Topsector Energie. Addendum 2014 bij het Innovatiecontract Smart Grids februari 2012

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Topsector Energie. Addendum 2014 bij het Innovatiecontract Smart Grids februari 2012"

Transcriptie

1 Tpsectr Energie Addendum 2014 bij het Innvatiecntract Smart Grids februari 2012 Juni 2014 Bladzijde 1 van 22

2 Inhud Inleiding... 3 Visie en richtinggevende elementen... 4 Prgrammalijnen TKI S2SG Prgrammalijn 1. Energiemanagement vr flexibiliteit van energiesysteem... 8 Onderwerp: Beter benutten van bestaande infrastructuur, inclusief lkale energiepslag... 8 Onderwerp: Integreren van decentrale duurzame energie prductie... 9 Onderwerp: Beheersen en bufferen van energiestrmen Prgrammalijn 2. Infrmatie en cntrl systems vr flexibiliteit in de energie infrastructuur Onderwerp: Beschikbaar stellen f leveren van infrmatie- en datamanagement Onderwerp: Inzetten van prijsmechanismen en dynamische verrekeningen Onderwerp: Flexibilisering van de energie infrastructuur Bijlage A: Speerpunten uit Addendum Bijlage B: TRL niveaus en aandachtspunten in de tijd Bijlage C: Data Bladzijde 2 van 22

3 Inleiding Dit dcument is het tweede addendum bij het Innvatiecntract Smart Grids, dat het Tpcnsrtium vr Kennis en Innvatie (TKI) Switch2SmartGrids (destijds Innvatietafel Intelligente Netten) in 2012 heeft pgesteld als bijdrage aan het innvatiecntract van de Tpsectr Energie. Het eerste addendum bij dit Innvatiecntract Smart Grids verscheen in juni In een bijlage van de regeling vr de tender 2014 van het TKI Switch2SmartGrids (TKI S2SG) wrden nieuwe prgrammalijnen gepubliceerd. Dit dcument bevat per prgrammalijn een uitwerking en een beschrijving van een drietal nderwerpen per prgrammalijn. De prgrammalijnen en de nderwerpen vr 2014 in dit dcument kmen in de plaats van de prgrammalijnen en de speerpunten vlgens het Innvatiecntract Smart Grids uit 2012 en die vlgens het addendum van juni Bijlage A biedt een verzicht he de nderwerpen vlgens dit dcument in verband staan met de speerpunten vlgens het addendum van De aanpassing van de prgrammalijnen ten pzichte van vrige jaren is ingegeven dr de plek waar wij mmenteel staan in de innvatieketen. En daarmee gepaard gaand een verschuiving in het denken naar: Wat is ndig vr Smart Grids en smart energy systems in hun bijdrage aan een schne, betruwbare en betaalbare energievrziening? Het streven is een significante bijdrage te leveren aan de flexibiliteit van het energiesysteem in de rde van 15-30%. He zien de prducten en diensten p de (tekmstige) marktplaats eruit die deze bijdrage daadwerkelijk gaan realiseren? En Wat is de tegevegde waarde van diensten vr de energiecnsument die een actieve stakehlder wrdt? Een prgrammalijn staat p zich, in die zin dat uit de ntwikkeling ervan een bijdrage kmt aan een duurzame energievrziening en aan een ecnmisch perspectief. In tegenstelling tt de tenders van het TKI Switch2SmartGrids in de vrige jaren kunnen prjectvrstellen in 2014 zich niet p meer dan één prgrammalijn richten. Bladzijde 3 van 22

4 Visie en richtinggevende elementen Grtschalige tepassing van duurzame energiebrnnen, digitalisering en elektrificatie van de maatschappij waarnder de implementatie van hnderdduizenden f zelfs miljenen elektrische vertuigen en een ksteneffectieve energie-infrastructuur, zijn alleen mgelijk dr Smart Grids (SG). Znder SG leiden deze ntwikkelingen tt grtere fluctuaties in het aanbd van en de vraag naar energie waardr grtere prijsfluctuaties ntstaan p de energiemarkt. Daarnaast zijn grte investeringen in de bestaande energie infrastructuur ndzakelijk en kan de tepassing van Smart Grids deze investeringen matigen. Dr de intrductie van ICT in het energiesysteem ntstaan meer en nieuwe mgelijkheden vr het balanceren van vraag en aanbd en kan de energie-infrastructuur ksteneffectief wrden ntwrpen en beheerd. Het traditinele mdel dat vlledig gebaseerd is p aanbdsturing kan nu aangevuld wrden met vraagrespns en middelen vr pslag en cnversie van energie. Dit alles leidt tt minder CO2-emissie, meer cncurrerende prijzen en het aantrekkelijker maken van (meer) duurzame energie. We zien een energiedienstenecnmie ntstaan waarin nieuwe dienstaanbieders zullen pstaan en waarin eindgebruikers (cnsumenten en bedrijven) elkaar kunnen helpen met hun energievrziening, dr energie aan elkaar beschikbaar te stellen in een betruwbaar netwerk waar flexibiliteit wrdt benut. Cruciaal is dat eindgebruikers hier de kans vr krijgen, dat er transparante infrmatie beschikbaar is ver ieders pwekking en gebruik, dat rekening wrdt gehuden met de verantwrdelijkheden van de diverse partijen in de keten en dat niet-betrkken derden niet benadeeld wrden. Met de afgesprken beleidsdelstellingen, zals de delen van de Eurpese Cmmissie en het Energieakkrd vr duurzame grei (2013), als uitgangspunt en de vrziene ntwikkelingen in de S2SG tekmstscenari s in het achterhfd is de belangrijkste richting (drijvende kracht) die van duurzaamheid, waarin naast energiedelen k ecnmisch perspectieven gerealiseerd wrden; te weten een grte tename van het aandeel duurzame energie in het energiesysteem, nieuwe diensten en prducten m deze tename mgelijk te maken en het efficiënter gebruiken van energie en energie-infrastructuren. Deze ntwikkelingen hebben de vlgende cnsequenties: 1. Vanwege de beschikbaarheid van decentrale energiepties wrden elektriciteit (wind, zn, HR+ e.d.), warmte (WK) en (bi)gas steeds meer decentraal geprduceerd, dr meer en kleinere partijen dan vrheen. Iedere kleinverbruiker heeft het recht en de mgelijkheid aanbieder te zijn (prsument) en met daarin zijn eigen keuzes kunnen maken. Er kan nderlinge uitwisseling plaats vinden en cmbinaties kunnen gevrmd wrden. Drivers zijn niet alleen de wensen van afnemers, maar k de gestelde beleidsdelen van verheden m energieneutraal en/f duurzaam te buwen, met bijvrbeeld gaslze nieuwbuwwningen. Het energiesysteem met zijn ingericht m de lkale energieprductie en de andere ntwikkelingen in de energievrziening te faciliteren. 2. Als gevlg van het tenemende aandeel duurzame energie, dat vr een aanzienlijk deel uit fluctuerende brnnen afkmstig is, ntstaat de behefte aan meer flexibiliteit in het systeem. Bladzijde 4 van 22

5 Pltselinge wijzigingen in de utput van prductie-eenheden, bijvrbeeld vanwege weersmstandigheden, meten direct dr het systeem kunnen wrden pgevangen. Behalve het beschikbare regelvermgen van cnventinele (gas)centrales wrdt verwacht dat hiervr k steeds meer vraagrespns (dr cnsumenten en bedrijven) kan wrden benut en dat pslag ptentieel rendabel gaat wrden. 3. Als gevlg van het grtere aandeel warmtepmpen vr warmtelevering (als alternatief vr cvketels p aardgas) en de verwachte marktpenetratie van elektrisch verver (als alternatief vr benzine en diesel als brandstf) neemt elektriciteit een steeds belangrijker plaats in het energiesysteem in. Dit zal gevlgen hebben vr de belasting van het elektriciteitsnet. Ok hierbij zullen vraagrespns, pslag en stuurbare pwekking een grtere rl spelen. 4. Tensltte wrden energiedragers (via verschillende cnversiesystemen) meer nderling uitgewisseld en raken de energiesystemen nderling meer verweven. Dit blijkt bijvrbeeld bij de ntwikkeling van nieuwe wnwijken, waar in de praktijk een mix van energietechnlgieën wrdt benut. De ntwikkeling en de bedrijfsvering van de afznderlijke energiesystemen wrden hierdr aan de ene kant cmplexer, temeer mdat er meer sprake zal zijn van nderlinge samenwerking waarbij interperabiliteit vereist is. Aan de andere kant ntstaan er kansen als energiedragers elkaar helpen bij tekrten en verschtten. 5. Om als energiesectr internatinaal aan de tp te blijven is een ged pgeleide berepsbevlking met vldende vakbekwame technici van belang. Het Natinaal Energieakkrd geeft een flinke impuls aan de werkgelegenheidsgrei de kmende jaren. De ambitie is m in de peride ten minste extra vltijdbanen te hebben gecreëerd, zeker k in de richting van de duurzame energiesectr. Deze banen zullen andere vaardigheden vragen dan in het verleden. ICT is daarbij een van de drijvende krachten. Bedrijven staan in de beginfase van een business transfrmatie naar een nieuw business mdel. Het nieuwe business mdel vraagt m andere vaardigheden, kennis en huding dan de huidige pleidingen in Nederland bieden. In de afgelpen jaren is het verschil tussen wat de markt vraagt aan cmpetenties en wat aan cmpetenties wrdt geschld in het reguliere nderwijs alleen maar grter gewrden Prgrammalijnen TKI S2SG 2014 De prgrammalijnen vr het TKI S2SG zijn anders dan in 2013, de reden hiervr is aangegeven in de inleiding. De fcus kmt meer te liggen p wat van Smart Grids verwacht mag wrden; he zien de prducten en diensten die Smart Grids leveren er uit en wat is daarvr ndig? In Figuur 1 zijn de twee nieuwe prgrammalijnen aangegeven, met een set van aandachtspunten vr iedere prgrammalijn 1. Prgrammalijn 1, Energiemanagement vr flexibiliteit van energiesysteem gaat ver het genereren van flexibiliteit en het ntwikkelen van diensten en prducten die ndig zijn m de flexibiliteit van het systeem te kunnen inzetten, m de bestaande infrastructuur beter te benutten en m te kunnen mgaan met de integratie van decentrale pwekking van energie, elektrificatie zals elektrische vertuigen, warmtepmpen en de integratie van pslag en cnversie. 1 Er is een relatie met de prgrammering van het thema Systeemintegratie dr de TKI s van de Tpsectr Energie. Daarin zijn de nderwerpen gericht p hybride energie infrastructuren en pslag tepassingen en technlgieën, in het TKI S2SG ligt de nadruk p de diensten. Bladzijde 5 van 22

