Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving"

Transcriptie

1 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 12 Yvonne Bruinsma, Harrie Boelens, Mariëlle Schoenmaekers en Alexander Stockmann Inleiding In de laatste decennia is er veel onderzoek gedaan naar effectieve methoden voor de behandeling van kinderen met een autismespectrumstoornis. Binnen de toegepaste gedragsanalyse of ABA (Applied Behavior Analysis) zijn er zo n 1500 studies gepubliceerd die de effectiviteit van deze interventies onderbouwen. Zo blijkt uit deze studies dat het gebruik van ABA kan leiden tot hogere IQ s en tot een toename in communicatieve en sociale vaardigheden bij kinderen met een autismespectrumstoornis. Sommige van deze kinderen zijn na deze interventie nog maar moeilijk te onderscheiden van hun leeftijdgenoten (zie bijv. Dawson & Osterling, 1997; Lovaas, 1987; Sheinkopf & Siegel, 1998; Smith, 1999). Ook de positieve effecten binnen gezin, school en omgeving zijn duidelijk omschreven (McEachin, Smith & Lovaas, 1993; Ozonoff & Cathcart, 1998). Deze behandeling is in andere landen bijna de gouden standaard geworden, maar in Nederland nog nauwelijks in gebruik (zie Peters, Mulders & Didden, dit boek). Voor een deel is dat wellicht te wijten aan de intensiteit van de behandeling. Onderzoek wijst uit dat 25 uur per week individuele training van het kind het minimumaantal uren is om een goed resultaat te bereiken. Maar veel behandelingen in de Verenigde Staten bestaan uit 40 uur interventie per week. In het Nederlandse ambulante zorgstelsel is zoveel uur directe individuele interventie voor een kind bijna ondenkbaar. Dit hoofdstuk beschrijft een interventiemodel (Psychiatrische Intensieve Behandeling voor Autisme of PIBA) dat gebruik maakt van ABAprincipes en methoden, aangepast aan de Nederlandse situatie om zowel de haalbaarheid als actieve deelname van belanghebbenden te vergroten. De aanpassingen hebben betrekking op de nauwe samen-

2 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 203 werking tussen het gezin en de school van het kind, de inzet van het sociale netwerk van de ouders en een vermindering van het aantal uren één-op-ééninterventie per week. We zullen dit toelichten met enkele voorbeelden en aan het eind van het hoofdstuk beschrijven we een casus. Het PIBA-model PIBA bestaat uit een jaar van geïndividualiseerde interventie voor kinderen met een autistische stoornis of PDD-NOS. Behandeling met het PIBA-model beperkt zich tot kinderen jonger dan zeven jaar, die naast hun autismespectrumstoornis ook gedragsproblematiek hebben. Het hoofddoel van PIBA is het verminderen van storend en afwijkend gedrag en het aanleren van gewenst en alternatief gedrag en vaardigheden. PIBA heeft zich beperkt tot deze subgroep van kinderen omdat zij tijdens hun dagelijks leven sterk worden belemmerd in hun ontwikkeling doordat zij naast autisme ook afwijkend en vaak ongewenst gedrag laten zien. Hierdoor maken deze kinderen weinig of geen gebruik van de dagelijkse leermomenten, ontstaat er handelingsverlegenheid bij de ouders, en kunnen gezinnen geïsoleerd rakenomdat zij hun kind nergens meer mee naar toe kunnen nemen. Succesvolle vroege interventie kan zowel curatief als preventief werken, zeker als niet alleen storend gedrag wordt afgeleerd, maar ook geaccepteerde en alternatieve vaardigheden worden aangeleerd. PIBA bestaat uit drie fasen. In de eerste fase (duur: 1 maand) wordt de omgeving voorspelbaar gemaakt door middel van het vergroten van de structuur. In fase 2 (duur: 2 maanden) ligt de nadruk op het verminderen van probleemgedrag. In de derde fase (duur: 9 maanden) leert het kind nieuwe vaardigheden en vervangend gedrag voor ongewenst gedrag. Kernkarakteristieken van PIBA Er is evidentie voor een aantal kernkarakteristieken van een kwalitatief hoogstaand behandelingsprogramma voor kinderen met een autismespectrumstoornis (Kabot, Masi & Segal, 2003; National Research Council, 2001; Pratt, Vicker & Davis, 2001). Dit zijn: 1 de behandeling is intensief, 2 oudertraining maakt deel uit van de behandeling, 3 sociale en communicatieve vaardigheden staan centraal in de behandeling, 4 de behandeling wordt mede gebaseerd op verzamelde gegevens en heeft geïndividualiseerde doelen, 5 er is aandacht voor de generalisatie van aangeleerde vaardigheden en 6 de interventie begint

3 204 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme op jonge leeftijd bij het kind. PIBA geeft deze karakteristieken als volgt vorm: 1 Intensief. In de derde fase van de behandeling, die negen maanden duurt, krijgt het kind 10 uur per week een-op-eentraining met Discrete Trial Training (DTT). Daarnaast vinden generalisatiesessies plaats en wordt de vrije tijd zo veel mogelijk gestructureerd via keuzekaarten en dagschema s. Bovendien zorgt het onderdeel oudereducatie er in alle fasen voor dat de behandeling de gehele dag door vorm kan krijgen, wat de intensiteit van de behandeling aanzienlijk verhoogt. 2 Oudertraining. Ouders worden actief bij de behandeling betrokken en helpen met de logistiek en organisatie ervan. Samen met de PIBAconsulent (een gedragsdeskundige met specifieke ABA-training) verzamelen ouders gegevens via observaties, bedenken en implementeren zij plannen om het gedrag van hun kind te veranderen en evalueren zij hun eigen gedrag om tijdig bij te kunnen sturen. Ook nemen zij vaak een deel van de trainingsuren in de derde fase van PIBA voor hun rekening, schrijven zij lesplannen en selecteren zij materialen. Het uiteindelijke doel van PIBA is ouders uit te rusten met zoveel kennis en vaardigheden dat zij na een jaar PIBA het trainen van nieuw gedrag en het ombuigen van probleemgedrag zelf kunnen voortzetten. Deze vorm van ouderempowerment heeft een brede wetenschappelijke basis (zie bijvoorbeeld National Research Council, 2001; Strain, Wolery & Izeman, 1998). 3 Sociale en communicatieve vaardigheden. Vervangend communicatief of sociaal gedrag wordt geoefend in fase 2. In fase 3 wordt gewerkt aan receptieve (het begrijpen van taal) en expressieve (het uiten van taal) communicatie, en bijvoorbeeld aan delen met anderen, beurt wisselen, oogcontact, en winnen en verliezen tijdens spel. 4 Gegevens en doelen. Methoden die worden gebruikt in PIBA zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Interventies zijn geïndividualiseerd, dat wil zeggen dat elk kind een eigen traject volgt binnen de algemene methoden, met eigen doelen en aangepaste programma s. De behandeling is systematisch en wordt gebaseerd op gegevens die zijn verzameld (data). Dit betekent dat er voortdurend evaluatie plaatsvindt van voortgang of gebrek aan voortgang, zodat doelen en strategieën tijdig kunnen worden aangepast. 5 Generalisatie. De behandeling vindt plaats in de natuurlijke leefomgeving van het kind: thuis, op school, bij oma, in de speeltuin, enzovoort. Dit bevordert de generalisatie van het geleerde. Generalisatie wordt daarnaast nog eens verhoogd door zo veel mogelijk mensen uit het netwerk van het gezin te betrekken bij de behande-

