Staten-Generaal. 1 februari mei 2003 BERT BOMERT * Begroting

Transcriptie

1 Staten-Generaal 1 februari mei 2003 BERT BOMERT * Begroting Tijdens de behandeling van de begroting van het Ministerie van Defensie voor het jaar 2003 werd een groot aantal moties aanvaard, waarin wisselende Kamermeerderheden om aanpassing van het voorgenomen kabinetsbeleid verzochten. 1 Een deel van deze moties zal door het kabinet zonder meer worden uitgevoerd; enerzijds omdat het kabinet de Kameruitspraken als een duidelijke steun in de rug beschouwt bij het voorgestane beleid inzake de zogenoemde ontstaffing en ontbureaucratisering, anderzijds omdat de gevraagde beleidsaanpassingen geen financiële consequenties voor het lopende begrotingsjaar met zich brengen (bijvoorbeeld inzake een onderzoek naar het concentreren van ondersteunende functies en onderhoudsdiensten, of wat betreft het mogelijk samenvoegen van de verschillende wetenschappelijke opleidingsinstituten van de krijgsmacht). Moties waarin om maatregelen worden verzocht die extra geld kosten, en in het bijzonder het in de Kamer breed gedragen terugdraaien van het uitstel van de paraatstelling van extra operationele eenheden voor de mariniers en pantserinfanterie, worden daarentegen niet uitgevoerd, omdat de daarvoor benodigde budgetten simpelweg ontbreken. 2 Ook het verzoek om de voorgenomen opheffing van het Bölkow-helikoptersquadron uit te stellen en te onderzoeken in hoeverre deze eenheid voor opleidingsdoeleinden zou kunnen worden ingezet, werd door het kabinet niet gehonoreerd. 3 Nog voordat het kabinet de Kamer inlichtte over de stand van zaken bij de uitvoering van de aanvaarde moties, werd het squadron al ten grave gedragen. De financiële positie van het Ministerie van Defensie is uiterst precair. De voortdurende bezuinigingen doen zich steeds meer gevoelen. Nadat jarenlang de instroom * De rubriek Staten-Generaal signaleert aspecten van defensie- en veiligheidsbeleid, voor zover terug te vinden in stukken van de Tweede en Eerste Kamer. Dr H.W. Bomert is verbonden aan het Centrum voor Internationaal Conflict Analyse & Management (CI- CAM), Faculteit der Managementwetenschappen van de KU Nijmegen. VREDE EN VEILIGHEID 32 (2003) 2

2 Staten-Generaal 237 van nieuw personeel onder het behoefteniveau bleef en de vullingsgraad de kritieke ondergrens naderde, wordt, mede dankzij de inspanningen van het ministerie en de verslechterende civiele arbeidsmarkt, in 2003 naar verwachting de begrotingssterkte met circa man overschreden. Het gaat dan om de vervulling van vacatures die er wel zijn, maar waarvoor in de huidige begroting geen financiële ruimte bestaat. De personeelssterkte moet derhalve worden teruggebracht. Dit gebeurt onder meer door een vrijwel volledige vacaturestop voor burgerpersoneel in te voeren en de instroom van BOT ers en BBT ers terug te dringen. Dankzij deze maatregelen kan de overschrijding worden opgevangen door te snijden in andere posten op de personeelsbegroting. 4 Teneinde de personeelsuitgaven (verder) te beperken wordt al in 2003 vooruitlopend op de definitieve plannen die in de loop van het jaar in het zogeheten Integraal Defensieplan worden vastgelegd (en dan ongetwijfeld in het licht van de aanhoudende financiële krapte) een voorschot genomen op de verkleining van de Haagse staven. Nog dit jaar worden deze met tien procent (circa zeshonderd functies) ingekrompen. 5 De publicatie van dit Integraal Defensieplan laat echter nog op zich wachten, onder meer als gevolg van het feit dat het zittende kabinet een demissionaire status kent en de ontwikkeling van een (middel)langetermijnvisie op defensie aan het nieuwe kabinet wordt overgelaten. Ook in andere opzichten komen de grenzen van de financiële mogelijkheden van de Nederlandse krijgsmacht in zicht. Met de verlenging van het mandaat voor zes maanden van de in Kirgizië gestationeerde F-16 s is het maximum voor de post Vredesoperaties bijna bereikt. 6 Voor een eventuele stationering van Nederlandse eenheden in Irak moet derhalve additionele financiering worden gevonden: hetzij door extra budgettoewijzing door de minister van Financiën, hetzij door een beroep te doen op fondsen uit het budget voor ontwikkelingssamenwerking. Afghanistan Medio februari nam Nederland, samen met Duitsland, het commando op zich van de International Security Assistance Force (ISAF) in Afghanistan. Tot augustus bestaat het Nederlandse contingent uit ongeveer 650 man, op een totaal van militairen uit 26 landen. 7 Het kabinet heeft herhaaldelijk duidelijk gemaakt dat Nederland per augustus zijn militaire aanwezigheid uit Afghanistan zal terugtrekken. Naar verwachting zal dan de NAVO een centrale rol op zich nemen in het commando van ISAF. Op het laatste moment werd de Nederlandse aanwezigheid ter plekke in het licht van het risico van raketaanvallen op de Nederlandse compound versterkt met mortieropsporingsradars. 8 Aan de vooravond van de commando-

