel beroep in tegen het uitblijven van een besluit. 3. Uit een oogpunt van eenvoud en effectiviteit lijkt het voor de hand te liggen de mogelijkheid van het sanctioneren van het bestuur alleen in te voeren als toevoeging aan de in het voorontwerp voorgestelde regeling. Combinatie van de twee voorstellen leidt er toe dat twee acties van de wachtende burger (ingebrekestelling en beroep tegen het niet tijdig beslissen) er toe leiden dat het bestuur van twee kanten wordt aangepakt: het beroep tegen het niet tijdig beslissen zorgt er voor dat bestuur een besluit neemt, de tijdens de beroepsprocedure verbeurde dwangsommen vergroten de kans dat het snel gebeurt. 4. De dwangsom biedt overigens wel stof tot nadenken. Het verbeuren ervan mag een goede stimulans voor het bestuur zijn om snel een besluit te nemen, maar spreekt het ook voor zich dat de bedragen die het bestuur verbeurt, toekomen aan degene die wacht op een besluit? Niet zonder meer. Als regel wordt de hoogte van de dwangsom afgestemd op de ernst van de overtreding en geldt tevens dat van de dwangsom ook daadwerkelijk een stimulans moet uitgaan om te bereiken dat de belaste persoon alsnog gaat voldoen aan zijn verplichting. 20 Komt een dwangsom toe aan degene die 5

6 nadelige gevolgen ondervindt van een overtreding, dan fungeert de dwangsom tevens als een soort schadevergoeding. Het is dan de vraag of de bedragen die de betrokkene ontvangt, wel in verhouding staan tot de schade die hij lijdt ten gevolge van de gesanctioneerde overtreding. Dat lijkt me bij de dwangsommen die het bestuur in het initiatief-wetsvoorstel verbeurt aan de wachtende burger, niet zonder meer het geval. Overwogen zou kunnen worden de verbeurde bedragen ergens anders terecht te laten komen, bijvoorbeeld als initiatief-wetsvoorstel en voorontwerp worden gecombineerd bij de rechtbank die het beroep tegen het uitblijven ven het besluit van het bestuur behandelt. 5. Het meest tot de verbeelding sprekende element van het initiatief-wetsvoorstel is wellicht het voorlopig facultatieve karakter. Wordt het voorstel tot wet (al dan niet in combinatie met het voorontwerp), dan vormt het een uitdaging voor het bestuur: durft dat zijn burgers een middel in handen te geven om tijdige besluitvorming af te dwingen en het bestuur daarbij te sanctioneren? Het van toepassing verklaren van de dwangsomregeling van het initiatief-wetsvoorstel zou kunnen gaan gelden als keurmerk van bestuurlijke kwaliteit. Bestuursorganen die werk hebben gemaakt van tijdige besluitvorming kunnen de invoering daarvan trots vermelden in hun burgerjaarverslag, overheidsinstanties die nog niet zo ver zijn zullen bij voortduring rekening moeten houden met kritische vragen van hun vertegenwoordigende organen of cliëntenraden: Waarom durven jullie het nog niet aan? Alleen al om die reden zou er aan gedacht kunnen worden het facultatieve element een definitief karakter te geven. 6. Met de bovenstaande opmerkingen is de eerste van de aan het begin van de ze bijdrage gestelde vragen beantwoord: ja, het initiatief-wetsvoorstel biedt de wachtende burger een effectief middel om het bestuur er toe te brengen een besluit te nemen, mits in combinatie met een herziening van de huidige regeling in de Awb, en zij het dat nogal wat aspecten nadere overdenking verdienen. 7. De vraag die resteert is of van het initiatief-wetsvoorstel een stimulans uitgaat voor de overheid om structureel meer werk te maken van tijdige besluitvorming. Het antwoord op die vraag luidt: dat hangt er vanaf. We kunnen veilig aannemen dat het op dit moment slechts zelden voorkomt dat termijnoverschrijdingen van het bestuur door de wachtende burger worden beantwoord met het starten van een bezwaar- of beroepsprocedure. Voor zover het bestuur, vanwege de ruimere mogelijkheden voor burgers, vaker met bezwaar- en beroepsprocedures tegen niet tijdig beslissen wordt geconfronteerd en vanwege de verbeurde dwangsommen indringender de effecten daarvan ondervindt, heeft het de keuze tussen een ad hoc beleid (alsnog snel beslissen bij een bezwaar of beroep tegen het niet tijdig nemen van een besluit) en een structureel beleid (proberen te bereiken dat altijd op tijd wordt beslist). Verwacht kan worden dat naarmate een overheidsinstantie meer problemen heeft met tijdige besluitvorming, de kans toeneemt dat het bestuur kiest voor een ad hoc beleid. Voor hooggespannen verwachtingen over structurele effecten van het invoering van het initiatiefwetsvoorstel lijkt derhalve weinig aanleiding. 6

7 1 Mr.dr. A.T. Marseille is verbonden aan de vakgroep Bestuursrecht en Bestuurskunde en aan het Centrum voor Recht, Bestuur en Samenleving van de Rijksuniversiteit Groningen. Met dank aan Kars de Graaf en Heinrich Winter. 2 Nationale ombudsman: Jaarverslag Nationale ombudsman 2001, Kamerstukken 2001/02, nrs. 1-2; Rapport 2003/325, 30 september 2003, JB 2003/361. Algemene rekenkamer: Beslistermijnen. Waar blijft de tijd, Kamerstukken II 2003/04, , nrs Kamerstukken II 2004/05, Artikelen 4:13 en 4:14 Awb. 5 Artikel 7:10 Awb. 6 Zie bijvoorbeeld artikel 87c WAO: het UWV beslist dertien weken na ontvangst van het bezwaarschrift op het bezwaar. 7 Artikel 7:10 lid 3 en 4 Awb. 8 Zie bijvoorbeeld artikel 46 lid 4 Woningwet, waarin te lezen is dat als burgemeester en wethouders niet beslissen op een aanvraag om bouwvergunning binnen de daarvoor geldende termijn, de bouwvergunning van rechtswege is verleend. 9 E.J. Daalder & G.R.J. de Groot, De parlementaire geschiedenis van de Algemene wet bestuursrecht; Eerste Tranche, Alphen aan den Rijn: Samsom H.D. Tjeenk Willink 1993, p Tenzij het bezwaar of beroep onredelijk laat wordt ingediend: zie artikel 6:12 lid 3 Awb. 11 Zie bijvoorbeeld: ABRvS 12 augustus 1999, AB 1999, 392 m.nt. MSV. 12 Bestuursrechters voeren wel als beleid om een beroep tegen het niet tijdig nemen van een besluit met voorrang af te handelen. Zie artikel 11 van de Procesregeling bestuursrecht (vastgesteld op 10 februari 1999 (Stcrt. 1999, 127); gewijzigd op 10 februari 2001 (Stcrt. 2001, 189) en op 13 augustus 2003 (Stcrt. 2003, 206)). 13 Zie daarover: R.J. van Dam & R.J.N. Schlössels, Het voorontwerp Wet beroep bij niet tijdig beslissen, NJB 2002, p Artikel 6:12 lid 2 sub a van het voorontwerp. 15 Artikel 6:12 lid 2 sub b van het voorontwerp. 16 Artikel 7:1 lid 1 sub e van het voorontwerp. 17 Artikel 8:55a lid 1 van het voorontwerp. 18 Artikel 8:55b lid 1 van het voorontwerp. 19 Artikel 8:55d lid 1 van het voorontwerp. 20 ABRvS 26 september 2001, AB 2002, 67 m.nt. F.R. Vermeer. 7