4 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 205 ling. Elke behandelfase begint met een workshop op een avond waarvoor niet alleen ouders, maar ook medewerkers van de school, grootouders en anderen in het netwerk uitgenodigd zijn. In de workshop worden de achtergrond, theorie en methode van de specifieke fase uitgebreid besproken en ondersteund met videofragmenten en opdrachten. 6 Vroege interventie. Piba richt zich op kinderen die jonger dan zeven jaar zijn en biedt intensieve interventie zo snel mogelijk na het stellen van de diagnose autismespectrumstoornis. Beschrijving van het PIBA-model PIBA begint met een screening van het kind en het gezin. Daarna volgen drie behandelfasen die verschillen in doel, intensiteit en duur. De opbouw in het programma is bedoeld om ouders langzaam aan te coachen in het veranderen van de natuurlijke leefomgeving van het kind en hun eigen gedrag. De intensiteit van de behandeling, en de eisen die aan ouders worden gesteld, nemen in de eerste vier maanden van de behandeling geleidelijk toe. screeningsfase Voor het begin van PIBA vindt een uitgebreide screening plaats. Gezien de intensiteit, de gevraagde ouderparticipatie en de lange duur van PIBA wordt ingeschat of het gezin de behandeling aankan. Belemmerende factoren kunnen zijn ingrijpende levensomstandigheden, zoals een verhuizing die op stapel staat, of de aanstaande geboorte van een nieuw broertje of zusje. Ook psychiatrische problematiek van de ouders of andere kinderen in het gezin kunnen een belemmerende rol spelen. Geen enkele factor is op zichzelf reden tot het afzien van deelname. Het kind met de autismespectrumstoornis wordt uitgebreid getest om een ontwikkelingsprofiel te kunnen samenstellen. Uit dit profiel vloeien later de kind- en ouderdoelen voort. Er wordt een aantal gestandaardiseerde tests afgenomen, inclusief een bepaling van het cognitieve niveau en taaltests. Er wordt onderzoek gedaan naar wat het kind al wel en niet kan ten aanzien van dagelijkse vaardigheden en vaardigheden op het gebied van spel, motoriek en sociaal gedrag. Ook de interactie tussen ouder en kind en de opvoedingsvaardigheden en stress van de ouders komen aan bod. Tevens wordt het probleemgedrag in kaart gebracht via observaties en vragenlijsten en vinden er observaties plaats in de thuissituatie en school. Omdat PIBA in de

5 206 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme derde behandelfase gedeeltelijk op school plaatsvindt, wordt de medewerking en toestemming van de school gezocht. fase 1 structureren van de omgeving (1 maand) In de eerste fase worden voorwaarden gecreëerd en de omgeving voorspelbaar gemaakt. Een PIBA-consulent komt tweemaal per week bij het kind en de ouders thuis. Er zijn twee doelen voor deze fase. Het eerste doel is dat ouders leren om meer structuur aan te brengen in de thuisomgeving. Het tweede doel is dat zij leren hoe zij visuele ondersteuning voor communicatie en routines kunnen gebruiken om voor het kind te verduidelijken wat er van hem of haar wordt verwacht. De gedachte achter het gebruik van visuele ondersteuning is dat kinderen met ASS visuele informatie beter opnemen en vasthouden dan auditieve (Minshew, Goldstein, Muenz & Payton, 1992; Quill, 1997). Met andere woorden, kinderen met ASS begrijpen meer wanneer ze een plaatje zien dan wanneer anderen tegen hen praten. Deze fase maakt behalve van ABA-principes ook gebruik van technieken die zijn gebaseerd op de TEACCH-principes (zie voor meer informatie bijv. McClannahan & Krantz, 1999; Mesibov, Shea & Schopler, 2006). Ouders vullen een vragenlijst in over de dagelijkse routines. Deze inventarisatie levert een beeld op van een gewone dag in het gezin en wat de dagelijkse knelpunten in de opvoeding zijn. Samen met de PIBA-consulent wordt vervolgens gekeken hoe de thuisomgeving meer voorspelbaar kan worden gemaakt en waar visuele ondersteuning ingezet kan worden. Er wordt gezocht naar structuur in termen van persoon, tijd, activiteit en ruimte. Het moet voor het kind te allen tijde duidelijk zijn met wie hij iets moet doen, wanneer en hoelang, wat en waar. Dit betekent vaak dat alles een vaste plek in het huis krijgt en soms dat er specifieke hoekjes in het huis worden gecreëerd die één duidelijke functie hebben. Er is bijvoorbeeld een tafeltje om aan te knippen, plakken en kleuren, en een bouwhoek met lego, duplo en blokken. Soms wordt dit ook aangegeven door verschillende kleuren te gebruiken: bijvoorbeeld een gele placemat voor gaan eten, een rode placemat voor gaan kleuren, enzovoort. Om de interacties tussen ouder en kind meer kans te geven, wordt speelgoed vaak gestopt in doorzichtige plastic bakken die het kind niet zelf kan openen. Soms wordt ook gekeken hoe een knelpunt in de dag prikkelarmer kan worden. Als ouders bijvoorbeeld de gewoonte hebben om de televisie tijdens het eten te laten aanstaan, kan dat een teveel aan prikkels zijn voor het kind dat probeert zich te richten op de maaltijd. Wanneer het kind een aantal vaardigheden rondom de maaltijd heeft geleerd, kan het prikkelniveau eventueel langzaam weer worden verhoogd.

6 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 207 Visuele ondersteuning begint met de invoering van een zogenoemd dagplanbord. Afhankelijk van het cognitieve niveau van het kind kunnen dagelijkse activiteiten afgebeeld worden door objecten, foto s van het kind tijdens de activiteit of pictogrammen. Het meest gangbaar is een horizontale weergave van de dag op het planbord, aangezien kinderen ook leren lezen van links naar rechts. Eerst leert het kind waar elk object, foto of pictogram voor staat. Tijdens het dagelijkse gebruik van het planbord wordt het kind na elke activiteit naar het bord gebracht. Het haalt dan het plaatje van de voltooide activiteit van het bord af en doet het in de Klaar-envelop onderaan het bord. Studies tonen aan dat planborden kunnen helpen om kinderen onafhankelijker te maken van de volwassenen om hen heen (McClannahan & Krantz, 1999). Ook kunnen ze probleemgedrag verminderen en taakgerichtheid en aandacht verhogen (O Reilly, Sigafoos, Lancioni, Edrisinha & Andrews, 2005). Tot slot kunnen planborden ook helpen om overgangen te structureren en verduidelijken (Dettmer, Simpson, Myles & Ganz, 2000). Visuele ondersteuning wordt ook ingezet om taken te visualiseren en aan te leren (Pierce & Schreibman, 1994). Een voorbeeld hiervan is tafeldekken. Eerst leren ouders een taakanalyse te maken door de vaardigheid tafeldekken op te delen in kleine deeltaakjes. Vervolgens wordt elke deeltaak in een pictogram weergegeven. Hierdoor kan het kind zelf alle stappen afwerken zonder steeds om verdere aanwijzingen van de ouder of trainer te hoeven vragen. Soms is een hele strip met kleine taakjes al te veel voor een kind. In dat geval wordt gebruik gemaakt van een flipsysteem, waarbij het kind maar 1 pictogram tegelijk ziet en na het doen van een deeltaak omslaat naar de volgende deeltaak. Tot slot wordt een begin gemaakt met het verbeteren van basale communicatieve vaardigheden van de ouder, zoals aandacht verkrijgen van het kind voor een verzoek dat wordt gedaan, het geven van start - in plaats van stop -instructies (bijv. rustig lopen in plaats van niet rennen ), het geven van instructies in stellende vorm in plaats van in vragende vorm (bijv.: tijd om te gaan plassen in plaats van wil je nu even naar de wc gaan? ) en het aanpassen van de toon en gezichtsuitdrukking passend bij een boodschap (bijv. niet glimlachen wanneer het kind slaat). fase 2 gedrag veranderen (2 maanden) De tweede fase richt zich op het probleemgedrag. De PIBA-consulent komt tweemaal per week thuis. Ook deze fase begint met een workshop waarin de theorie en belangrijke ABA-principes worden uitge-