3 238 Bert Bomert overdracht hield de Tweede Kamer een plenair debat over de veiligheidsrisico s. Ondanks breed gedeelde zorgen over de plaatselijke veiligheidssituatie, steunde toch een ruime meerderheid de minister in zijn opvatting dat er weliswaar risico s bestaan, maar dat deze niettemin aanvaardbaar zijn. 9 Naast de bijdrage aan ISAF blijven ook elders in de regio Nederlandse militairen actief, in het bijzonder in het kader van de strijd tegen het internationaal terrorisme, operatie Enduring Freedom. Per 1 april is het mandaat van de vanuit Manas (Kirgizië) opererende F-16 s met zes maanden ongewijzigd verlengd. Het daar eveneens gestationeerde tankvliegtuig keerde daarentegen op 1 april terug naar Nederland. De maritieme eenheden (een fregat plus een patrouillevliegtuig) blijven vooralsnog tot 1 juli in de regio actief. 10 Irak Gedurende de gehele verslagperiode stond de kwestie-irak hoog op de politieke agenda. Enerzijds ging de discussie om de vraag of, gegeven de onvoldoende samenwerking van het regime van Saddam Hoessein met de VN-wapeninspecteurs, een nieuwe resolutie van de Veiligheidsraad nodig was om eventuele militaire stappen tegen Irak te kunnen beginnen, anderzijds om de vraag welke bijdrage Nederland hieraan zou kunnen of moeten leveren. Wat betreft de eerste vraag stelde het kabinet zich bij voortduring op het standpunt dat een nieuwe Veiligheidsraadresolutie wenselijk zou zijn, maar, gelet op het in resolutie 1441 bepaalde, niet absoluut noodzakelijk. 11 Bij de uiteindelijke afweging van de vraag of Nederland zich al dan niet achter de aanvallen van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zou moeten scharen, luidde het: De vraag die Nederland nu [bij het aflopen van het laatste ultimatum, medio maart; HWB] wederom heeft te beantwoorden is, simpel gezegd, niet zozeer of militair optreden mag, maar of het moet. 12 Deze vraag werd volmondig met ja beantwoord, zij het dat de steun aan de Amerikanen en Britten werd gegoten in politieke termen en er geen militaire invulling aan werd gegeven. Dit standpunt van het demissionaire kabinet-balkenende wel politieke steun, geen militaire steun leek vooral te zijn ingegeven door binnenlandspolitieke overwegingen, met name de wens om een zo breed mogelijke consensus terzake tot stand te brengen en in het bijzonder de onderhandelingen tussen het CDA van premier Balkenende en de beoogd coalitiepartner, de PvdA, niet onnodig onder druk te zetten. Waar het zittende kabinet en de coalitiepartners CDA, LPF en VVD vanaf het najaar van 2002 bereid waren gebleken ook met militaire middelen bij te dragen aan een verhoging van de militaire druk op Irak, stonden de sociaal-democraten van aanvang aan meer afwijzend te-