6 Prgrammalijn 2. Infrmatie en cntrl systemen vr flexibiliteit in de energie infrastructuur gaat ver het verzamelen en verwerken van infrmatie uit het systeem, verrekenen van diensten en ver technlgische innvaties die de infrastructuur zelf flexibeler maken. Figuur 1. Nieuwe prgrammalijnen en aandachtspunten Essentiële aandachtspunten ver de prgrammalijnen heen Om de slaagkans vr smart grid innvaties te vergrten, dienen plssingen ntwikkeld te wrden waarbij rekening gehuden wrdt met de vlgende essentiële aandachtspunten: - Opschaling van plssingen met bijbehrende (internatinale) standaardisatie - Privacy & security - (Gedrag van) energieprsument - Wet- en regelgeving, business mdellen - Tls vr systeemintegratie (deels pgenmen in TKI-drsnijdende prgrammalijn) Deze aandachtspunten gelden vr de twee prgrammalijnen in het algemeen. Later, bij de telichting per nderwerp, wrden de belangrijkste aandachtspunten vr dat nderwerp vermeld. Structuur beschrijving fcusnderwerpen In de prgrammalijnen van TKI S2SG zijn per prgrammalijn een aantal nderwerpen benemd die vanaf 2014 richting geven aan de prgrammering van het TKI. In de vlgende hfdstukken kmt de detaillering van deze nderwerpen aan bd. Daarin wrden per nderwerp de vlgende vier elementen beschreven: Specifieke uitdaging Technlgische scpe Krte beschrijving van het nderwerp en de uitdagingen die bij dit nderwerp hren. De scpe van de technlgische ntwikkelingen, met daarbij aangegeven de link met de speerpunten uit het Addendum TKI S2SG uit 2013 (zie tabel 2, bijlage A). Tevens een indicatie van de verwachte vlwassenheid van deze technlgie. Dit is aangegeven d.m.v. Technlgy Readiness Levels (TRL), zals gedefinieerd dr de EU (zie bijlage B). Bladzijde 6 van 22

7 Aandachtspunten Impact Invulling van essentiële aandachtspunten vr dit specifieke nderwerp. Verwachte impact van de prjectresultaten. Bladzijde 7 van 22

8 Prgrammalijn 1. Energiemanagement vr flexibiliteit van energiesysteem Prgrammalijn 1 heeft als ambitie het energiesysteem z flexibel mgelijk te maken als het gaat ver het real-time managen van energievraag (vraag respnse) in cmbinatie met pslag en buffering en het managen van aanbd met verschillende schaalgrttes en technlgieën. Naast technlgie is de aandacht k gericht p de inrichting van lkale, reginale, natinale en internatinale markten die de flexibiliteit ndersteunen en beschikbaar maken. Del: Een substantieel aantal energiecnsumenten in 2020 gebruikt smart grid technlgie en diensten; hun energiegebruik wrdt daarmee tevens aanzienlijk verlaagd. Vrbeelden prduct-markt cmbinaties: energiemanagementsystemen, sftware peak shaving energievraag en -aanbd, smart charging elektrische aut s. Een drietal hfdnderwerpen valt nder deze prgrammalijn: Beter benutten van bestaande infrastructuur, inclusief lkale energiepslag. Integreren van decentrale duurzame energie prductie. Beheersen en bufferen van energiestrmen. Onderwerp: Beter benutten van bestaande infrastructuur, inclusief lkale energiepslag Specifieke uitdaging Het nderwerp Beter benutten van bestaande infrastructuur, inclusief lkale energiepslag gaat ver het verbeteren van het gebruik van de bestaande energie infrastructuur. Znder ingrijpen wrdt het nderhud en/f uitbreiding een kstbare zaak. Bij dit nderwerp ligt de fcus bij het vrkmen f uitstellen van investeringen in het netwerk en/f ptimale inzet van pwekcapaciteit dr slimme technlgie te te passen die energiestrmen in gede banen leidt. De bijbehrende technlgie met p grte schaal kunnen wrden tegepast, belemmeringen in wet- en regelgeving meten zijn geïdentificeerd en een haalbaar business mdel met wrden aangetnd. Technlgische scpe - Vanaf 2014 ligt de nadruk p innvaties vanaf TRL 6. Vr een verzicht van de TRL niveaus wrdt verwezen naar bijlage B. - Vrbeelden van mgelijke diensten zijn: lkale afstemming vraag en aanbd, aggregeren van flexibiliteit en demand respnse / virtual pwer plants cncepten. Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A): Optimaal gebruik maken van de flexibiliteit in het energiesysteem, rekening hudend met de belangen van bestaande en nieuwe stakehlders. Bladzijde 8 van 22

9 Aandachtspunten - Opschaling en standaarden. De technlgie met bewezen schaalbaar zijn vr de specifieke tepassing en daarbij gebruik maken van gangbare standaarden en/f framewrks. Afwijkingen hierp zijn mgelijk maar meten ged wrden nderbuwd in het prjectvrstel. - Wet- en regelgeving. Eventuele belemmeringen in wet- en regelgeving met betrekking tt het tepassen van technlgie dienen helder te wrden gemaakt. - Businessmdellen en rllen. Er met inzichtelijk wrden gemaakt he de waardeketen van de technlgie eruit ziet en welke rllen daarin een plaats hebben. - Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A): Framewrks en standaarden, resilience, security. Impact - Prjectvrstellen leveren resultaten p die de flexibiliteit in het systeem aantnbaar verbeteren. - Aantnbaar ptimaliseren van investeringen en verlagen van de nderhudsksten in het energiesysteem. - Aantnbare business mdellen vr (nieuwe) dienstverlening. - Identificatie van belemmeringen in wet- en regelgeving. Onderwerp: Integreren van decentrale duurzame energie prductie Specifieke uitdaging Decentrale energie prductie p grte schaal integreren is m verschillende redenen een uitdaging p zich vr het energie systeem. De pkmst van veel en kleinere prductiemiddelen met bijzndere eigenschappen kan zrgen vr stabiliteitsprblemen in het netwerk. Het gaat er m dat decentrale prductiemiddelen p een zdanige manier wrden ingezet in het netwerk dat de stabiliteit en capaciteit daarvan niet prblematisch wrden, k bij grtschalige uitrl. Oplssingen, die autnm zijn f nderdeel van een grter systeem, vallen nder deze uitdaging. Technlgische scpe - In 2014: de ingebrachte prjecten zitten minimaal p TRL 6 en gaan ver de inzet van prductiesystemen aangeslten p het elektriciteitsnetwerk. - Fcus ligt p de integratie van PV-panelen en warmtepmpen, warmtekrachtkppelingen en windturbines. Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A): Net integratie technlgieën vr inzet duurzame brnnen p verschillende spanningsniveaus. Optimaal gebruik van flexibiliteit in het systeem. Ontwikkeling van diensten en business mdellen gericht p een samenwerking met verschillende eindgebruikersgrepen. Bladzijde 9 van 22

10 Aandachtspunten - Opschaling en standaarden. Er met aandacht zijn vr de ICT-aspecten van de integratie, standaarden en framewrks. - Wet- en regelgeving. Belemmeringen vr integratie wrden in beeld gebracht. - Businessmdellen en rllen. De waardeketen vr de technlgie wrdt in kaart gebracht. Impact - Prjecten leveren resultaten p die grtschalige integratie van decentrale prductie systemen mgelijk maken. Onderwerp: Beheersen en bufferen van energiestrmen Specifieke uitdaging Het beheersen en bufferen van energiestrmen beslaat het dmein waarbij de energievraag (f energie-pwek) van eindgebruikers wrdt beïnvled dr de beheften en eisen vanuit de energiemarkten f vanuit de fysieke infrastructuur. Dr energiemanagement te te passen wrdt de energievraag p mmenten dat de energie duur c.q. schaars is, beperkt en eventueel verschven naar tijdstippen waarp de prijzen laag zijn. Andersm kan k bewust energievraag gestimuleerd wrden p de tijdstippen dat er een vervled aan energie is f er capaciteitsverscht is. Hierbij kan gedacht wrden aan: - Op tijdstippen dat het hard waait f de zn schijnt is er relatief gedkpe strm beschikbaar bij een grte penetratie van zn- en windenergie in Nederland f uit het buitenland. - Op bepaalde tijdstippen laden veel elektrische aut s tegelijkertijd p, terwijl de elektriciteitsnetten hiervr niet de capaciteit hebben. Naast een technisch vraagstuk is energiemanagement een sciaal vraagstuk. Er wrdt namelijk van eindgebruikers gevraagd m hun energiebehefte aan te passen, waarp de huidige markt niet f nauwelijks is ingericht. He wrdt de participerende huding van eindgebruikers gerealiseerd? Een nderdeel van het beheersen van energiestrmen is het pslaan van energie. Decentrale pslag is ptentieel vr vele kwesties in de energievrziening een plssing. Mgelijke baten in het systeem zijn: - Peak shaving ten beheve van ntlasting van de netten. - Opslag van tijdelijke verschtten van lkaal pgewekte energie en deze p geschikte mmenten weer ntsluiten. - Energiemanagement bij eindgebruikers t.b.v. balancering (znder invled p cmfrt f znder wijziging gedrag eindgebruikers). - Realiseren van autnmie en resilience c.q. het leveren van back-up bij stringen. - Prfiteren van prijsschmmelingen in de markt. Opslag is mmenteel ecnmisch ng slecht rendabel te maken. Dit kmt mede dr de versnippering ver meerdere partijen in de energieketen, zdat ketenptimalisatie meilijk is. Opslag kan in verschillende vrmen (denk aan chemische pslag (bijvrbeeld batterijen), warmte, gas, pwer2gas, waterstf). Hiermee wrden technieken aangebden die meerdere vrmen van Bladzijde 10 van 22

11 energie bevatten. Dit levert ng de ndige nduidelijkheden p het gebied van wet- en regelgeving. In huidige ptimalisatiemdellen wrdt pslag ng niet f nauwelijks meegenmen. Dergelijke mdellen dienen ng ntwikkeld te wrden m de juiste analyses en afwegingen te kunnen maken. Technlgische scpe - Vanaf 2014 geldt een minimum TRL niveau 6 (zie bijlage A). - In 2014 ligt de nadruk p een tweetal zaken: - Het realiseren van kstprijsdalingen in de hard- en sftware van energiemanagement prducten/systemen. - Het realiseren van een pen platfrm, waarp aanbieders van energiemanagementdiensten hun diensten kunnen aanbieden, danwel hun hard- en sftware p kunnen aansluiten. - Veel pslagtechnieken wrden ntwikkeld in het buitenland. Vr Nederland liggen de kans en de uitdaging in het ntwikkelen van managementsystemen en de tepassing daarvan binnen het energiesysteem. - Op welke lcatie kan decentrale pslag het beste tegepast wrden en welke pslagvrm is het beste tepasbaar? - Er is relatief weinig ervaring met het peratineel tepassen van pslag. Met het ntwerp en de installatie van pslag is in pilts al wat ervaring pgedaan, maar vral ver het beheer, het nderhud en de bedrijfsvering is er ng weinig praktijkkennis. Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A) Energiemanagement en ptimalisatie met nadruk p intelligente bedrijven en bedrijfsterreinen. Elektrische aut s in het Smart Grid. Energiecnversie en ptimalisatie van energiebrnnen p diverse spanningsniveaus. Optimaal gebruik maken van flexibiliteit in het systeem, rekening hudend met belangen van bestaande en nieuwe stakehlders. Ontwikkelen van diensten en business mdellen gericht p samenwerking met specifieke eindgebruikersdelgrepen. De eindgebruiker als nieuwe stakehlder. Aandachtspunten - Businessmdellen en rllen: In samenhang met de technlgische ntwikkeling is het ndig dat dynamische beprijzing mgelijk wrdt in de energiemarkten waarmee incentives de verduurzaming verder aanjagen. Dit kan p bijvrbeeld de cmmditymarkt, de nbalansmarkt en/f met dynamische prijzen vr transprt en levering. In prjecten dienen partijen betrkken te wrden, die p deze energiemarkten met innvatieve tariefstructuren een rl spelen. Opslag is in de energiewereld ng vrij weinig tegepast. Met nieuwe business mdellen lijkt pslag een grtere rl te kunnen spelen. Om deze business mdellen en de rllen van de verschillende stakehlders te kunnen bepalen zijn mdellen en tls ndig m de (maatschappelijke) business case van pslag en pslagdiensten te kunnen bepalen. Bladzijde 11 van 22