7 208 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme legd met videobeelden en opdrachten (zie voor basisprincipes bijv. Cooper, Heron & Heward, 2007). Hierna volgen sessies met de PIBAconsulent waarin deze principes worden toegepast op het eigen kind. Ouders leren het ongewenste gedrag te beschrijven in observeerbare termen. Om het gedrag te kunnen analyseren houden zij in een schema bij wat er voor en na het ongewenste gedrag gebeurde. Meestal wordt probleemgedrag geselecteerd (bijv. driftbuien) dat helemaal in kaart wordt gebracht door met ouders een functionele analyse van het gedrag te maken. Ouders leren hoe zij de functie van het gedrag kunnen ontdekken en hoe zij vervangend en gewenst gedrag kunnen selecteren en aanleren. Het aanleren van nieuw gedrag wordt geoefend, met name het gebruik en het beëindigen van hulp (zie ook Didden & Didden-Alburg, dit boek). Een voorbeeld dat bovenstaande principes illustreert is het volgende. Ouders vertellen dat een kind regelmatig boos en agressief is. Bij navraag en verduidelijking wordt dit gedrag zo precies mogelijk in observeerbare termen beschreven: gillen, huilen, stampvoeten en aan de haren van de ander trekken. Aangezien het gedrag meestal minstens enkele minuten duurt, wordt afgesproken het gedrag te meten met episodes, waarbij een nieuwe episode begint wanneer het kind 5 minuten geen agressief gedrag heeft laten zien. Ouders houden het aantal episodes bij op een maandkalender die op hun koelkast hangt en schrijven telkens op wat er voor (antecedent) en na (consequentie) het gedrag gebeurde. Uit deze ABC-analyse volgt dat het gedrag vaak de functie heeft van het krijgen van aandacht, hetgeen wil zeggen dat de driftbui dan tot doel heeft aandacht te verkrijgen van de ouder. Dit werd duidelijk doordat de antecedent er vaak uit bestond dat de ouder met iets anders bezig was, bijvoorbeeld met telefoneren. Soms diende het gedrag ook om aan een eis te ontsnappen, bijvoorbeeld wanneer ouders het kind een opdracht gaven (bijv. handen wassen na het plassen). Uit de inventarisatie van de consequenties bleek dat het kind door het gedrag de taak soms niet hoefde te doen doordat de ouder opgaf. Ook gaf de ouder bijna altijd aandacht aan het kind, ook al was hij of zij aan de telefoon. Ook bleek nog dat fysieke begeleiding van het handen wassen na het plassen bijna altijd leidde tot langere driftbuien met meer agressie. Nu de functies van het gedrag waren vastgesteld, kon ook ver-

8 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 209 vangend en gewenst gedrag worden gekozen (O Neill et al., 1997). Vervangend gedrag moet dezelfde functie hebben als het probleemgedrag, even efficiënt voor het kind zijn als het probleemgedrag en gewenst en ongewenst gedrag moet zodanig worden gekozen dat ze niet beide tegelijkertijd kunnen voorkomen (Reichle & Johnston, 1993). In dit voorbeeld werd communicatietraining gekozen (Carr & Durand, 1985; Durand, 1990) voor het gedrag dat als functie had het verkrijgen van aandacht. Tijdens trainingssessies en via rollenspel leerde het kind om op een sociaal wenselijke manier aandacht te vragen ( mama, mag ik wat vragen? ) wanneer de ouder met iets anders bezig was. Tevens werd afgesproken dat driftbuien tijdens telefoongesprekken volledig genegeerd zouden worden. De vraag mama, mag ik wat vragen? daarentegen zou onmiddellijk aandacht tot gevolg hebben. De tweede functie van de agressie was het ontsnappen aan een opdracht. Deze taak werd verduidelijkt door een rij plaatjes op te hangen van elke stap die bij handen wassen hoort. Ook werd ouders geleerd verschillende keuzes aan te bieden tijdens het handen wassen (kikkerzeep of bloemetjeszeep, groene of blauwe handdoek, warm of koud water) en fysieke begeleiding alleen te gebruiken als alle stappen binnen de verschillende niveaus van hulp waren doorlopen. Veel ouders in de PIBA-behandeling worstelen al enkele jaren met het gedrag van hun kind. Zij zijn als het ware vergeten hoe gezellig en leuk hun kind kan zijn. Vaak zijn ouders zo gewend geraakt aan het beperken en beheersen van het gedrag van hun kind dat ze er nog weinig aan toekomen om gewenst gedrag te belonen. Daarom geeft de PIBAconsulent de ouders de opdracht om maar gewoon te gaan spelen met hun kind. Gedurende de observatie coacht de consulent de ouders in het vaker belonen van het kind als het wel iets goed doet en in het negeren van probleempjes. Ouders worden ook regelmatig gevraagd om problematische situaties op video op te nemen. De video wordt na afloop samen met de consulent bekeken. Naast de analyse van het probleemgedrag richt de consulent de ouders tijdens het terugkijken vooral ook op alles wat al wel goed gaat. fase 3 vaardigheden aanleren (9 maanden) De derde fase richt zich op het vergroten van de vaardigheden bij het kind. In deze fase wordt gebruik gemaakt van Discrete Trial Training

9 210 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme voor het aanleren van vervangend en gewenst gedrag, en basale communicatieve, sociale, dagelijkse, school- en motorische vaardigheden (zie voor een uitgebreide beschrijving Peters-Scheffer, Mulders & Didden, dit boek). Indien het kind niet praat wordt PECS (Picture Exchange Communication System; Bondy & Frost, 1994) ingezet voor het aanleren van communicatieve vaardigheden (zie ook Huskens, dit boek). De methode is gebaseerd op ABA-principes. PECS bestaat uit zes fasen die systematisch doorlopen worden en het kind kan slechts door naar een volgende fase als het bepaalde criteria behaalt in de huidige fase. In de eerste fase begint het kind met het vragen om iets door een plaatje of pictogram ervan aan iemand anders te geven. Een belangrijk aspect hierbij is, dat kinderen leren het initiatief te nemen in de communicatie. In de volgende fasen wordt in kleine stapjes gewerkt aan differentiatie (elk object heeft een naam), zinsbouw ( ik wil... X ) en tot slot aan andere functies van communicatie zoals commentaar leveren op iets in de omgeving ( ik zie... X ). De derde fase is de meest intensieve fase van PIBA. Het kind krijgt 10 uur per week DTT, waarvan de helft van de trainingen op school plaatsvindt. Ouders vragen PGB-gelden aan om trainers in te huren. Soms trainen ouders zelf, maar het merendeel van de uren wordt getraind door mensen uit het netwerk van ouders en anderen die door hen worden ingehuurd (psychologiestudenten, leraren in opleiding, enz.). De PIBA-consulent komt meerdere keren per week thuis, traint en superviseert de trainers en houdt maandelijkse evaluaties en workshops waarbij ouders en alle trainers aanwezig zijn. Wanneer een methode eenmaal is geïntroduceerd, wordt die gedurende de gehele PIBA ingezet en aangepast aan de individuele behoefte van het kind en het systeem. DTT of PECS wordt niet ingezet voordat fasen 1 en 2 zijn afgerond. Jeroen was een jongetje van vijf jaar met een autistische stoornis. Hij liet op verschillende gebieden een afwijkende ontwikkeling zien. Jeroen groeide op in een twee-oudergezin en had een ouder broertje, bij wie op jonge leeftijd de diagnose PDD-NOS was gesteld. De ouders hadden geen psychiatrische problemen en het gezin kon worden omschreven als een warm gezin met sterke familiebanden. Beide ouders toonden een grote betrokkenheid bij hun kinderen. Voor aanvang van de behandeling was Jeroen thuis en op het MKD veelal in zijn eigen wereld. Hij nam nauwelijks initiatieven