4 Staten-Generaal 239 genover de inzet van Nederlandse militaire middelen. Al in november 2002 hadden de Verenigde Staten een verzoek aan Nederland gericht om bij te dragen aan de planning ten behoeve van een mogelijk militair optreden tegen Irak. 13 Het kabinet besloot positief te reageren op dit Amerikaanse verzoek, waarbij met name werd gesproken over de doorvoer van militair materieel over Nederlands grondgebied en de mogelijkheid ondersteunende en defensieve taken op zich te nemen, zoals de inzet van het Patriot-raketverdedigingssysteem. 14 Begin februari werd bekend dat Nederland had ingestemd met de eerste militaire transporten over Nederlands grondgebied. 15 Rond dezelfde tijd willigde het kabinet een Turks verzoek in om, ter verdediging van het Turkse grondgebied, Patrioteenheden naar Zuidoost-Turkije te sturen. 16 In beginsel werden de Patriot-eenheden, inclusief 350 man militair personeel, uitgezonden voor maximaal zes maanden. De kosten, 15 à 20 miljoen euro, komen voor rekening van de begrotingspost Vredesoperaties. Minister Kamp van Defensie verwees ter rechtvaardiging van deze preventieve, defensieve militaire maatregel 17 regelmatig naar art. 4 van het NAVO-verdrag, waaruit naar zijn mening zou volgen dat Nederland het Turkse verzoek niet naast zich neer had kunnen leggen. Deze zienswijze werd door de linkse oppositie in de Kamer niet gedeeld. Niet alleen de Socialistische Partij, GroenLinks en D66 verzetten zich tegen de stationering van Nederlandse Patriots in Turkije omdat stationering onderdeel zou zijn van de oorlogsvoorbereiding tegen Irak, ook de PvdA schaarde zich in dezen (nog) niet achter het kabinet. Volgens woordvoerder Koenders was de PvdA in beginsel wel bereid Turkije te steunen, maar een verzoek terzake kon pas worden gehonoreerd op het moment dat de gehele NAVO zich achter het besluit zou scharen. Het bondgenootschap was echter verdeeld en landen als België en Duitsland blokkeerden de besluitvorming. Dit standpunt van de sociaal-democraten in beginsel steun, maar nog niet nu kwam de PvdA links en rechts op kritiek te staan. 18 Een door Koenders ingediende motie waarin dit standpunt werd verwoord, kreeg buiten de eigen fractie ook geen enkele steun. 19 Uiteindelijk zou de aanwezigheid van Nederlandse Patrioteenheden in Turkije al in april, na de succesvolle beëindiging van de strijd in Irak, worden beëindigd. 20 De PvdA kreeg van een meerderheid der Kamer ook de nodige kritiek over zich heen waar het het standpunt inzake de doorvoer van militair materieel over Nederlands grondgebied betrof. Aanvankelijk keerden PvdA-woordvoerders (Albayrak) zich publiekelijk tegen dergelijke transporten, later schaarde de partij zich schoorvoetend achter het beleid. 21 Wat betreft het uiteindelijke kabinetsbesluit wel politieke steun voor de Amerikaans/Britse aanvallen op Irak, echter zonder Ne-