12 ICT en datamanagement zijn een essentiële vrwaarde m energiemanagement en/f pslag mgelijk te maken. Dit dient een nderdeel te zijn van de uit te werken business mdellen. - Opschaling en standaarden. De technlgie met bewezen schaalbaar zijn vr de specifieke tepassing en daarbij gebruik maken van gangbare standaarden en/f framewrks. Afwijkingen hierp zijn mgelijk maar meten ged wrden nderbuwd in het prjectvrstel. - Wet- en regelgeving. Eventuele belemmeringen in wet- en regelgeving m.b.t. het tepassen van technlgie dienen helder te wrden gemaakt. In prjecten meten de belemmeringen en eventuele plssingen inzichtelijk gemaakt wrden. Impact - Prjectvrstellen dienen resultaten p te leveren die aantnbaar helpen bij het intrduceren van prducten en/f diensten p het gebied van energiemanagement, het ntwikkelen van business mdellen en het versnellen en het mgelijk maken van business cases. - Prjectvrstellen leveren aantnbaar een bijdrage aan het ntwikkelen f het realiseren van een pen platfrm, waarp bedrijven hun diensten en/f prducten p het gebied van energiemanagement kunnen aanbieden - Aantnbare business mdellen vr (nieuwe) dienstverlening - Identificatie van belemmeringen in wet- en regelgeving - Er meten demnstraties en pilts wrden pgezet m praktijkervaring p te den vr verschillende stakehlders. - Prjectenvrstellen dienen aantnbare resultaten p te gaan leveren p het gebied van de ntwikkeling van nieuwe diensten en prducten p het gebied van pslag. Bladzijde 12 van 22

13 Prgrammalijn 2. Infrmatie en cntrl systems vr flexibiliteit in de energie infrastructuur Onder dit prgramma wrdt verstaan de infrmatiediensten en systemen die inzicht geven in de testand van het netwerk (mnitring, sensring), f van de (sub) infrastructuur en ndersteunend zijn aan de flexibiliteitsdiensten vr eindgebruikers. Vrbeelden hiervan zijn datamanagement, het vrzien in stuur- en meetmiddelen binnen de netten, capaciteitsmanagement en cngestiemanagement. Ok is van belang de interactie tussen de markt en de fysieke infrastructuur. Speciale aandacht is er vr verrekeningen en bijbehrende ICT infrastructuren. Het del is de ksten vr netwerkaanpassingen te verlagen en het balans-herstellend vermgen vr integratie duurzame energie substantieel te vergrten. Plus het faciliteren van nieuwe dienstverlening vr tientallen (MKB) bedrijven. Vrbeelden van prduct-markt cmbinaties zijn ICT platfrmen, infrmatiesystemen, meet-en regelsystemen, sensrs, actuatren, slimme meter datamanagement, markt cntrl mechanisme, slimme kabels, smart inverters, sftware vr het analyseren van gegevens uit de infrastructuur en sftware vr dynamic billing. De vlgende nderwerpen zijn nderdeel van deze prgrammalijn: Beschikbaar stellen f leveren van infrmatie- en datamanagement Inzetten van prijsmechanismen en dynamische verrekeningen Flexibilisering van de energie infrastructuur Onderwerp: Beschikbaar stellen f leveren van infrmatie- en datamanagement Specifieke uitdaging ICT, met alle daarbij behrende infrmatie en infrmatie beheersystemen, is van grt belang vr Smart Grids. ICT is veel meer dan een enabler ; het is een integraal nderdeel van een intelligent energienetwerk. De integratie van peratinele technlgie (OT) en infrmatie technlgie (IT) is hier in al zijn geledingen zichtbaar. De heveelheid gegenereerde data en de daarbij behrende set van eigenschappen zal dramatisch tenemen. Zie bijlage C. Het verzamelen van data en deze als infrmatie aanbieden aan derden, rekening hudend met privacy en cyber security aspecten, behren nverbrekelijk bij de digitalisering van het energiesysteem. Netbeheerders krijgen de mgelijkheden m de testand van hun energienetten cntinu en in meer detail te mnitren en de energiestrmen beter te cntrleren, te sturen en te beheren. Andere cmmerciële partijen krijgen steeds meer de mgelijkheid energie-management en andere flex-diensten te ntwikkelen en aan hun klanten aan te bieden. De specifieke uitdaging vr het TKI is instrumenten te laten ntstaan vr het meten, cllecteren, transprteren, analyseren, interpreteren en presenteren van alle data in een smart grid. ICT reikt elementen aan in de waardeketen die er uiteindelijk vr gaan zrgen dat het grid zelf lerend en zelfsturend kan wrden. Bladzijde 13 van 22

14 Technlgische scpe De rl van ICT in smart grids is nmisbaar. Dr de tepassing van snelle cmmunicatie technieken is het mgelijk m in krtere periden veel data te versturen en te ntvangen. Deze data wrdt nder meer gegenereerd dr het mnitren en cntrleren met behulp van sensren en wrdt gebruikt vr het besturen met behulp van infrmatie en actuatren. Daarmee kmt er meer cntrle ver het grid en kunnen mgelijke verstringen vrkmen wrden. Al die data zal dr middel van agent technlgieën wrden geaggregeerd en via data mining en analyses wrden gepresenteerd als stuurinfrmatie vr het grid. De ICT mgeving dient dr middel van bewezen architecturen en standaarden te wrden ingericht. ICT mag niet alleen gaan ver aantrekkelijke tepassingen. Er dient evenzeer aandacht te wrden besteed aan een gestandaardiseerde, pen en betruwbare infrmatiestructuur die interperabiliteit mgelijk maakt. Van belang hierbij zijn de eisen die in 2014 gesteld gaan wrden aan het technlgy readiness level (TRL). En dat prjecten zich meer richten p tepassingen dan p fundamenteel nderzek, waarbij een TRL wrdt gerealiseerd van minimaal level 6. De speerpunten die genemd zijn in het in addendum 2013 blijven nverminderd van kracht (zie bijlage A): Framewrks en standaarden Interperabiliteit Cntrle en beheerssystemen Resilience, beschikbaarheid en veerkracht Security by design Eigenaarschap van data & privacy Twee belangrijke aspecten, die nauw gekppeld zijn aan energie, data en ICT, zijn het waard p apart benemd te wrden, te weten resilience en security. Resilience. De vergang naar decentrale intelligente energienetwerken betekent vaak meer cmplexiteit dan die we aantreffen in de traditinele netwerken. Met als uitgangspunt dat elk nderdeel van het systeem nbetruwbaar f niet beschikbaar kan wrden dient er gestreefd te wrden naar de inzet van mdel-based analyses m futen en nderbrekingen te vrkmen, te vrspellen en p te lssen. Van een reactieve naar een practieve manier van werken dus. Security. Vanzelfsprekend is security is een abslute vrwaarde vr betruwbare energiesystemen. De ervaringen in ICT prjecten kunnen en meten benut wrden bij slimme energienetwerken. Op die manier kunnen ICT en energie elkaar versterken. Security by design zal het uitgangspunt dienen te zijn. Cyber security standaarden stellen rganisaties in staat m security technieken effectief te te passen en het aantal security aanvallen te minimaliseren. Certificatie is daarbij ndzakelijk m een vrm van verzekering te verschaffen. Daarnaast mag niet vergeten wrden dat naast prtectie k ntdekken en adequaat reageren steeds belangrijker wrdt. Data in de energiewereld Binnen de energiewereld, en vanzelfsprekend tegespitst p intelligente energienetwerken zullen we met de in de bijlage C beschreven data karakteristieken gecnfrnteerd wrden. Ok hier het hele scala aan data, te beginnen met traditineel accuntmanagement via alle via internet gekppelde cmpnenten naar demand/respnse systemen en interacties met sciale netwerken. Bladzijde 14 van 22

15 De Taskfrce Intelligente Netten signaleerde in haar discussiedcument Op weg naar intelligente netten deze trend k al in 2010 in het smart energy city scenari: 1. Data intensiteit: zeer hg 2. Data cördinatie: decentraal 3. Tijdsbasis: minuten De huidige ntwikkelingen zullen de gesignaleerde trends alleen maar nderbuwen en in veel pzichten gaan versterken. De tijdsbasis in minuten lijkt nu al krt gekzen. Aandachtspunten - Wet- en regelgeving; privacy & security. De nvermijdelijke mslag van een applicatiearchitectuur naar een data-architectuur (zwel hardware- als sftwarematig) zal de ndige aandacht dienen te krijgen. He kunnen verantwrdelijkheden belegd wrden, eigenaarschap gedefinieerd wrden en de nzekerheden in de prcessen, de mdellen en de data zelf wrden gereduceerd? Statistische technieken zullen de nzekerheid in analytische mdellen kunnen verminderen. - Opschaling en standaarden. De cmplexiteit van smart grids en de ndzaak de flexibiliteit daarvan te waarbrgen betekent dat alle belangrijke cmpnenten geïnstrumentaliseerd dienen te zijn en hun gedragingen meetbaar wrden gemaakt. Impact - De eindgebruikers staan centraal bij de energietransitie en de implementatie van SG s. Zij zitten in het centrum van deze veranderingen en meten een prces dr van passieve ntvangers van Bladzijde 15 van 22