10 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 211 tot het maken van contact met anderen en reageerde minimaal op initiatieven van anderen. Jeroen beschikte niet over taal maar maakte ongedifferentieerde geluiden om te protesteren. Wanneer hij iets wilde, maakte hij dit kenbaar door middel van wijzen of de hand van degene die hem kon helpen te pakken. Jeroens spel was stereotiep en repetitief. Hij liep vaak rond met favoriete voorwerpen en bewoog deze dicht langs zijn ogen. Daarnaast sorteerde hij materialen op kleur en kon hij druk zijn met het almaar vullen en leegmaken van een doosje. Naast de bovengenoemde problemen in de algehele ontwikkeling van Jeroen ontstond er eveneens probleemgedrag; Jeroen werd in steeds meer situaties boos. Dit uitte hij door te huilen, gillen, slaan, gooien met voorwerpen of zichzelf op de grond te laten vallen. Jeroen liet dit gedrag zowel thuis als op het MKD zien, waardoor grote zorgen ontstonden omtrent de voortgang van de cognitieve ontwikkeling en plaatsing op het KDC noodzakelijk kon worden. Op de Vineland Adaptive Behavior Scales of VABS liet Jeroen een relatief grote achterstand zien op de domeinen communicatie, dagelijkse vaardigheden, socialisatie en motorische vaardigheden (figuur 12.1). In de eerste fase van de behandeling hebben de ouders van Jeroen geleerd structuur en voorspelbaarheid aan te brengen in de omgeving. Er werd begonnen met de verschillende ruimten in hun huis een specifieke functie te geven. Zo werd de slaapkamer een kamer alleen om in te slapen en de speelkamer een kamer alleen om in te spelen. Jeroen kreeg verder een eigen, vaste tafel waaraan hij werkjes kon maken, een eigen stoel aan de keukentafel, enzovoort. Op verschillende manieren werd vervolgens visuele ondersteuning met pictogrammen ingezet om hem meer structuur en voorspelbaarheid te bieden. Allereerst werd een dagplanbord met pictogrammen geïntroduceerd om de volgorde van activiteiten aan te geven, onverwachte gebeurtenissen aan te kondigen en overgangen voor Jeroen te vergemakkelijken. Vervolgens werd een speelkaart gebruikt om duidelijker aan te kunnen geven waaruit Jeroen kon kiezen qua spelmateriaal gedurende perioden van vrij spel. Tot slot werden pictogrammen ook ingezet om bijvoorbeeld de beurtwisseling tijdens gezamenlijk spel visueel te ondersteunen. In de tweede fase werd eerst gekeken naar het gedrag dat de ouders het meest problematisch vonden. Zij noemden hierbij het

11 212 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme huilen,gillen,slaanengooienmetvoorwerpentijdensdedriftbuien. Vervolgens zijn de ouders gaan bijhouden in welke situaties het gedrag voorkwam, wat de specifieke aanleiding was en wat het gevolg was van het gedrag (ABC-analyse). Al na enkele dagen kwamen de ouders erachter dat hun zoon het eerder beschreven gedrag vrijwel altijd liet zien wanneer er eisen aan hem werden gesteld of wanneer hem dingen werden geweigerd. Deze driftbuien varieerden in tijdsduur, maar hielden over het algemeen minimaal drie tot vijf minuten aan. De ouders hebben hierop een aantal kleine, gemakkelijk uit te voeren opdrachten verzonnen, die voor Jeroen belonend waren om uit te voeren. Wanneer Jeroen de opdracht had uitgevoerd, beloonden de ouders hem hiervoor door bijvoorbeeld te benoemen wat er goed ging, te gaan juichen of een high-five te geven. Na dit enige tijd toegepast te hebben, zijn de ouders de opdrachten in toenemende mate gaan uitbreiden, zodanig dat er ook opdrachten aan bod kwamen die voor Jeroen minder belonend waren. Wanneer Jeroen dan terugviel op zijn oude, ongewenste gedrag negeerden zij dit en gaven zij hem fysieke begeleiding, opdat hij alsnog beloond kon worden. In eerste instantie liet Jeroen hierbij een toename zien van het ongewenste gedrag; het werd nog intenser en heftiger en duurde aanzienlijk langer dan het geval was bij aanvang van de behandeling. Ook ging Jeroen aan kleren trekken, duwen en aan haren trekken. Nadat er duidelijk sprake was geweest van een piek (Jeroen heeft toen een uur lang het ongewenste gedrag laten zien), is het gedrag in een snel tempo verminderd. Tegelijkertijd hebben de ouders Jeroen geleerd iets te zeggen wanneer hij iets niet wilde. Aan het einde van de tweede fase kwam het gemiddeld genomen drie op de tien keer voor dat Jeroen nog ongewenst gedrag liet zien wanneer eisen aan hem werden gesteld of wanneer hem iets werd geweigerd. Het boze gedrag bestond dan voornamelijk uit verbaal protesteren, maar stopte na twintig seconden, waarna Jeroen de gevraagde handeling alsnog uitvoerde of accepteerde dat de weigering ook een weigering betekende. In de derde fase werd Discrete Trial Training ingezet om nieuwe vaardigheden aan te leren. Bij Jeroen werd voornamelijk gewerkt aan het stimuleren van de sociaal-emotionele, communicatieve en cognitieve ontwikkeling. De beste resultaten werden behaald

12 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 213 op het gebied van de communicatie. Jeroen was aan het einde van fase drie in staat zijn wensen en behoeften door middel van gesproken taal aan te geven en gebruikte hierbij twee- en driewoordzinnen ( nee eten, ijsje! ). Daarnaast deelde hij nu ook ervaringen met anderen door middel van taal. Zo zei hij boot kapot wanneer hij een boot op de wal zag liggen. De resultaten werden gemeten door het aantal woorden en het aantal verschillende woorden te tellen in een tien minuten durende spelinteractie met moeder voor en na de PIBA-behandeling. Voor de behandeling sprak Jeroen geen woorden tijdens de interactie met moeder. Na de behandeling gebruikte hij in tien minuten in totaal 68 woorden, waarvan 29 verschillende. Ook viel op dat hij beter oogcontact maakte, had leren groeten en handelingen kon imiteren. 35 leeftijdsequivalent in maanden voor na 0 communicatie dagelijkse vaardigheden socialisatie motorische vaardigheden Figuur 12.1 Grafiek Jeroen. De grafiek laat de verschillen zien tussen de voor- en nameting op de verschillende ontwikkelingsdomeinen van de VABS. Duidelijk is dat Jeroen een sprong heeft gemaakt op alle ontwikkelingsdomeinen: gemiddeld 7,5 maand groei in 12 maanden. Op het domein van de communicatieve vaardigheden werd de grootste vooruitgang geboekt. Voor de behandeling haalde Jeroen gemiddeld 0,13 maand groei per maand. Tijdens de behandeling nam dit toe tot 0,66 maand groei per maand. Hoewel het hier slechts om één casus gaat lijken er aanwij-