5 240 Bert Bomert derlandse militaire inbreng (mede vanwege het ontbreken van voldoende maatschappelijk en politiek draagvlak) steunde de PvdA de regering niet. De grootste oppositiepartij en beoogd coalitiepartner meende, anders dan de regering, dat de weg van de Veiligheidsraad nog niet voldoende was bewandeld. Het kabinet kon echter ook niet rekenen op de onvoorwaardelijke steun van de eigen regeringsfracties. VVD-fractievoorzitter Zalm was van oordeel dat Nederland, indien gevraagd, ook militaire steun zou moeten leveren en bestempelde het regeringsstandpunt dan ook als hypocriet. Zijn CDA-collega Verhagen steunde weliswaar in grote lijnen het regeringsstandpunt, maar zei anders dan het kabinet eventuele Amerikaanse verzoeken voor militaire steun niet op voorhand af te zullen wijzen. 22 Een vervolgens door de VVD en LPF ingediende motie waarin werd vastgelegd dat Nederland alle verzoeken om militaire bijdragen [ ] op eigen merites zal beoordelen en deze niet op voorhand zal afwijzen kreeg echter geen steun van de CDA-fractie. 23 Het Nederlandse kabinetsbesluit was uit binnenlandspolitieke nood geboren, namelijk de wens om een zo breed mogelijke consensus te bereiken waarin huidige en mogelijk toekomstige regeringsfracties zich zouden kunnen vinden. Dit leidde tot een compromis: wel politieke, geen militaire steun. De nuances van deze Nederlandse stellingname gingen in de internationale politieke arena echter al spoedig ten onder. Tijdens een van de eerste persconferenties na het begin van de oorlog, stelde de Amerikaanse bevelhebber, generaal Franks, een prominent op het podium aanwezige Nederlandse officier in uniform voor als een vertegenwoordiger van Nederland, een member of the coalition. Door de aanwezigheid van een militair in uniform werd de indruk gewekt dat Nederlands als lid van de coalitie ook militair betrokken was. Den Haag had vooraf toestemming verleend aan de betrokken militair, verbindingsofficier bij CENTCOM in Qatar, om bij de persconferentie aanwezig te zijn, waarbij er overigens ten onrechte van [was] uitgegaan dat hij [ ] geen rol van betekenis zou spelen. 24 Opmerkelijk was dat voor het begin van de oorlog, ter voorkoming van misverstanden, Nederlandse verbindingsofficieren van Amerikaanse en Britse schepen waren teruggetrokken, omdat deze schepen een rol zouden kunnen spelen in de militaire operaties tegen Irak. Kennelijk gold deze voorzichtigheid niet voor de verbindingsofficier bij CENTCOM in Qatar, nota bene het hoofdkwartier van waaruit de Amerikaanse aanvallen op Irak werden geleid. Hoewel Nederland dus geen militaire bijdrage leverde aan de omverwerping van het regime van Saddam Hoessein, kwam de Nederlandse krijgsmacht al wel snel in zicht waar het een mogelijke bijdrage aan een internationale stabilisatiemacht in Irak betrof. De regering liet weten Amerikaanse

6 Staten-Generaal 241 en Britse verzoeken terzake welwillend te zullen bekijken. 25 Europese defensiesamenwerking Nederland ondersteunt de voorstellen van het Griekse EU-voorzitterschap inzake een versterking van de Europese militaire capaciteiten. De instelling van projectgroepen die voorstellen moeten doen voor het aanpakken van militaire tekortkomingen wordt verwelkomd. Nederland heeft zelf voorstellen gedaan voor projectgroepen inzake de verdediging tegen ballistische raketten, precisiemunitie, veldhospitalen met een chirurgische capaciteit en de coördinatie van strategisch transport. Wel moeten de projectgroepen in Nederlandse ogen voldoende ambitieus zijn, gericht op synergie tussen de Europese Unie en de NAVO (dus geen duplicatie) en openstaan voor alle derde landen, niet alleen voor de nieuwe toetreders van de Europese Unie, maar ook voor Europese NAVO-landen die geen deel uitmaken van de Unie (Noorwegen en Turkije). Wat dat laatste betreft, moest Nederland bakzeil halen. Griekenland hield vast aan zijn voorstel: EU-toetreders kunnen volwaardig deelnemen, Europese niet-eu NAVO-leden krijgen slechts de waarnemersstatus. Een ander Grieks voorstel de oprichting van een apart Europees research & development-programma ter waarde van 5,25 miljard euro, gelijkelijk op te brengen door de Europese Unie, de lidstaten en het bedrijfsleven kon niet de instemming van Nederland krijgen. Het belangrijkste bezwaar luidt dat een dergelijk R&D-programma mogelijk tot overlap met NAVO-activiteiten terzake leidt. 26 Ook in de discussies in het kader van de vaststelling van de Europese Conventie blijft Nederland het belang en de speciale positie van de NAVO benadrukken. Den Haag is geen voorstander van het in het bijzonder door Frankrijk gesteunde plan om in het kader van de Europese Unie een (militaire) bijstandsverplichting in te voeren, in lijn met het vroegere WEU-verdrag of art. 5 van het NAVO-verdrag. Een dergelijke bepaling is niet in het belang van de NAVO, zo benadrukt de regering. 27 Ook in zijn steun aan het Brits /Franse voorstel om de stabilisatiemacht SFOR in Bosnië-Herzegovina door de Europese Unie te laten overnemen, benadrukt Nederland de noodzaak van duidelijke afspraken en samenwerking met de NAVO. 28 Noten 1. Zie de voorgaande aflevering van deze rubriek, Vrede en veiligheid. Tijdschrift voor internationale vraagstukken, 2003, 1, Zie: X, Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Defensie (X) voor het jaar 2003, nr. 40, Brief van de minister van Defensie, 14 februari Zie ook: Aanhangsel van de Handelingen, nr. 733, Antwoord van minister Kamp (Defensie) op vragen van de le-