16 energie naar actieve deelnemers (prsumers) in de energiemarkt. Het mag verwacht wrden dat actieve eindgebruikers de weg zullen vinden naar efficiëntere en duurzamere energie cnsumptie en zeker -prductie dan die gebden wrden in de huidige energievrziening.. - Om dit mgelijk te maken meten de eindgebruikers wel de beschikking hebben ver alle f in ieder geval de juiste infrmatie. Maar k gebruik kunnen maken van incentives zals dynamische beprijzing mechanismen (transprt en/f levering) en de bijbehrende ICT tls (zie vlgend nderwerp). - Gegeven wat hiervr is geschreven ver data zal het duidelijk zijn dat data in al zijn vrmen en vlumes een enrme impact heeft p de huidige prgrammalijnen. De nderwerpen in de prgrammalijnen kunnen alleen gerealiseerd wrden binnen een ged functinerende ICT infrastructuur, gebaseerd p betruwbare infrmatie. Het TKI S2SG hecht daarbij veel waarde aan aansluiting bij de ICT radmap die vr alle tpsectren is pgesteld en de aandacht vr de Human Capital Agenda. Onderwerp: Inzetten van prijsmechanismen en dynamische verrekeningen Specifieke uitdaging De traditinele manier van verrekenen van energie tussen partijen is niet meer tereikend vr de ntwikkelingen die plaatsvinden bij de energietransitie. In het bijznder geldt dit vr de verrekening (billing) van nieuwe flexibiliteitsdiensten zals demand respnse en bij cnsumentendiensten zals nderlinge levering die in alle pzichten nieuw zijn ten pzichte van de huidige energielevering. De huidige billingprcessen kunnen deze diensten en bijbehrende prijsmechanismen niet adequaat verwerken aangezien zij slechts gericht zijn p de pmaak van een jaarlijkse energienta. Nieuwe functinaliteiten en prcessen zullen beschikbaar meten kmen. Ok is te verwachten dat nieuwe stakehlders zullen pstaan met eigen billing mechanismen. Technlgische scpe - Vanaf 2014 geldt een minimaal TRL niveau 5 - Het billingprces sluit aan p een marktsituatie waarbij meerdere partijen nderling transacties uitveren en daarbij k kunnen wisselen van rl, zwel afnemer als prducent, f als intermediair. - Het billingsysteem verzamelt grte heveelheden data (energiegebruik, pwek, tarieven) uit verschillende brnnen (.a. slimme meters) en verwerkt deze, in krte tijd (tt real-time). - Het billingsysteem hanteert variërende tarieven, die tt stand zijn gekmen p basis van actuele afspraken en dynamische situatie afhankelijk gegevens. - Het billingsysteem is geschikt vr nieuwe innvatieve energiediensten van derde partijen. Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A): Alle genemde speerpunten, behalve DC interfaces Aandachtspunten - Opschaling van plssingen is mgelijk met bijbehrende standaardisatie - Privacy en het brgen van security wrdt p alle niveaus gerespecteerd - Er dient aandacht te zijn vr de interactie met (en gedrag van) de energie prsument Bladzijde 16 van 22

17 - Er dient rekening gehuden te wrden met (gewenste) wet- en regelgeving. Specifiek p gebied van feedback en vrlichting. - Er dienen nieuwe business mdellen te wrden gefaciliteerd zwel in de cnsumenten- als in zakelijke markt - Er dient een integrerende systeemplssing te wrden gerealiseerd, met meerdere partijen ver de keten. - Kstenreductie dr faciliteren van billing als dienst. Impact - Adequate energieverrekening maakt de intrductie van nieuwe energieprpsities (zals flexibiliteitsdiensten) en relateerde business mdellen mgelijk en versnelt daarbij de gewenste energietransitie. - Afrekenen kan gebeuren dr leveranciers, dr netbeheerders f dr geheel nieuwe billing dienstverleners. - Beprefd zal meten wrden tussen wat er decentraal kan wrden gerealiseerd versus centraal. En wie welke activiteiten invult. - He de vergang van de huidige rekening, met één aanbieder en één afnemer en één prijsschema, naar een dcument waarbij transacties vermeld wrden tussen meer aanbieders, meer afnemers en verschillende prijsschema s, zich zal vltrekken is nu ng niet duidelijk. Het zal in stappen gaan, waarbij er steeds meer mgelijkheden kmen. Onderwerp: Flexibilisering van de energie infrastructuur Specifieke uitdaging - Flexibilisering van de infrastructuur dr middel van de ntwikkeling van nieuwe meettechnieken, nieuwe regelingen en nieuwe rekenalgritmes leidt tt betere benutting van de infrastructuur, een hgere betruwbaarheid en meer mgelijkheden vr de inpassing van duurzame energiepwekking. Flexibilisering is tevens ndig m de decentrale energiebrnnen met minimale impact in te kunnen passen in de bestaande netten. Technlgische scpe - Vanaf 2014 geldt een minimaal TRL niveau 6. - Het is de verwachting dat intelligente cmpnenten zals DC interfaces en andere vermgenselektrnica, regelbare tapchangers de bedrijfsvering verbeteren van de netten. - Dr intelligente mnitring, sensing en aansturing wrdt de betruwbaarheid van de infrastructuur verhgd en beter benut. - De in te zetten technlgie zal in hge mate zich meten kunnen aanpassen aan de bestaande en geïnstalleerde cmpnenten. Hierbij zal een duidelijke knip gemaakt meten wrden in de instrumentatie architectuur tussen peratinele technlgie (OT) en infrmatie technlgie (IT) gezien de verschillen in vervanging mlpsnelheden van deze technlgie. - Self-healing en adaptief schakelen verbetert de pwer quality en vermindert de kwetsbaarheid van de infrastructuur. - Regelalgritmen zrgen vr stabiliteit en vrkmen cngestie ten gevlge van extreme transprtsituaties. - De ntwikkeling van diagnstieken en methdieken zullen de cmpnentkennis vergrten. Bladzijde 17 van 22

18 Relatie met speerpunten uit Addendum 2013 (zie bijlage A) DC Interfaces Cntrle en beheersystemen Aandachtspunten - Opschaling en standaarden. Integratie van technische en peratinele plssingen. Maximaal gebruik van de begde services die aangesltenen kunnen verlenen. - Business mdellen. Reductie van ksten van autmatisering in distributienetten zdat de ksten pwegen tegen de (Smart Grid) waarde die wrdt gegenereerd. Impact - Netbeheer heeft enrme uitdagingen m aan de tenemende piekvraag en maximale lkale pwekking te kunnen vlden. - Znder flexibilisering van de infrastructuur zullen de ksten frs tenemen en zal de kwaliteit van de vrziening teruglpen. - Flexibilisering in de infrastructuur gaat hand in hand met andere smart grid functinaliteiten en zal deze functinaliteiten aanvullen. Bladzijde 18 van 22

19 Bijlage A: Speerpunten uit Addendum 2013 In nderstaand verzicht is aangegeven he de nderwerpen per prgrammalijn zich verhuden tt de speerpunten uit het Addendum van Smmige speerpunten uit het Addendum van 2013 vallen nu nder de categrie aandachtspunten die vr alle nderwerpen gelden, zals framewrks, standaarden en security. Fcus Onderwerpen Addendum 2013 Nieuwe marktmdellen en prijsmechanismes p basis van infrmatie uit slimme meters Energiemanagement en ptimalisatie met nadruk p intelligente bedrijven en bedrijfsterreinen Elektrische aut s ingepast in het Smart Grid Íntegratie Decentrale Prductie Beter Benutten Ïnfrastructuur x Beheersen en Bufferen van Energiestrmen Benutten decentrale pslag Elektrische aut als pslag Benutten decentrale buffering x x x x Inzetten van prijsmechanismen en dynamische verrekeningen Flexibilisering van energie infrastructuur Beschikbaar stellen f leveren van infrmatie en datamanagement x x Framewrks en standaarden Cntrle- en beheerssystemen Resilience, beschikbaarheid. Security by design Relatie met ICT radmap x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Energiecnversie en netintegratietechnlgieën vr ptimale inzet van energiebrnnen p diverse spanningsniveaus DC grids en DC interfaces Asset management van de Smart Grid infrastructuur en sensring waarnder de ntwikkeling van nieuwe meet methdlgieën. Optimaal gebruik van flexibiliteit in het systeem rekening hudend met belangen van bestaande en nieuwe stakehlders Veranderende rl van de netbeheerders en de pkmst van nieuwe rllen Ontwikkeling van diensten en business mdellen gericht p en in samenwerking met specifieke eindgebruikersdelgrepen De eindgebruiker als nieuwe stakehlder x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Tabel 1. Overzicht van speerpunten uit Addendum 2013 en relatie met nderwerpen uit Addendum 2014 Bladzijde 19 van 22

20 Bijlage B: TRL niveaus en aandachtspunten in de tijd In nderstaande tabel is indicatief aangegeven he de ntwikkelingen van TRL niveaus 2 in de tijdstappen 2015, 2020, 2025 en 2030 is vrzien. Ok de specifieke aandacht van de aandachtspunten in deze tijdstappen is aangegeven. Deze infrmatie is belangrijk m mee te nemen in de tender(s) p deze mmenten. De kruisjes in de tabel geven aan waar specifieke aandacht naar uit gaat vr welke peride. Prgrammalijn Onderwerp Readiness Levels (TRL) Opschaling / Standaarden interperabiliteit, standaarden en framewrks (ICT), security, plijning ICT radmap Wet en Regelgeving Identificeren belemmeringen in wet en regelgeving Energiemanagement vr flexibiliteit van het energie systeem Infrmatie en cntrl systems vr flexibiliteit infrastructuur Tabel 2. Overzicht van nderwerpen, aandachtspunten in de tijd Aandachtspunten TRL 1 basic principles bserved TRL 2 technlgy cncept frmulated TRL 3 experimental prf f cncept TRL 4 technlgy validated in lab TRL 5 technlgy validated in relevant envirnment (industrially relevant envirnment in the case f key enabling technlgies) TRL 6 technlgy demnstrated in relevant envirnment (industrially relevant envirnment in the case f key enabling technlgies) TRL 7 system prttype demnstratin in peratinal envirnment TRL 8 system cmplete and qualified TRL 9 actual system prven in peratinal envirnment (cmpetitive manufacturing in the case f key enabling technlgies; r in space) Rllen / Business Mdellen impact p bestaande rllen in de energiemarkt, ntstaan van nieuwe rllen en bijbehrende business mdellen (waardeketens), prsumers en eindgebruikers participatie Beter Benutten Infrastructuur 6 Integratie Decentrale Prductie x x x x x x Beheersen van energiestrmen 6 Infrmatie en Datamanagement 6 Prijsmechanismen en Verrekeningen x x Flexibilisering Infrastructuur 6 x 2 Brn: Hrizn 2020 Wrkprgramme General Annex G Bladzijde 20 van 22

21 Bijlage C: Data Data Er zijn veel nderzeken geweest en vrspellingen gedaan ver de heveelheden data die geprduceerd gaan wrden. De eerder genemde integratie van peratinele- en infrmatietechnlgie is één van de vrnaamste rzaken van enrme heveelheden data die wrden geprduceerd en ng geprduceerd gaan wrden. De tsunami van data Zals de illustratie aangeeft is het dus niet alleen de nvrstelbare heveelheden data die p ns afkmt, maar zeker k de snelheid waarmee dat gebeurt. 90% van alle mmenteel digitaal beschikbare data is geprduceerd in de laatste twee jaar. En die snelheid gaat zeker niet afnemen. Big data Big data is de term vr een cllectie data sets die z mvangrijk, cmplex en zelfs dynamisch kan zijn dat het (welhaast) nmgelijk is gewrden m die te verwerken en te beheren middels handmatige data base management tls f traditinele applicaties. Uitdagingen hierbij zij grip krijgen, curatie, pslag, drzeken, analyseren, delen en visualisatie. Vr velen is data de nieuwe grndstf en is data wetenschapper de meest fascinerende baan in de 21 ste eeuw. Bladzijde 21 van 22