13 214 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme zingen te zijn dat PIBA een aandeel had in het aanzienlijk versnellen van Jeroens ontwikkelingstraject. Aan het einde van Piba rapporteerden de ouders dat zij tevreden waren met de vooruitgang die Jeroen had geboekt en dat zij nu vaker konden genieten van hun zoon. De ouders verwoordden de stijgende lijn in de ontwikkeling van Jeroen als: Eerst leefde hij naast je, nu leeft hij met je. Zij besloten de trainingen na de afsluiting van Piba zelf voort te zetten. De intensiviteit van de training, de directe coaching en de feedback ervoeren ouders als zwaar maar verhelderend. Beide ouders gaven ook aan de opvoeding nu wat zwaarder te vinden dan bij aanvang van de training. Zij zagen het gedrag van Jeroen in toenemende matealsautistischenwerdenzichintoenemendematebewustvande noodzaak tot stimulering van Jeroen en van hun eigen verantwoordelijkheid hierin. Toch waren zij blij met de aanmelding voor het ZMLKonderwijs, en gaven zij aan dat PIBA meer bereikt had dan zij aan het begin van de behandeling hadden durven hopen. Dit gaf hun hoop voor de toekomst, zeker nu zij zelf zoveel kennis opgedaan hadden over hoe zij het best met Jeroen konden werken. Slotbeschouwing Het PIBA-model richt zich op de behandeling van een groep kinderen met gecompliceerde problematiek. De combinatie van ernstige gedragsproblemen met een autismespectrumstoornis belemmert deze kinderen in hun cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling en legt een zware druk op het gezinsleven. Zonder intensieve behandeling bestaat het risico dat deze kinderen niet ontkomen aan opname of uithuisplaatsing. Onze voorlopige data (een wetenschappelijk onderzoek naar PIBA loopt nog) en klinische indrukken van casussen zoals die van Jeroen lijken erop te wijzen dat PIBA een succesvolle behandeling is. Deelnemers versnellen hun ontwikkelingstraject en verminderen hun probleemgedrag. Ze worden zelfstandiger en beter in staat tot leren. Ouders zijn positief over de behandeling, zowel qua vooruitgang bij hun kind als ten aanzien van hun eigen leerproces. Hoewel zij zich meer bewust worden van de ernst van de stoornis, waarderen zij het krijgen van concrete handvatten waarmee zij verder kunnen in de opvoeding. Ongeveer de helft van de ouders besluit de trainingen zelf voort te zetten na afsluiting van PIBA. Over het geheel genomen lijkt het PIBA-model voor deze groep kinderen en hun ouders een keerpunt te kunnen zijn in de ontwikkeling en hoop te kunnen bieden voor de toekomst.

14 12 Psychiatrische intensieve behandeling voor autisme (PIBA): een programmabeschrijving 215 Literatuur Bondy, A. & Frost, L. (1994). The Picture Exchange Communication System. Focus on Autistic Behavior, 9, Carr, E. & Durand, V. (1985). Reducing behavior problems through functional communication training. Journal of Applied Behavior Analysis, 18, Cooper, J., Heron, T. & Heward, W. (2007). Applied Behavior Analysis (2nd ed.). Columbus: Prentice Hall. Dawson, G. & Osterling, J. (1997). Early intervention in autism. In: M. Guralnick (ed.), The Effectiveness of Early Intervention (p ). Baltimore: Brookes Publishing Company. Dettmer, S., Simpson, R., Myles, B. & Ganz, J. (2000). The use of visual supports to facilitate transitions of students with autism. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 15, Durand,M.(1990)Severe Behavior Problems: A Functional Communication Training Approach. New York: The Guilford Press. Kabot, S., Masi, W. & Segal, M. (2003). Advances in the diagnosis and treatment of autism spectrum disorders. Professional Psychology, Research and Practice, 34, Lovaas, O. (1987). Behavioral treatment and normal educational and intellectual functioning in young autistic children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 3-9. McClannahan, L. & Krantz, P. (1999). Activity schedules for children with autism: Teaching independent behavior. Bethesda, MD: Woodbine House. McEachin, J., Smith, T. & Lovaas, O. (1993). Long-term outcome for children with autism who received early intensive behavioral treatment. American Journal on Mental Retardation, 97, Mesibov, G., Shea, V. & Schopler, E. (2006). The TEACCH Approach to Autism Spectrum Disorders. New York: Springer. Minshew, N., Goldstein, G., Muenz, L. & Payton, J. (1992). Neuropsychological functioning in nonmentally retarded autistic individuals. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 14, National Research Council (2001). Educating children with autism. Committee on Educational Interventions for Children With Autism, Division of Behavioral and Social Sciences and Education. Washington, DC: National Academy Press. O Neill, R., Horner, R., Albin, R., Sprague, J., Storey, K. & Newton, J. (1997). Functional analysis of problem behavior: A practical assessment guide. Sycamore, IL: Sycamore Publishing Company. O Reilly, M., Sigafoos, J., Lancioni, G., Edrisinha, C. & Andrews, A. (2005). An examination of the effects of a classroom activity schedule on levels of self-injury and engagement for a child with severe autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35, Ozonoff, S. & Cathcart, K. (1998). Effectiveness of a home program intervention for young children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 28, Pierce, K. & Schreibman, L. (1994). Teaching daily living skills to children with autism in unsupervised settings through pictorial self-management. Journal of Applied Behavior Analysis, 27, Pratt, C., Vicker, B. & Davis, K. (2001). Early intervention for young children with autism spectrum disorders: Recommendations for designing effective programs. Bloomington: Indiana University, Indiana Institute on Disability and Community. Quill, K. (1997). Instructional considerations for young children with autism: The rationale for visually cued instructions. Journal of Autism and Developmental Disorders, 21,

15 216 Begeleiding van kinderen en jongeren met autisme Reichle, J. & Johnston, S. (1993). Replacing challenging behavior: The role of communication intervention. Topics in Language Disorders, 13, Sheinkopf, S. & Siegel, B. (1998). Home-based behavioral treatment of young children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 28, Smith, T. (1999). Outcome of early intervention for children with autism. Clinical Psychology: Science and Practice, 6, Strain, P., Wolery, M. & Izeman, S. (1998). Considerations for administrators in the design of service options for young children with autism and their families. Young Exceptional Children, 1, 8-18.

Laag intensieve gedragstherapie voor kinderen met ASS en VB

Laag intensieve gedragstherapie voor kinderen met ASS en VB Promotieonderzoek (2007-2012) voor kinderen met ASS en VB Drs. Behavioural Science Institute, Radboud Universiteit Nijmegen Fostering development in young children with autism spectrum disorders and intellectual

Nadere informatie

Focus op motivatie en communicatie

Focus op motivatie en communicatie Focus op motivatie en communicatie P I V O T A L R E S P O N S E T R E A T M E N T V O O R J O N G E K I N D E R E N M E T E E N A U T I S M E S P E C T R U M S T O O R N I S Autisme Moeite met sociale

Nadere informatie

ABA Workshops. Workshop 1: Inleiding in Applied Behavior Analysis. Workshop 2: Leren Communiceren (Verbal Behavior), deel I

ABA Workshops. Workshop 1: Inleiding in Applied Behavior Analysis. Workshop 2: Leren Communiceren (Verbal Behavior), deel I ABA Workshops K A L E N D E R 2 0 1 6-2 0 1 7 Workshop 1: Inleiding in Applied Behavior Analysis 10:00-14:00 uur Zaterdag 24 september 2016 & zaterdag 7 oktober 2017 2 0 1 1 Workshop 1 Za. 24 September

Nadere informatie

1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington

1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington 1. Inleiding tot The Assessment of Basic Language and Learning Skills: The ABLLS-R. James W. Partington 2. Autisme: Kwalitatieve verschillen op 3 gebieden: taalvaardigheden, sociale vaardigheden en beperkte/

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 1 0

Inhoud. Voorwoord 1 0 Inhoud Voorwoord 1 0 1 Autisme in de dagelijkse praktijk 1 3 Inleiding 1 3 Op weg naar een diagnose 1 4 Vroegtijdige onderkenning 1 6 Hulpverlenende instanties 1 8 Na de diagnose 1 9 Behandeling 2 0 Samenvatting

Nadere informatie

Gedragsondersteuningsplannen gebaseerd op de functie van het gedrag

Gedragsondersteuningsplannen gebaseerd op de functie van het gedrag Gedragsondersteuningsplannen gebaseerd op de functie van het gedrag Chantal van den Brink-Vlijm c.vandenbrink@nsg-groenewoud.nl José Wichers-Bots j.wichers@fontys.nl Programma Casus Moeilijke onderwijssituatie

Nadere informatie

Doe workshop ABA. Caroline Peters BCABA, 8-11-2012

Doe workshop ABA. Caroline Peters BCABA, 8-11-2012 Doe workshop ABA Caroline Peters BCABA, 8-11-2012 1 Inhoud Historie ABA Instituut Wat is ABA? Versterken van gewenst gedrag Uitdoven van ongewenst gedrag Gewenst gedrag opwekken door omgeving aan te passen