7 242 Bert Bomert den Slob (ChristenUnie), Van den Doel (VVD), Van der Staaij (SGP), Timmermans (PvdA), Herben (LPF) en Teeven (LN) over de opheffing van het 299 ste squadron van de Koninklijke Luchtmacht, 4 februari 2003, X, nr. 42, Brief van de staatssecretaris van Defensie, 3 april Ibid , Bestrijding internationaal terrorisme, nr. 89, Verslag van een algemeen overleg (19 maart 2003), 10 april Ibid., nr. 85, Brief van de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie en de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, 7 februari Ibid., nr. 83, Brief van de minister van Defensie, 5 februari 2003; zie ook: Ibid., nr. 87, Brief van de minister van Defensie, 21 februari 2003, met een verslag van het bezoek van de minister van Defensie aan Kaboel en een geactualiseerde analyse van de veiligheidsrisico s. 9. Handelingen van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, 41 ste vergadering, Behandeling van de brief van de minister van Defensie over de veiligheidssituatie in Afghanistan (27925, nr. 83), 6 februari 2002, , nr. 85, Brief van de minister van Defensie, 14 februari Zie bijvoorbeeld: 23432, De situatie in het Midden-Oosten, nr. 76, Brief van de minister van Buitenlandse Zaken, 10 februari Ibid., nr. 94, Brief van de minister van Buitenlandse Zaken, 18 maart Ibid., nr. 64, Brief van de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie, 21 november Ibid., nr. 65, Brief van de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie, 6 december Zie: Ibid., nr. 84, Brief van de minister van Defensie, 17 februari 2003; en ook: Aanhangsel van de Handelingen, nr. 731, Antwoord van minister Kamp (Defensie), mede namens de minister van Buitenlandse Zaken op vragen van het lid Van Bommel (SP) over het vervoer van Amerikaanse militaire transporten via Duitsland Antwerpen naar de Perzische Golf, 4 februari 2003, 1537; en Ibid., nr. 798, Antwoord van minister Kamp (Defensie), mede namens de ministers van Buitenlandse Zaken en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties op vragen van de leden Van Bommel en Van Velzen (beiden SP) over het mogelijk verschepen van militaire goederen via de haven van Rotterdam, 18 februari 2003, , nr. 75, Brief van de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie, 7 februari Ibid. 18. Zie Handelingen, 43 ste vergadering, Behandeling van de brief van de minister van Buitenlandse Zaken inzake Irak (23432, nr. 77), 12 februari 2003, , nr. 81, Motie van het lid Koenders, 12 februari Ibid., nr. 109, Brief van de minister van Defensie, 17 april Handelingen, 46 ste vergadering, Behandeling van de brieven van de ministers van Defensie en van Buitenlandse Zaken over de kwestie Irak (23432, nrs. 84, 85 en 86), 19 februari 2003, Zie: Handelingen, 50 ste vergadering, Debat naar aanleiding van een verklaring van de minister-president en de behandeling van brieven van de minister van Buitenlandse Zaken over Irak (23432, nrs. 93 en 94), 18 maart 2003, Zie: 23432, nr. 96, Motie van de leden Zalm en Herben, 18 maart 2002; Handelingen 50 ste vergadering, Stemmingen over moties, ingediend bij het debat over Irak, 18 maart 2003, , nr. 101, Brief van de minister van Defensie, 24 maart , nr. 105, Brief van de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie, 11 april Zie: , Defensieraad, nr. 10, Brief van de minister van Defensie, 11

8 Staten-Generaal 243 maart 2003; en Ibid., nr. 11, Brief van de minister van Defensie, 9 april Zie: 28473, Europese Conventie, nr. 4, Brief van de minister en de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, 7 maart , nr. 10.