22 Open data Open data is een term die wrdt gebruikt m vrij beschikbare infrmatie te duiden. De vrwaarden waarnder deze infrmatie beschikbaar is, wrdt beschreven in licenties en gebruiksvrwaarden. Bij pen data wrdt er naar gestreefd m de beperkingen in hergebruik tt een minimum te beperken. Open data wrdt veel in verband gebracht met verheidsdata maar blijft daar zeker niet te beperkt. In de praktijk blijkt dat juist de cmbinatie van pen data vanuit de verheid, aangevuld dr het bedrijfsleven tt zeer interessante inzichten gaat leiden en nieuwe business mdellen mgelijk maakt. Een zeer recent vrbeeld is de publicatie van de energieatlas van de gemeente Amsterdam. Gebaseerd p pen ge data, aangevuld met Amsterdam specifieke data en gegevens van bedrijven en/f netbeheerders. Nauw gerelateerd aan pen data is het begrip linked pen data. Met linked pen data breng je samenhang aan in infrmatie. Elk cncept wint aan betekenis als er meer beschrijvingen aan gelinkt wrden. Daardr krijgt de inhud van webdcumenten meer betekenis en wrden zekresultaten nauwkeuriger. Dimensies van data Traditinele eigenschappen van data zijn: statisch, gestructureerd, transactie geriënteerd en met een bekend pslagadres. Maar heel veel nieuw geprduceerde data gaan k heel andere eigenschappen vertnen. Velcity, de data is in beweging; variety, allerlei srten en maten, maar bvenal veracity, de nzekerheid ver data. Is die in deze situatie, nder deze cndities, nu wel f niet betruwbaar? In 2015, zal naar verwachting 80% van alle beschikbare data in meer f mindere mate nzeker zijn. Brn: IDC, IBM, McKinsey ea. Bladzijde 22 van 22

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014 TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid Programmalijnen en speerpunten 2014 Programmalijnen en aandachtspunten 1. Energiemanagement voor fleibiliteit van energiesysteem 2. Informatie en control

Nadere informatie

Programma Welzijn en Zorg. Nieuwe Zorg en Domotica

Programma Welzijn en Zorg. Nieuwe Zorg en Domotica Prgramma Welzijn en Zrg Nieuwe Zrg en Dmtica Aanleiding De mgelijkheden vr het langer zelfstandig thuis blijven wnen, meten wrden verbreed. Technlgische ntwikkelingen die zrg p afstand en het participeren

Nadere informatie

Uitstroomprofiel opleiding Klinisch Informatica September 2014

Uitstroomprofiel opleiding Klinisch Informatica September 2014 Uitstrmprfiel pleiding Klinisch Infrmatica 1 Inleiding Dit uitstrmprfiel sluit aan p het berepsprfiel van de klinisch infrmaticus. Het berepsprfiel beschrijft evenwel de ttale breedte van het veld van

Nadere informatie

V-ICT-OR begeleidt besturen in hun informatiehuishouding voor optimaal verloop van samenvoeging gemeente en OCMW

V-ICT-OR begeleidt besturen in hun informatiehuishouding voor optimaal verloop van samenvoeging gemeente en OCMW V-ICT-OR begeleidt besturen in hun infrmatiehuishuding vr ptimaal verlp van samenveging gemeente en OCMW De infrmatica in steden en gemeenten greide sinds de jaren 80 rganisch. Dat stapje bij stapje greien

Nadere informatie

De voorraad fossiele brandstoffen is eindig. Op termijn zullen we andere bronnen voor onze energievoorziening moeten gebruiken.

De voorraad fossiele brandstoffen is eindig. Op termijn zullen we andere bronnen voor onze energievoorziening moeten gebruiken. 5.2.7 Energie Wat is het thema en waarm is het belangrijk? Het thema energie gaat ver het gebruik van energie in de gebuwde mgeving vr verwarming, keling, verlichting en industriële en agrarische prcessen.

Nadere informatie

Samenvatting mediapartners Shopping2020

Samenvatting mediapartners Shopping2020 Samenvatting mediapartners Shpping2020 Samenvatting eindrapprt expertgrep Supply Chain De supply chain van de tekmst wrdt gekenmerkt dr cntinue verandering en vraagt m flexibiliteit. De veranderende retailmgeving

Nadere informatie

Projectaanvraag Versterking sociale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân

Projectaanvraag Versterking sociale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân 1 Prjectaanvraag Versterking sciale infrastructuur t.b.v. burgerkracht in Fryslân 1. Aanleiding Eind 2012 heeft Prvinciale Staten van de prvincie Fryslân keuzes gemaakt mtrent de 'kerntakendiscussie'.

Nadere informatie

Duurzaam inzetbaar in een vitale organisatie

Duurzaam inzetbaar in een vitale organisatie Duurzaam inzetbaar in een vitale rganisatie Vitaliteit en bevlgenheid vrmen sleutelbegrippen vr het ptimaal en duurzaam inzetten van medewerkers. Vitale medewerkers bruisen van energie, velen zich fit

Nadere informatie

Les Hernieuwbare energie

Les Hernieuwbare energie LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Hernieuwbare energie Werkblad Les Hernieuwbare energie Werkblad "100% duurzaam", "Hllandse wind", "Kies bigas!": wie de reclames van energiebedrijven bekijkt zu bijna denken

Nadere informatie

E-car sharing in Zuid - Limburg

E-car sharing in Zuid - Limburg E-car sharing in Zuid - Limburg Januari 2014 Inhudspgave 1. Intrductie e-car sharing 2. Visie en tepassing in Zuid Limburg 3. Pilt prject Sittard - Geleen Intrductie e-car sharing Wat is (e-) car sharing

Nadere informatie

Visie op de webpresentatie. gemeente Eindhoven

Visie op de webpresentatie. gemeente Eindhoven Visie p de webpresentatie gemeente Eindhven Inhud 1 Inleiding 3 2 Basisgedachte beheften ntvanger centraal 3 2.1 Onderscheidende kwaliteiten websites 3 2.2 Verbinding essentieel 4 2.2.1 Verbinding extern

Nadere informatie

Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE) Winterswijk 2013-2018

Voor- en Vroegschoolse Educatie (VVE) Winterswijk 2013-2018 Vr- en Vregschlse Educatie (VVE) Winterswijk 2013-2018 1. Inleiding Vr- en Vregschlse Educatie, als nderdeel van het bredere beleidsterrein nderwijsachterstandbeleid, wrdt sinds 2002 in Winterswijk vrmgegeven.

Nadere informatie

Ter vergelijking met de MJA3-doelstelling worden de indices voor productieproces, keten en duurzame energie gesommeerd.

Ter vergelijking met de MJA3-doelstelling worden de indices voor productieproces, keten en duurzame energie gesommeerd. MJA3 cnvenant Methdiek energieefficiency Alle inspanningen van bedrijven gericht p energiebesparing in het prductieprces en in de keten en met het g p de inzet van duurzame energie, wrden gehnreerd: zij

Nadere informatie

Missie, visie en strategie Informatievoorziening veiligheidsregio s Definitief RBC 5/11/14

Missie, visie en strategie Informatievoorziening veiligheidsregio s Definitief RBC 5/11/14 Missie, visie en strategie Infrmatievrziening veiligheidsregi s Definitief RBC 5/11/14 Inleiding Relatie met prgrammaplan en werkplannen Deze missie, visie en strategie vrmen de basis vr het Prgramma Infrmatievrziening

Nadere informatie

Maak van 2015 jouw persoonlijk professionaliseringsjaar

Maak van 2015 jouw persoonlijk professionaliseringsjaar Maak van 2015 juw persnlijk prfessinaliseringsjaar en wrd Nlc erkend Register Lpbaanprfessinal (RL) Nlc erkend Register Lpbaanprfessinal (RL) Deze status wrdt bereikt na certificering dr het nafhankelijke

Nadere informatie

Ambitie HAS Hogeschool: Afvalvrij in Resultaten afgelopen 3 jaar Zie bijlage 1: Grafieken. Samenwerking Ecosmart

Ambitie HAS Hogeschool: Afvalvrij in Resultaten afgelopen 3 jaar Zie bijlage 1: Grafieken. Samenwerking Ecosmart Ambitie HAS Hgeschl: Afvalvrij in 2025 HAS Hgeschl is hét hger berepspleidings- en expertisecentrum in Zuid Nederland in het dmein van agr, fd en leefmgeving. Als zelfstandige tp-hgeschl leiden we studenten

Nadere informatie

Groundbreaking Innovative Financing of Training in a European Dimension. D2.1 GIFTED MODEL November 2012

Groundbreaking Innovative Financing of Training in a European Dimension. D2.1 GIFTED MODEL November 2012 Grundbreaking Innvative Financing f Training in a Eurpean Dimensin D2.1 GIFTED MODEL Nvember 2012 Prject Reference n. 517624-LLP-1-2011-1-AT-GRUNDTVIG-GMP Wrkpackage n. WP 2 Mdelling Deliverable n. D 2.1

Nadere informatie

Middelen Financiële middelen o De organisatie heeft een actueel beleid met betrekking tot het verkrijgen van de benodigde financiële middelen.

Middelen Financiële middelen o De organisatie heeft een actueel beleid met betrekking tot het verkrijgen van de benodigde financiële middelen. Categrie C Per aspect van het framewrk zijn nrmen pgesteld. Vetgedrukt zijn de verplichte nrmen. Organisaties die nder categrie C vallen, zullen verder zijn met het implementeren van kwaliteitssystemen

Nadere informatie

Cursussen CJG. (samenwerking tussen De Meerpaal en het onderwijs in Dronten) Voortgezet Onderwijs

Cursussen CJG. (samenwerking tussen De Meerpaal en het onderwijs in Dronten) Voortgezet Onderwijs Cursussen CJG (samenwerking tussen De Meerpaal en het nderwijs in Drnten) Vrtgezet Onderwijs 1 Faalangst (vrtgezet nderwijs) Faalangsttraining is vr jngeren die gespannen zijn en (te) veel nadenken ver

Nadere informatie

Bijlage 4. Toetsingskader ontwerp levensloopbestendig Zeist-Oost

Bijlage 4. Toetsingskader ontwerp levensloopbestendig Zeist-Oost Bijlage 4 Tetsingskader ntwerp levenslpbestendig Zeist-Ost 1. Opzet Het tetsingskader Levenslpbestendig Zeist-Ost bestaat uit een aantel nderdelen. Een algemeen deel gaat ver de levenslpbestendige wijk:

Nadere informatie

VISIE OP LEREN. De uitgangspunten van de samenwerking; Het opleiden binnen het partnerschap; Het leren binnen het partnerschap.

VISIE OP LEREN. De uitgangspunten van de samenwerking; Het opleiden binnen het partnerschap; Het leren binnen het partnerschap. VISIE OP LEREN Opleiden en leren in het partnerschap Apeldrn Zutphen Vr het welslagen van de missie is het van het grtste belang dat binnen het partnerschap gewerkt wrdt vanuit een gemeenschappelijke visie

Nadere informatie

Samenvatting criteria arbeidsmarktplatform:

Samenvatting criteria arbeidsmarktplatform: Plan Samenvatting criteria arbeidsmarktplatfrm: 1. Cncreet prjectidee: het prject richt zich p het terugdringen van een veelheid van taken van persneelsleden p kleine schlen en p het inzetten van persneel

Nadere informatie

Deelprojectplan. Projectadministraties

Deelprojectplan. Projectadministraties Deelprjectplan Prjectadministraties Het beheersen van prjectadministraties dr de invering van een hgeschlbrede methdiek. 1 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding 2. Prbleemverkenning en stelling 3. Prjectdelen 4.