Nadere informatie

1-jarige opleiding ABA

1-jarige opleiding ABA 1-jarige opleiding ABA Onze opleiding bestaat uit een basisworkshop en 6 verdiepende workshops, die elk 1 weekend beslaan. De kosten voor de gehele opleiding bedragen 1.600,00. Alle workshops bestaan uit:

Nadere informatie

13 Intensieve gedragstherapie aan jonge kinderen met een autismespectrumstoornis in kinderdagcentra

13 Intensieve gedragstherapie aan jonge kinderen met een autismespectrumstoornis in kinderdagcentra 13 Intensieve gedragstherapie aan jonge kinderen met een autismespectrumstoornis in kinderdagcentra Nienke Peters-Scheffer*, Monique Mulders en Robert Didden* Wanneer Robin 2 1 = 2 jaar oud is, bemerkt

Nadere informatie

De Driestroom DTT Stapsgewijs vaardigheden leren

De Driestroom DTT Stapsgewijs vaardigheden leren voor De Driestroom kinderen met een ontwikkelingsachterstand DTT Stapsgewijs vaardigheden leren Elly: is veel opener geworden. Nynke: is echt vooruit gegaan. Yvo: begrijpt meer. DTT Stapsgewijs vaardigheden

Nadere informatie

oudertraining contact & communicatie

oudertraining contact & communicatie oudertraining contact & communicatie gebaseerd op de Pivotal Respons Treatment (PRT) methode een aanbod van de Polikliniek in Doorwerth en de Polikliniek in Amsterdam februari 2013 centrum voor autisme

Nadere informatie

Samenvatting (Dutch summary)

Samenvatting (Dutch summary) Parenting Support in Community Settings: Parental needs and effectiveness of the Home-Start program J.J. Asscher Samenvatting (Dutch summary) Ouders spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van kinderen.

Nadere informatie

VAN VERDICHTING NAAR VERLICHTING Leraarcompetenties voor succesvolle communicatie in het PO, SBO en SO

VAN VERDICHTING NAAR VERLICHTING Leraarcompetenties voor succesvolle communicatie in het PO, SBO en SO VAN VERDICHTING NAAR VERLICHTING Leraars voor succesvolle communicatie in het PO, SBO en SO Thematisch overzichtsartikel NRO, Gedrag en passend onderwijs (405-18-633) Judith Stoep 1,2 Joyce Gubbels 1 Stijn

Nadere informatie

Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis

Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis Herbert Roeyers Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen VVL Congres, Berchem, 14 maart 2014 Pervasieve

Nadere informatie

De inzet van robots in de behandeling van autisme. Bibi Huskens en Rianne Verschuur

De inzet van robots in de behandeling van autisme. Bibi Huskens en Rianne Verschuur De inzet van robots in de behandeling van autisme Bibi Huskens en Rianne Verschuur In samenwerking met: Emilia Barakova TU/e Jan Gillesen TU/e Tino Lourens TiViPe Met dank aan: Agentschap NL Deelnemende

Nadere informatie

Organisaties. Onderzoeksvraag Wat werkt? 3 aandachtsgebieden. Wat werkt? 3 aandachtsgebieden. Wat werkt? 3 aandachtsgebieden

Organisaties. Onderzoeksvraag Wat werkt? 3 aandachtsgebieden. Wat werkt? 3 aandachtsgebieden. Wat werkt? 3 aandachtsgebieden Organisaties Symposiumleider: Carlo Schuengel Focus op Onderzoek 2 december 2011 Marja Hodes, Marieke Meppelder, Jos de Kimpe, Carlijn Nieuwenhuis, Sabina Kef, Cees Janssen, Lieneke Claassens, Elleke Lemmers,

Nadere informatie

Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel)

Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel) Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel) Presentatie ORD Carla Geveke: c.h.geveke@pl.hanze.nl Lectoraat Curious Minds Hanzehogeschool

Nadere informatie

1-jarige opleiding ABA 2015-2016

1-jarige opleiding ABA 2015-2016 1-jarige opleiding ABA 2015-2016 Onze opleiding bestaat uit een basisworkshop en 6 verdiepende workshops, gegeven op zaterdagen. U kunt zich inschrijven voor de gehele opleiding, of voor losse workshops.

Nadere informatie

Omgaan met kinderen met autismespectrumstoornissen. Rob Neyens 22.10.2009

Omgaan met kinderen met autismespectrumstoornissen. Rob Neyens 22.10.2009 Omgaan met kinderen met autismespectrumstoornissen Rob Neyens 22.10.2009 Programma 1. Theorie: wat is autisme? 1.1 Buitenkant 1.2 Binnenkant 2. Praktijk: hoe omgaan met autisme? 2.1 Remediëren 2.2 Compenseren

Nadere informatie

GEEF ME DE 5- METHODIEK IN DE ZORG

GEEF ME DE 5- METHODIEK IN DE ZORG GEEF ME DE 5- METHODIEK IN DE ZORG Effectiviteit Geef me de 5-methodiek in zorginstelling JP van den Bent In dit rapport worden de wetenschappelijke bevindingen beschreven betreffende de effectiviteit

Nadere informatie

Zelfbeoordelingsonderzoek van Positive Behavior Support

Zelfbeoordelingsonderzoek van Positive Behavior Support Zelfbeoordelingsonderzoek van Positive Behavior Support School: Datum: Functie Administratief Onderwijsassistent Onderwijsondersteunend personeel Directie Leraar Ouders Intern Begeleider/ Zorgcoördinator

Nadere informatie

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA 7-12-2018 Inhoud Vroegdetectie in een relationeel perspectief Infant and Early Childhood

Nadere informatie

Tips bij het in gesprek gaan met een burger met een licht verstandelijke beperking

Tips bij het in gesprek gaan met een burger met een licht verstandelijke beperking Tips bij het in gesprek gaan met een burger met een licht verstandelijke beperking S.N. Kuik (2014, ongepubliceerd) Inleiding Het in Gesprek gaan met iemand met een LVB vergt nogal wat van Gespreksvoerders.

Nadere informatie

Waar leiden wij toe op?

Waar leiden wij toe op? Waar leiden wij toe op? Presentatie klinische vakken PWO netwerkdag 19 maart 2016 Nicole Krol Edward van Aarle Melou Jansen Nicole van As Wim de Munck Waar leiden wij toe op? In hoeverre sluit onze opleiding

Nadere informatie

INLEIDING IN ABA ZATERDAG 5 OKTOBER 2019 ZATERDAG 4 APRIL 2020 ZATERDAG 3 OKTOBER :00 14:00 UUR

INLEIDING IN ABA ZATERDAG 5 OKTOBER 2019 ZATERDAG 4 APRIL 2020 ZATERDAG 3 OKTOBER :00 14:00 UUR Zat Ge En Gedg Zaterdag 5 oktober 2019 Zaterdag 4 april 2020 Zaterdag 3 oktober 2020 Inleiding in ABA Dinsdag 21 januari 2020 Leren Communiceren Dinsdag 18 februari 2020 Gestructureerd Leren en Motivatiegericht

Nadere informatie

STOP 4-7 programma. Samen sterker Terug. Pad

STOP 4-7 programma. Samen sterker Terug. Pad STOP 4-7 programma Samen sterker Terug Op Pad STOP 4-7 PROGRAMMA Samen sterker Terug Op Pad Ecologisch (samen) en positief (sterker terug op pad) Een vroeg interventie- of preventieprogramma: kindtraining

Nadere informatie

Manual: handleiding opstarten Skills Lab

Manual: handleiding opstarten Skills Lab Manual: handleiding opstarten Skills Lab Dit is een handleiding voor professionals die zelf een Skills Lab willen starten. Skills Lab wil de werkmogelijkheden voor mensen met ASS vergroten door hen te

Nadere informatie

Training Within Industry - Job Instruction

Training Within Industry - Job Instruction Training Within Industry - Job Instruction Inleiding In veel bedrijven worden problemen opgelost door doelgericht aan die problemen te werken. Achteraf hadden deze problemen voorkomen kunnen worden, door

Nadere informatie

Triple P (Positive Parenting Program): effectief bij gedragsproblemen?