Nadere informatie

6. Opleidingskader voor de procesopleiding Informatiemanagement

6. Opleidingskader voor de procesopleiding Informatiemanagement 6. Opleidingskader vr de prcespleiding Infrmatiemanagement In het prject GROOTER wrden nder andere een aantal pleidingskaders ntwikkeld vr prcessen nder Bevlkingszrg. Hiernder wrdt het pleidingskader vr

Nadere informatie

Waarom en hoe accountants hun verdienmodel moeten aanpassen. Van uren factureren naar value added pricing

Waarom en hoe accountants hun verdienmodel moeten aanpassen. Van uren factureren naar value added pricing Waarm en he accuntants hun verdienmdel meten aanpassen Van uren factureren naar value added pricing Waarm en he accuntants hun verdienmdel meten aanpassen 2 Inhud Inleiding 3 De ntwikkelingen 4 Blijvende

Nadere informatie

D i e n s t v e r l e n i n g s d o c u m e n t

D i e n s t v e r l e n i n g s d o c u m e n t D i e n s t v e r l e n i n g s d c u m e n t Ons kantr hudt zich bezig met financiële dienstverlening en heeft zich gespecialiseerd in schade- en levensverzekeringen en is daarbij actief p de zakelijkeen

Nadere informatie

beta brugklas secties 2004 2005 1 Ontwikkeling bètatechniek op het Newmancollege. 1. Inleiding

beta brugklas secties 2004 2005 1 Ontwikkeling bètatechniek op het Newmancollege. 1. Inleiding beta brugklas secties 2004 2005 1 Ontwikkeling bètatechniek p het Newmancllege. 1. Inleiding Het Newmancllege streeft naar een sterke prfilering p het gebied van de bètatechnische vakken. De argumenten

Nadere informatie

Jaarverslag Cliëntenraad. Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening

Jaarverslag Cliëntenraad. Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Jaarverslag 2016 Cliëntenraad Juvans Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Vrwrd Gewaardeerde lezer, Graag bieden we u hierbij ns jaarverslag 2016 aan zdat u geïnfrmeerd bent ver nze inbreng in het beleid

Nadere informatie

Controleprotocol Sociaal Domein

Controleprotocol Sociaal Domein Cntrleprtcl Sciaal Dmein Cntrleprtcl vr de accuntantscntrle bij: dr de gemeenten in de regi Amersfrt* gesubsidieerde rganisaties vr Jeugdzrg en WMO dr de gemeenten in de regi Amersfrt f dr de gemeente

Nadere informatie

Bij leefbaarheid gaat het er om hoe mensen hun omgeving ervaren en beoordelen.

Bij leefbaarheid gaat het er om hoe mensen hun omgeving ervaren en beoordelen. 1 Leefbaarheid is een belangrijk, z niet hét thema van de laatste jaren. De wnmgeving wrdt vr mensen steeds belangrijker vr de ervaren wn. Ok vanuit het perspectief van sciale chesie, veiligheid en sciaal-ecnmische

Nadere informatie

CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN

CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN XCDC Trading & Cnsultancy B.V.B.A. B-8780 Ostrzebeke 1. Algemeen CPR305/2011/EU VERORDENING BOUWPRODUCTEN Vanaf 1 st juli 2014 is de CE MARKERING van buwprducten die nder een geharmniseerde nrm vallen,

Nadere informatie

WHITE PAPER HET INRICHTEN VAN KWALITEITSMANAGEMENT

WHITE PAPER HET INRICHTEN VAN KWALITEITSMANAGEMENT WHITE PAPER HET INRICHTEN VAN KWALITEITSMANAGEMENT Adjust - Sciaal Resultaat zet in p verbinding in het Sciaal Dmein. Dat den we dr altijd g te hebben vr de mens en zijn mgeving. We hebben nze expertise

Nadere informatie

Hoe kan uw overheidsorganisatie professionalisering en verduurzaming van het inkoopproces bewerkstelligen

Hoe kan uw overheidsorganisatie professionalisering en verduurzaming van het inkoopproces bewerkstelligen He kan uw verheidsrganisatie prfessinalisering en verduurzaming van het inkpprces bewerkstelligen He kan uw verheidsrganisatie prfessinalisering en verduurzaming van het inkpprces bewerkstelligen UITWERKING

Nadere informatie

Handleiding Handleiding Communicatie voor. Promotoren. Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020.

Handleiding Handleiding Communicatie voor. Promotoren. Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020. Handleiding Handleiding Cmmunicatie vr Prmtren Eurpees Fnds vr Reginale Ontwikkeling VLAANDEREN 2014-2020 1 Eurpese Unie Inhud 1 Inleiding... 1 2 De minimale cmmunicatieverplichtingen... 1 a) Weergave

Nadere informatie

TROWA. Visie en scope Informatiemodel Waterschapsverordening. Datum : : 2.0, definitief

TROWA. Visie en scope Informatiemodel Waterschapsverordening. Datum : : 2.0, definitief TROWA Visie en scpe Infrmatiemdel Waterschapsverrdening Datum : 01-02-2019 Versie : 2.0, definitief Inhudspgave 1 Inleiding 1 2 Bedrijfsvisie 1 2.1 Huidige situatie 1 2.2 Gewenste situatie 1 2.3 Bedrijfsdelstellingen

Nadere informatie

Beleidsregels voorziening jobcoaching Participatiewet 2015

Beleidsregels voorziening jobcoaching Participatiewet 2015 Beleidsregels vrziening jbcaching Participatiewet 2015 1-7-2015 Jbcaching Reginale beleidsregels jbcaching Participatiewet regi Achterhek Inleiding Jbcaching gaat ver het ndersteunen van mensen bij het

Nadere informatie

Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014

Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014 1 Roadmap Smart Grids Mar$jn Bongaerts Frits Verheij 12 februari 2014 Inhoud 2 1. Innovatietafel aanloop naar TKI Switch2SmartGrids 2. Actieplan Duurzame Energievoorziening link naar E-akkoord 3. Toekomstbeelden

Nadere informatie

Beleidsnotitie 2013-2016. 100, uw welzijns- en zorgnetwerk. Vastgesteld op 26 april 2013

Beleidsnotitie 2013-2016. 100, uw welzijns- en zorgnetwerk. Vastgesteld op 26 april 2013 Beleidsntitie 2013-2016 100, uw welzijns- en zrgnetwerk Vastgesteld p 26 april 2013 1 1 Inleiding Begin 2012 maakte 100, uw welzijns- en zrgnetwerk een drstart, na vier jaar nder de naam Zwel NN vanuit

Nadere informatie

Subsidietoetsingskader VVE gemeente Raalte 2015. Doelstelling subsidie:

Subsidietoetsingskader VVE gemeente Raalte 2015. Doelstelling subsidie: Subsidietetsingskader VVE gemeente Raalte 2015 Delstelling subsidie: Op grnd van de Wet OKE (Ontwikkelingskansen dr kwaliteit en educatie zijn gemeenten verantwrdelijk vr de Vrschlse educatie. Gemeenten

Nadere informatie

IWI. De Gemeenteraad Postbus 11563

IWI. De Gemeenteraad Postbus 11563 Inspectie Werk en Inkmen Tezicht Gemeentelijk Dmein De Gemeenteraad Pstbus 11563 2502 AN Den Haag Prinses Beatrixlaan 82 2595 AL Den Haag Telefn (070) 304 44 44 Fax (070) 304 44 45 www.lwiweb.nl Cntactpersn

Nadere informatie

Checklist Veranderaanpak Inhoud en Proces

Checklist Veranderaanpak Inhoud en Proces list Veranderaanpak Inhud en Prces AdMva 2011 www.admva.nl www.arbcatalgusvvt.nl list Veranderaanpak Inhud en Prces www.arbcatalgusvvt.nl Clfn Sturen p Werkdrukbalans en Energie AdMva 2011 Erna van der

Nadere informatie

Stel uw inkomen zeker, sluit een arbeidsongeschiktheidsverzekering af

Stel uw inkomen zeker, sluit een arbeidsongeschiktheidsverzekering af Stel uw inkmen zeker, sluit een arbeidsngeschiktheids af Eindelijk geniet u van een heerlijke skivakantie. En natuurlijk verkmt het u niet, want u bent een ervaren skiër. Maar laat dat ngeluk nu net in

Nadere informatie

Confidentieel. 16 januari 2013 2013/11989. Sectorbrief Themaonderzoek Uitbesteding Vermogensbeheer. Geacht bestuur,

Confidentieel. 16 januari 2013 2013/11989. Sectorbrief Themaonderzoek Uitbesteding Vermogensbeheer. Geacht bestuur, Tezicht pensienfndsen en beleggingsndernemingen Middelgrte en kleine pensienfndsen Pstbus 98 1000 AB Amsterdam Cnfidentieel Datum Bijlage(n) 1 Onderwerp Sectrbrief Themanderzek Uitbesteding Vermgensbeheer

Nadere informatie

Verdiepend onderzoek Wmoinkoopproces

Verdiepend onderzoek Wmoinkoopproces Verdiepend nderzek Wminkpprces Kwalitatief nderzek nder 24 gemeenten Petra Ebben de Jng & Myriam Martens 1 september 2014 Disclaimer en leeswijzer Het ministerie van VWS heeft Q-Cnsult pdracht gegeven

Nadere informatie

Samenvatting Deelprojecten Ouderen Samen

Samenvatting Deelprojecten Ouderen Samen Samenvatting Deelprjecten Ouderen Samen Vughtse Ouderen aan het Wrd In januari 2007 zijn dr het Prject Ouderen Samen vier bijeenkmsten gerganiseerd waarvr alle Vughtse inwners van 55 jaar en uder waren

Nadere informatie

Veel gestelde vragen huurbeleid 18 oktober 2012

Veel gestelde vragen huurbeleid 18 oktober 2012 Veel gestelde vragen huurbeleid 18 ktber 2012 Algemeen: 1. Waarm kmt er een nieuw huurbeleid? Een aantal ntwikkelingen heeft ervr gezrgd dat wij ns huurbeleid hebben aangepast. Deze ntwikkelingen zijn:

Nadere informatie

INVESTEREN IN EXCELLEREN. Energiefonds Brabant. Marktconform investeren in duurzame energie

INVESTEREN IN EXCELLEREN. Energiefonds Brabant. Marktconform investeren in duurzame energie INVESTEREN IN EXCELLEREN Energiefnds Brabant Marktcnfrm investeren in duurzame energie Integrale dienstverlening Missie BOM: kansen creëren vr Brabant dr het versterken van de ecnmische grei- en innvatiekracht

Nadere informatie

Ondersteuning gericht op kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van personen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken.