Triple P (Positive Parenting Program): effectief bij gedragsproblemen? 21/11/11 Triple P (Positive Parenting Program): effectief bij gedragsproblemen? Inge Glazemakers Dirk Deboutte Inhoud Het probleem Oplossingen: de theorie Triple P Het project De eerste evaluatie - - -

Nadere informatie

Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel)

Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel) Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel) Presentatie conferentie Jeugd in Onderzoek Carla Geveke: c.h.geveke@pl.hanze.nl Leerlingen

Nadere informatie

KEC Onderwijs. School Wide Positive Behavior Support. Actief aanleren en belonen van gewenst gedrag

KEC Onderwijs. School Wide Positive Behavior Support. Actief aanleren en belonen van gewenst gedrag School Wide Positive Behavior Support Actief aanleren en belonen van gewenst gedrag 1 Op elke school speelt wel wat: leerlingen die onrustig zijn in de klas, geklier op de trap, ruzies op het schoolplein.

Nadere informatie

TRAINING NIVEAU 4: STANDAARD STEPPING STONES 0 12 jaar

TRAINING NIVEAU 4: STANDAARD STEPPING STONES 0 12 jaar TRAINING NIVEAU 4: STANDAARD STEPPING STONES 0 12 jaar Algemene beschrijving De training Triple P Niveau 4 Standaard Stepping Stones 0 12 jaar biedt deelnemers een goede basis voor het uitvoeren van intensieve

Nadere informatie

16/10/2015. Het Triple P Systeem. Triple P versterkt elke ouder! Hilde Weekers, Oktober 2015

16/10/2015. Het Triple P Systeem. Triple P versterkt elke ouder! Hilde Weekers, Oktober 2015 Het Triple P Systeem. Triple P versterkt elke ouder! Hilde Weekers, Oktober 2015 Design: Triple P Communications 2011 1 Waarom hebben we programma s voor opvoedingsondersteuning nodig? Een verontrustend

Nadere informatie

AUTISME CENTRAAL AUTISME CENTRAAL. Auti goed gevoel vragenlijst

AUTISME CENTRAAL AUTISME CENTRAAL. Auti goed gevoel vragenlijst Auti goed gevoel vragenlijst Achtergrond: De Auti goed gevoel vragenlijst is ontwikkeld naar aanleiding van een artikelenreeks in het tijdschrift Autisme Centraal over het in kaart brengen en het nastreven

Nadere informatie

www.hildedeclercq.be hilde_de_clercq@telenet.be

www.hildedeclercq.be hilde_de_clercq@telenet.be 1 Pervasieve Ontwikkelingsstoornis Spel en Verbeelding Taal en Communicatie Emoties Seksualiteit en Relatievorming Eten Slapen Zindelijk worden Zelfredzaamheid of Algemene Dagelijkse leefvaardigheden 2

Nadere informatie

ABC - Ambulant Behandelcentrum

ABC - Ambulant Behandelcentrum ABC - Ambulant Behandelcentrum Als het thuis en/of op school dreigt vast te lopen Informatie voor verwijzers Kom verder! www.ln5.nl Vergroten van sociale competenties. Vergroten zelfbeeld/zelfvertrouwen.

Nadere informatie

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon

Nadere informatie

Effectstudie KLINc: Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie

Effectstudie KLINc: Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie : Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie drs. Margje van der Schuit Interreg Benelux Middengebied 4-BMG-V-I=31 Interventie Start bij sociale en cognitieve competenties Sensomotorische, multimodale

Nadere informatie

Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties

Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties Van Waelvelde, De Roubaix A, Steppe L, et al. (2017) Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties.

Nadere informatie

Logopedie in het cluster 2 onderwijs

Logopedie in het cluster 2 onderwijs Logopedie in het cluster 2 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement gaat over de logopedische

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

Opvoeden een PPPretje ;-) Inge Glazemakers

Opvoeden een PPPretje ;-) Inge Glazemakers Opvoeden een PPPretje ;-) Inge Glazemakers Inleiding Wat is Triple P? Casus Waar kan ik Triple P vinden? Inleiding 1 op 5 kinderen/jongeren ontwikkelt een significant emotioneel of gedragsprobleem Veel

Nadere informatie

leerlingen in relatie met de visie en missie van de (speciale) basisschool, voortgezet onderwijs of kinderdagcentrum staat centraal.

leerlingen in relatie met de visie en missie van de (speciale) basisschool, voortgezet onderwijs of kinderdagcentrum staat centraal. Aanbod Kortdurende Arrangementen Algemene informatie De AB Dienst van de Koetsveldschool biedt o.a. diverse korte trajecten aan om Zeer Moeilijk Lerende Leerlingen en hun begeleiders te ondersteunen. Alle

Nadere informatie

PBS Positive Behavior Support

PBS Positive Behavior Support PBS Positive Behavior Support 4 juni 2010 Drs. Emilie van Leeuwen methodiekontwikkelaar/ trainer bij PI Research Drs. Inge Reijnders Onderwijskundige GZ psycholoog Opvoeden is van iedereen! Hoe ziet dat

Nadere informatie

Help, ik kan het niet alleen!

Help, ik kan het niet alleen! Help, ik kan het niet alleen! Even voorstellen Fanny Cattenstart Trainingen / lezingen / workshops Observaties en begeleiding Plusgroepen Advies aan organisaties Begeleiding ouders en kinderen Gratis webinars

Nadere informatie

Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1

Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014 Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Doelstelling Nurses on the Move Bijdragen aan verbetering kwaliteit van zorg in verpleeg- en

Nadere informatie

Begeleiders in Beeld Een training voor begeleiders van mensen met een verstandelijke beperking en gedragsproblemen. Linda Zijlmans Jill van den Akker

Begeleiders in Beeld Een training voor begeleiders van mensen met een verstandelijke beperking en gedragsproblemen. Linda Zijlmans Jill van den Akker Kennismarkt 26-5-2011 2011 Begeleiders in Beeld Een training voor begeleiders van mensen met een verstandelijke beperking en gedragsproblemen Linda Zijlmans Jill van den Akker Projectgroep Onderzoek Linda

Nadere informatie

faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB

faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB Datum 22-06-2015 1 Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB Opzet en eerste resultaten Linda Visser Annette van der Putten Gertruud Schalen Bieuwe van der Meulen

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod U bent niet de enige Een op de tien Nederlanders heeft te maken met een persoonlijkheidsstoornis of heeft trekken hiervan. De Riagg Maastricht is gespecialiseerd

Nadere informatie

GEDRAGSVERANDERING. Wilma Otten, Hilde van Keulen, Pepijn van Empelen TNO. SHINE North Sea Region Program

GEDRAGSVERANDERING. Wilma Otten, Hilde van Keulen, Pepijn van Empelen TNO. SHINE North Sea Region Program GEDRAGSVERANDERING Wilma Otten, Hilde van Keulen, Pepijn van Empelen TNO SHINE North Sea Region Program 2014 2020 OM MEE TE NEMEN Systematische analyse: gedrag probleem Verandering gedrag: oud nieuw Blijvende

Nadere informatie

Wat leren docenten in een community of practice? Hoe leren ze?

Wat leren docenten in een community of practice? Hoe leren ze? stti / mei 2012, v2 Opzet Vragen: Wat leren docenten in een community of practice? Hoe leren ze? 1. Beschrijving van de werkwijze: Wat is een community of practice; hoe hebben we deze community ingericht;

Nadere informatie

Pivotal Response Treatment

Pivotal Response Treatment Pivotal Response Treatment Congres Rino April 2014 Sabien van Lommel Centrum Autisme Rivierduinen Voorburg 4/24/2014 Pivotal Response Treatment Gericht op Pivotal Areas = kerngebieden Een gedragstherapeutische

Nadere informatie

WAT IS MOEILIJK GEDRAG?