Ondersteuning gericht op kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van personen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken. Ondersteuning gericht p kwaliteit van leven en maatschappelijke participatie van persnen met een beperking. Een wetenschappelijke stand van zaken. Bea Maes KU Leuven Een veld in beweging Vlwaardig burgerschap

Nadere informatie

van Samen werken naar Samenwerken Kernteam Platform Water Vallei en Eem

van Samen werken naar Samenwerken Kernteam Platform Water Vallei en Eem van Samen werken naar Samenwerken Kernteam Platfrm Water Vallei en Eem Del & Opbuw presentatie! Infrmeren ver de stand van zaken van de factsheet drntwikkeling rganisatie. Terugblik - parapluplan Factsheet

Nadere informatie

BIJLAGE 1: Participatieproces en draagvlakmeting Herinrichting Vestdijk Resultaten Fase 1: Informeren, verzamelen wensen & meningen

BIJLAGE 1: Participatieproces en draagvlakmeting Herinrichting Vestdijk Resultaten Fase 1: Informeren, verzamelen wensen & meningen gemeente Eindhven BIJLAGE 1: Participatieprces en draagvlakmeting Herinrichting Vestdijk Resultaten Fase 1: Infrmeren, verzamelen wensen & meningen In deze bijlage een uitgebreide telichting p het participatieprces

Nadere informatie

Resultaten openbare marktconsultatie. Verkoop klooster Groot Bijstervelt Gemeente Oirschot. BIZOB-2011-SK-OIR-010 CONCEPT 19 april 2012

Resultaten openbare marktconsultatie. Verkoop klooster Groot Bijstervelt Gemeente Oirschot. BIZOB-2011-SK-OIR-010 CONCEPT 19 april 2012 Resultaten penbare marktcnsultatie Verkp klster Grt Bijstervelt Gemeente Oirscht BIZOB-2011-SK-OIR-010 CONCEPT 19 april 2012 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De gemeente Oirscht is sinds nvember 2009 eigenaar

Nadere informatie

Chic, zo n gedragspatroongrafiek!

Chic, zo n gedragspatroongrafiek! Chic, z n gedragspatrngrafiek! Leerdelen: De leerlingen kunnen nder begeleiding de verwevenheid tussen ecnmische, sciale en eclgische aspecten in duurzaamheidsvraagstukken herkennen. De leerlingen krijgen

Nadere informatie

Voorstel aan de Gemeenteraad

Voorstel aan de Gemeenteraad Vrstel aan de Gemeenteraad 13-04-2012 DSO/2012/2302451svdz Onderwerp Regiplan Windenergie en Beleidsvisie tijdelijke windenergie Almere Beleidsveld Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Prtefeuillehuder H.

Nadere informatie

IT Management Group. Samenvatting PRINCE2 2009

IT Management Group. Samenvatting PRINCE2 2009 IT Management Grup Samenvatting PRINCE2 2009 ITIL is a Registered Trade Mark f the Office f Gvernment Cmmerce in the United Kingdm and ther cuntries. PRINCE2 is a Registered Trade Mark f the Office f Gvernment

Nadere informatie

Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hoera? De rol van de OR bij de invoering van Het Nieuwe Werken

Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hoera? De rol van de OR bij de invoering van Het Nieuwe Werken Het Nieuwe Werken: hieperdepiep hera? De rl van de OR bij de invering van Het Nieuwe Werken De kans is grt dat er in uw rganisatie al wrdt gesprken ver de invering van Het Nieuwe Werken. En z niet, dan

Nadere informatie

Gasland in Transitie. Verslag van de Energiedialoog van de Gasunie 19 april 2016, Zuiderstrandtheater, Scheveningen

Gasland in Transitie. Verslag van de Energiedialoog van de Gasunie 19 april 2016, Zuiderstrandtheater, Scheveningen Gasland in Transitie Verslag van de Energiedialg van de Gasunie 19 april 2016, Zuiderstrandtheater, Scheveningen De bijeenkmst Gasland in Transitie is gerganiseerd dr de Gasunie als bijdrage aan de Energiedialg

Nadere informatie

Mijn stad, mijn dorp

Mijn stad, mijn dorp Visiedcument Mijn Stad Mijn Drp Mijn stad, mijn drp Visiedcument (Cncept) Auteur : Wendy Oude Nijeweme d Hllsy Dcument : Visiedcument Mijn Stad Mijn Drp Versie 1.0.dc 1 Visiedcument Mijn Stad Mijn Drp

Nadere informatie

Beschermd Wonen met een pgb onder verantwoordelijkheid van gemeenten

Beschermd Wonen met een pgb onder verantwoordelijkheid van gemeenten Beschermd Wnen met een pgb nder verantwrdelijkheid van gemeenten Een factsheet vr cliënten, cliëntvertegenwrdigers en familievertegenwrdigers 1 februari 2016 Sinds 1 januari 2015 valt Beschermd Wnen (vrheen

Nadere informatie

CMD EVALUATIE STAGEBEDRIJVEN 2014

CMD EVALUATIE STAGEBEDRIJVEN 2014 CMD EVALUATIE STAGEBEDRIJVEN 2014 Inhud Respns... 1 Samenvatting van de resultaten... 1 Vragen ver de pleiding... 2 Vragen ver de stagiair... 3 Wat ziet u als sterke punten van de pleiding CMD?... 4 Wat

Nadere informatie

Middelen Financiële middelen o De organisatie heeft een actueel beleid met betrekking tot het verkrijgen van de benodigde financiële middelen.

Middelen Financiële middelen o De organisatie heeft een actueel beleid met betrekking tot het verkrijgen van de benodigde financiële middelen. Categrie D Per aspect van het framewrk zijn nrmen pgesteld. Vetgedrukt zijn de verplichte nrmen. Vr grtere rganisaties heeft het de vrkeur m een grter aantal diepgaande nrmen te hanteren. Deze rganisaties

Nadere informatie

NTA 8009:2007. Veiligheidsmanagementsysteem voor ziekenhuizen en instellingen die ziekenhuiszorg verlenen

NTA 8009:2007. Veiligheidsmanagementsysteem voor ziekenhuizen en instellingen die ziekenhuiszorg verlenen NTA 8009:2007 Veiligheidsmanagementsysteem vr ziekenhuizen en instellingen die ziekenhuiszrg verlenen Unifrm en inzichtelijk veiligheidsmanagementsysteem Openheid ver patiëntveiligheid Basis vr interne

Nadere informatie

Start duurzame inzetbaarheid

Start duurzame inzetbaarheid Start duurzame inzetbaarheid Een praktijkcasus Dr: Rlf Weijers, Pauline Miedema Hewel duurzame inzetbaarheid een veelbesprken thema is, blijft het lastig m het cncreet te maken en er handen aan veten aan

Nadere informatie

GEZINSWONING. Huybregts Systeembouw Concept; Mede mogelijk gemaakt door; diederendirrix; Raadgevende ingenieurs Nieman; Opdrachtgever: Brabant Wonen;

GEZINSWONING. Huybregts Systeembouw Concept; Mede mogelijk gemaakt door; diederendirrix; Raadgevende ingenieurs Nieman; Opdrachtgever: Brabant Wonen; HSC Huybregts Systeembuw Cncept; GEZINSWONING Mede mgelijk gemaakt dr; diederendirrix; Raadgevende ingenieurs Nieman; Opdrachtgever: Brabant Wnen; Prijsvraag De Vrsprng I d.d. 24-10-2011 I HSC Gezinswning

Nadere informatie

7. Opleidingskader voor de functie redacteur web en social media

7. Opleidingskader voor de functie redacteur web en social media 7. Opleidingskader vr de functie redacteur web en scial media In het prject GROOTER wrden nder andere een aantal pleidingskaders ntwikkeld vr sleutelfuncties binnen de crisiscmmunicatie. Een daarvan is

Nadere informatie

Overstap Meerdere Velvoerders

Overstap Meerdere Velvoerders Prject O52 Eindbeeldstudie Overstap Meerdere Velverders Elndbeeldstudle 052 - Ovestap Meerdere VerveÍdeís blz. l van 8 Oplegntitie EinbeeldrapPft O52 Eindbeeldrapprten OV-chipkaart Overleg tussen cnsumentenrganisaties

Nadere informatie

Energie management actieplan 2015 (2)

Energie management actieplan 2015 (2) Energie management actieplan 2015 (2) Inhudspgave 1. INLEIDING... 2 2. REDUCTIEDOELSTELLINGEN... 2 BETREKKING DOELSTELLINGEN OP PROJECT(EN) MET GUNNINGSVOORDEEL... 3 DOELSTELLINGEN M.B.T ALTERNATIEVE BRANDSTOFFEN

Nadere informatie

IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT

IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT BIJLAGE 1 IMPLEMENTATIE WET VERPLICHTE MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING GEMEENTEN NOORDOOST-BRABANT 1. Inleiding Op 1 juli 2013 is de Wet verplichte meldcde huiselijk geweld en kindermishandeling

Nadere informatie

Transmuraal Programma Management

Transmuraal Programma Management Transmuraal Prgramma Management Een prpsitie van Vitha versie 1 Inhudspgave 1 Inleiding... 3 2 Transmurale behandelpraktijken... 3 2.1 Transmurale zrg nader gedefinieerd... 3 2.2 Transmurale zrg in de

Nadere informatie

Dromen met realiteitszin

Dromen met realiteitszin Platfrm Zrg, Welzijn en Onderwijs Digitaal verbnden Drmen met realiteitszin Een gedeelde kijk p de tekmst van prfessineel leren Gezamenlijk (In)frmeel (Les) material delen Actueel Leren en ntwikkelen Open

Nadere informatie

Samenvatting H9 - Schommelingen in de economie

Samenvatting H9 - Schommelingen in de economie Samenvatting H9 - Schmmelingen in de ecnmie 9.1 Als je het gemiddelde neemt van een grei f afname nem je dat een trend. Als je die trend van een paar jaar neemt, nem je dat trendmatige grei. De prductiemvang

Nadere informatie

Tussenrapportage: plan van aanpak raadsenquête grondexploitatie Duivenvoordecorridor.

Tussenrapportage: plan van aanpak raadsenquête grondexploitatie Duivenvoordecorridor. Tussenrapprtage: plan van aanpak raadsenquête grndexplitatie Duivenvrdecrridr. Enquêtecmmissie grndexplitatie Duivenvrdecrridr 16 februari 2015 Inhudspgave: 1. Inleiding 2. Organisatie 3. Verfijning nderzeksvraag

Nadere informatie

Kiezen of delen Quick scan van investeringen van gemeente Eindhoven

Kiezen of delen Quick scan van investeringen van gemeente Eindhoven Kiezen f delen Quick scan van investeringen van gemeente Eindhven Dr Paul J.G. Tang & Rbert-Jaap Vrn Eindhven, 11 december 2012 Dit rapprt is bestemd vr de rganisatie van de pdrachtgever. Verspreiding

Nadere informatie

2015-2016. Trainingsinformatieblad nr. 18_A. Coöperatie Baronije UA

2015-2016. Trainingsinformatieblad nr. 18_A. Coöperatie Baronije UA nr. 18_A Cöperatie Barnije UA 2015-2016 Cöperatie Barnije UA Edisnbaan 16a - 3439 MN NIEUWEGEIN Pstbus 1383-3430 BJ NIEUWEGEIN T: 030-214 80 34 (algemeen) F: 030-214 80 36 E: cntact@barnije.nl KVK: 30283429

Nadere informatie

Exameneisen en literatuurlijst. NIMA A2 Specialisatie: Online Marketeer. Van toepassing op de examens vanaf januari 2016

Exameneisen en literatuurlijst. NIMA A2 Specialisatie: Online Marketeer. Van toepassing op de examens vanaf januari 2016 Exameneisen en literatuurlijst NIMA A2 Specialisatie: Online Marketeer Van tepassing p de examens vanaf januari 2016 Exameneisen NIMA A2: Specialisatie Online Marketeer 2016 april 2015 INHOUDSOPGAVE 1.

Nadere informatie

Zijn in de aanvraag bijlagen genoemd en zijn die bijgevoegd? Zo ja, welke? Nummer desgewenst de bijlagen.

Zijn in de aanvraag bijlagen genoemd en zijn die bijgevoegd? Zo ja, welke? Nummer desgewenst de bijlagen. Checklist berdeling adviesaanvraag 1. De adviesaanvraag Heeft de r een adviesaanvraag gehad? Let p: een rapprt is in principe geen adviesaanvraag. Met een adviesaanvraag wrdt bedeld: het dr de ndernemer

Nadere informatie

Projectomschrijvingen van het Uitvoeringsprogramma 2012-2015 Visie Openbaar Vervoer 2020

Projectomschrijvingen van het Uitvoeringsprogramma 2012-2015 Visie Openbaar Vervoer 2020 Vrdracht Prvinciale Staten van Nrd-Hlland Vrdracht Haarlem, juli 2012 Onderwerp: Uitveringsprgramma 2012-2015 Visie Openbaar Verver 2020 Bijlage: Prjectmschrijvingen van het Uitveringsprgramma 2012-2015

Nadere informatie

Concept format projectaanvraag

Concept format projectaanvraag Bijlage 1 Cncept frmat prjectaanvraag 1 Welke rganisatie is prjectbeheerder? 2 Welke rganisaties zijn daarnaast betrkken bij het prject: Tegelaten AWBZ-instellingen, Vastgedeigenaar: Gemeente: 3 Welk type

Nadere informatie

Betalen in 2020: online betalen via uw eigen bank? Jaarcongres Betaalvereniging Nederland, 19 november 2014 Paul Alfing

Betalen in 2020: online betalen via uw eigen bank? Jaarcongres Betaalvereniging Nederland, 19 november 2014 Paul Alfing Betalen in 2020: nline betalen via uw eigen bank? Jaarcngres Betaalvereniging Nederland, 19 nvember 2014 Paul Alfing 2020: een nieuwe tijd BIG DATA Internet f Things 3D Printing Re-Ecnmy Shared Ecnmy Sustainable

Nadere informatie

Subsidieregeling economie en innovatie Noord-Brabant - provincie Noord-Brabant -

Subsidieregeling economie en innovatie Noord-Brabant - provincie Noord-Brabant - Subsidieregeling ecnmie en innvatie Nrd-Brabant - prvincie Nrd-Brabant - Het del van de Subsidieregeling ecnmie en innvatie Nrd-Brabant (ECOINNONB) is het realiseren van een aantal delstellingen uit het

Nadere informatie

1. Een wereld te winnen!

1. Een wereld te winnen! 1. Een wereld te winnen! We hebben als KWBN een wereld te winnen. Wandelen is znder twijfel een van de meest tegankelijke vrmen van bewegen en daarmee bereikbaar vr velen. Ruim 10 miljen mensen in Nederland

Nadere informatie

Masterclass SharePoint Online. in het onderwijs. APS IT-diensten, Utrecht

Masterclass SharePoint Online. in het onderwijs. APS IT-diensten, Utrecht Office 365 in het nderwijs Masterclass SharePint Online Masterclass Office 365 - SharePint Online in het nderwijs. APS IT-diensten, Utrecht Micrsft Office 365 in het nderwijs Micrsft Office 365 biedt nderwijsinstellingen

Nadere informatie

Sectorvoorstel voor een toekomstbestendig salderingsmodel

Sectorvoorstel voor een toekomstbestendig salderingsmodel Sectrvrstel vr een tekmstbestendig salderingsmdel Inleiding Znnepanelen zijn in pmars in Nederland. De huidige salderingsregeling vr znne-energie in cmbinatie met een sterk dalende kstprijs van znnepanelen

Nadere informatie

Requirements marktscan Generieke inrichting Digikoppeling adapter

Requirements marktscan Generieke inrichting Digikoppeling adapter Requirements marktscan Generieke inrichting Digikppeling adapter Lgius en KING Operatie NUP ndigen u van harte uit deel te nemen aan de marktscan vr een Generieke inrichting Digikppeling adapter en realisatie

Nadere informatie

Introductie MVO Prestatieladder

Introductie MVO Prestatieladder Intrductie De is een certificeerbare nrm vr Maatschappelijke Verantwrdelijkheid van Organisaties (MVO). De nrm is gemaakt vr rganisaties die hun eigen MVO ambities en perfrmance aantnbaar willen maken,

Nadere informatie

FAQ Innovatieve bedrijfsnetwerken versie 18 november 2015

FAQ Innovatieve bedrijfsnetwerken versie 18 november 2015 FAQ Innvatieve bedrijfsnetwerken versie 18 nvember 2015 Wanneer kan het IBN effectief van start gaan? De steun aan een innvatiecluster kan p zijn vregst starten p de eerste werkdag van de maand die vlgt

Nadere informatie

Statenvoorstel nr. PS/2014/341

Statenvoorstel nr. PS/2014/341 Statenvrstel nr. PS/2014/341 Initiatiefvrstel Cde Maatschappelijke Participatie Datum Inlichtingen bij 23 april 2014 mevruw G.J. Overmeen-Bakhuis Aan Prvinciale Staten Onderwerp Initiatiefvrstel Cde Maatschappelijke

Nadere informatie

Asbestbeleidsplan. Beleid en beheer asbest

Asbestbeleidsplan. Beleid en beheer asbest Asbestbeleidsplan Beleid en beheer asbest Dcumenttitel. Asbestbeleidsplan Status. Cncept Definitief Versie. 1.1 Datum. 22-03-2014 Organisatie. Wningcrpratie Rentree Opstellers. Wningcrpratie Rentree i.s.m.

Nadere informatie

Rijksbrede beleidskaders voor ondersteuning apparaatonafhankelijk werken (BYOD), v0.96

Rijksbrede beleidskaders voor ondersteuning apparaatonafhankelijk werken (BYOD), v0.96 de ICCIO DGOBR DIR Cntactpersn Helga van Lbenstein T 06-15896774 Rijksbrede beleidskaders vr ndersteuning apparaatnafhankelijk werken (BYOD), v0.96 Afschrift aan Inleiding Smartphnes en tablets winnen

Nadere informatie

Algemene Leveringsvoorwaarden

Algemene Leveringsvoorwaarden Algemene Leveringsvrwaarden 1. Tepasselijkheid 1.1 Deze algemene vrwaarden zijn van tepassing p alle ffertes en alle vereenkmsten, en de uitvering daarvan, welke dr WaterWerk Training, Caching & Cnsultancy

Nadere informatie

Handleiding. Het opstellen van een diaconaal beleidsplan

Handleiding. Het opstellen van een diaconaal beleidsplan Handleiding Het pstellen van een diacnaal beleidsplan Versie 1.0 Generale diacnale cmmissie Datum: augustus 2015 Generale diacnale cmmissie Vendelier 51-D 3905 PC VEENENDAAL Telefn (0318) 505541 Website:

Nadere informatie

Rapport activiteit 3 : realisatie van een agro4c De veiling als regisseur van versketens

Rapport activiteit 3 : realisatie van een agro4c De veiling als regisseur van versketens Rapprt activiteit 3 : realisatie van een agr4c De veiling als regisseur van versketens Inleiding Wat is een crss chain cntrl center (4C)? Een Crss Chain Cntrl Center is een regiecentrum waar meerdere cmplexe

Nadere informatie

SOCIALE VEERKRACHT INNOVATION GAMES DEAR FUTURE SEPTEMBER 2017

SOCIALE VEERKRACHT INNOVATION GAMES DEAR FUTURE SEPTEMBER 2017 SOCIALE VEERKRACHT INNOVATION GAMES DEAR FUTURE 23 28 SEPTEMBER 2017 1.WAARDENKAARTEN Hiernder wrden de waardenkaarten weergegeven. Uit 24 kaarten zijn er 6 gekzen die centraal staan bij dit team en het

Nadere informatie

Wat zijn de specifieke omstandigheden van deze locatie waar, bij inpassing van de voorziening, rekening mee gehouden moet worden?

Wat zijn de specifieke omstandigheden van deze locatie waar, bij inpassing van de voorziening, rekening mee gehouden moet worden? Omgevingsscan Achtergrnd prject De gemeente Drdrecht heeft het plan pgevat de prblematiek rndm (merendeels verslaafde) dak- en thuislze mensen in haar stad aan te pakken. In dit kader heeft de gemeente

Nadere informatie

Subsidies waar weidegang als voorwaarde kan worden gesteld

Subsidies waar weidegang als voorwaarde kan worden gesteld Bijlage 1 Weidegang stimuleren dr middel van subsidies Het is ged mgelijk m weidegang in de melkveehuderij te stimuleren met behulp van bestaande subsidies. Dit is een verzicht van de agr- en landbuwsubsidies

Nadere informatie

Innovatie stimuleert concurrentie op kosten, gemak en transparantie, en brengt daarmee nieuwe keuzemogelijkheden voor consument en bedrijven.

Innovatie stimuleert concurrentie op kosten, gemak en transparantie, en brengt daarmee nieuwe keuzemogelijkheden voor consument en bedrijven. Hrzitting/Rndetafelgesprek Vaste Cmmissie vr Financiën Herziene Richtlijn Betaaldiensten (PSD 2) 15 nvember 2017 Inbreng namens Hlland FinTech Financiële innvatie is van grt belang vr cnsument en bedrijfsleven.

Nadere informatie

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding. Module. Lestijden 40

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding. Module. Lestijden 40 ECTS-fiche 1. Identificatie Opleiding Ondernemingscmmunicatie Mdule MarketingManagement Cde A2 Lestijden 40 Studiepunten n.v.t. Ingeschatte ttale studiebelasting (in uren) 1 Mgelijkheid tt JA aanvragen

Nadere informatie

Beleidsplan Natuur, Landschap, Infrastructuur en Gebouwen 2010-2015 consistent actief beheer

Beleidsplan Natuur, Landschap, Infrastructuur en Gebouwen 2010-2015 consistent actief beheer Beleidsplan Natuur, Landschap, Infrastructuur en Gebuwen 2010-2015 cnsistent actief beheer Hfdlijnen van beleid, delstellingen en randvrwaarden Vastgesteld p 11 december 2009 1. 1. Inleiding Het Beleidsplan

Nadere informatie

Kenneth Smit Consulting -1-

Kenneth Smit Consulting -1- Versneld en cntinu verbeteren van de perfrmance en de resultaten van uw medewerkers en rganisatie. Perfrmance en rendementsverbetering van uw rganisatie is de fcus waarp de activiteiten van Kenneth Smit

Nadere informatie

PARTIJEN. Achtergrond

PARTIJEN. Achtergrond PARTIJEN Het Cllege van de Onafhankelijke Pst- en Telecmmunicatieautriteit, vertegenwrdigd dr de vrzitter mr. C.A. Fnteijn, verder te nemen: OPTA; en De Minister van Binnenlandse Zaken en Kninkrijksrelaties,

Nadere informatie