WAT IS MOEILIJK GEDRAG? OMGAAN MET MOEILIJK GEDRAG WAT IS MOEILIJK GEDRAG? Brainstorm An Coetsiers Kinderpsycholoog/gedragtherapeut www.depraatdoos.be IS HET GEDRAG MOEILIJK GEDRAG? Voorbeeld gedragsdagboek Individueel bepaald

Nadere informatie

De Kleine Prins Expertisecentrum

De Kleine Prins Expertisecentrum De Kleine Prins Expertisecentrum Femke Rienstra f.rienstra@dekleineprins.nl 31/10/16 2 Executieve Functies Kennis m.b.t. Executieve Functies (EF), de ontwikkeling ervan en het kunnen herkennen van de EF

Nadere informatie

Logopedie in het cluster 4 onderwijs

Logopedie in het cluster 4 onderwijs Logopedie in het cluster 4 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement richt zich op de

Nadere informatie

Moeilijk gedrag en ASS

Moeilijk gedrag en ASS Zie je wat ik bedoel? Over moeilijk gedrag bij autisme Drs. Jan Schrurs, GZ-psycholoog Docent Fontys OSO Ma SEN Autisme-specialist 1 Moeilijk gedrag en ASS t kan bijna niet anders vanwege de beperkingen

Nadere informatie

Brochure voor ouders/verzorgers en begeleiders van kinderen met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS).

Brochure voor ouders/verzorgers en begeleiders van kinderen met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). Brochure voor ouders/verzorgers en begeleiders van kinderen met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). Deze brochure richt zich op kinderen met FAS tussen de 4 en 14 jaar. Hierin worden vooral de begeleidingsbehoeften

Nadere informatie

In contact door ondersteund communiceren

In contact door ondersteund communiceren COCPvg: In contact door ondersteund communiceren Elise Brinkman EMB Congres 6 maart 2014 COCPvg Verbetering van de communicatie tussen niet of nauwelijks sprekende personen met een meervoudige beperking

Nadere informatie

Leeswijzer individueel rapport KIJK! 0-4 jaar voor ouders

Leeswijzer individueel rapport KIJK! 0-4 jaar voor ouders Het individuele rapport geeft u een beeld van de totale ontwikkeling van uw kind. De vaste pedagogisch medewerkers van uw kind hebben een half jaar observaties bijgehouden. Deze observaties zijn verwerkt

Nadere informatie

Christel Wolterinck (Marianum en Universiteit Twente), Kim Schildkamp (Universiteit Twente), Wilma Kippers (Universiteit Twente)

Christel Wolterinck (Marianum en Universiteit Twente), Kim Schildkamp (Universiteit Twente), Wilma Kippers (Universiteit Twente) Vragenlijst formatief toetsen - Docent Deze vragenlijst is ontwikkeld door de Universiteit Twente op basis van bestaande vragenlijsten* en heeft als doel te onderzoeken in welke mate de docenten en leerlingen

Nadere informatie

> Een veel belovend model voor opvoedondersteuning

> Een veel belovend model voor opvoedondersteuning > Een veel belovend model voor opvoedondersteuning Inhoud presentatie Wat is Triple P? Waarom Triple P? Triple P: een keten van interventies Implementatie in Eindhoven Meerwaarde Wat is Triple P? POSITIEF

Nadere informatie

Geen onwil maar onmacht

Geen onwil maar onmacht Geen onwil maar onmacht Executieve functies op school Karli van Veen, ambulant begeleider Barbet Floors, ergotherapeut In deze workshop: Welke executieve functies zijn er? Problemen met executieve functies

Nadere informatie

PAINT-T (Psychosociale ADHD Interventies-Teacher training): Een onderzoek naar een korte leerkrachttraining voor leerkrachten van kinderen met ADHD.

PAINT-T (Psychosociale ADHD Interventies-Teacher training): Een onderzoek naar een korte leerkrachttraining voor leerkrachten van kinderen met ADHD. PAINT-T (Psychosociale ADHD Interventies-Teacher training): Een onderzoek naar een korte leerkrachttraining voor leerkrachten van kinderen met ADHD. Informatiebrief voor ouders Beste ouder(s)/verzorger(s),

Nadere informatie

Zorgmodule Minder Boos en Opstandig

Zorgmodule Minder Boos en Opstandig Zorgmodule Minder Boos en Opstandig Zorgaanspraak: Zorgaanbieder: Jeugdhulp op accommodatie zorgaanbieder, groep Entreá HULPVRAAG Doelgroep De doelgroep bestaat uit normaal begaafde kinderen tussen de

Nadere informatie

De pedagogische kwaliteit van SWPBS. Monique Nelen, PBS coach

De pedagogische kwaliteit van SWPBS. Monique Nelen, PBS coach De pedagogische kwaliteit van SWPBS. Monique Nelen, PBS coach Programma Even voorstellen SWPBS als methodiek Het pedagogische doel van onderwijs Pedagogische Kwaliteit SWPBS met pedagogische kwaliteit

Nadere informatie

De invloed van affectieve betrokkenheid op moeilijk verstaanbaar gedrag

De invloed van affectieve betrokkenheid op moeilijk verstaanbaar gedrag Date 14-10-2011 1 De invloed van affectieve betrokkenheid op moeilijk verstaanbaar gedrag Marga Martens Promovenda Rijksuniversiteit Groningen Consulent doofblindheid Koninklijke Kentalis Begeleiderscongres

Nadere informatie

hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Samenvatting Een vroeggeboorte heeft een grote impact op het kind en zijn ouders, zelfs na de opname op de neonatologieafdeling. Te vroeg geboren kinderen laten meer gedragsproblemen zien dan op tijd geboren

Nadere informatie

Datagebaseerd overleggen en beslissen in het PBS-team. Anita Blonk a.blonk@fontys.nl

Datagebaseerd overleggen en beslissen in het PBS-team. Anita Blonk a.blonk@fontys.nl Datagebaseerd overleggen en beslissen in het PBS-team Anita Blonk a.blonk@fontys.nl Data over gedragsvraagstukken Regelmatig voorkomende situaties binnen en buiten de klas Incidenten (veiligheid) Leerling/

Nadere informatie

VRAGENLIJST FORMATIEF TOETSEN DOCENT

VRAGENLIJST FORMATIEF TOETSEN DOCENT VRAGENLIJST FORMATIEF TOETSEN VRAGENLIJST FORMATIEF TOETSEN DOCENT EEN FEEDBACK INSTRUMENT VOOR DOCENTEN EEN FEEDBACK INSTRUMENT VOOR DOCENTEN CHRISTEL WOLTERINCK C.H.D.WOLTERINCK@UTWENTE.NL CHRISTEL C.H.D.WOLTERINCK@UTWENTE.NL

Nadere informatie

Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen

Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen Marianne Balfoort & Manon van den Ende - MOC t Kabouterhuis Willemien Duvekot - Ouder kind adviseur Ijburg en Zeeburgereiland Programma - Introductie - Wat

Nadere informatie

Workshop GRIP op probleemgedrag

Workshop GRIP op probleemgedrag Workshop GRIP op probleemgedrag Een aanpak voor het multidisciplinaire team Christiane Möller, psycholoog PHD Tessa Engels-Koomen, GZ-psycholoog i.o. Inhoud Introductie over onbegrepen gedrag Uitleg zorgprogramma

Nadere informatie

Acties / Werkwoorden

Acties / Werkwoorden Acties / Werkwoorden Voor er gestart kan worden met onderstaand programma, moet het kind aan de volgende voorwaarden voldoen: Het kind kan 50 objecten benoemen en op verzoek selecteren. Het kind kan 10

Nadere informatie

ZORGELOOS OP UITJE, VOOR OUDERS EN BEGELEIDING VAN AUTISTISCHE KINDEREN

ZORGELOOS OP UITJE, VOOR OUDERS EN BEGELEIDING VAN AUTISTISCHE KINDEREN ZORGELOOS OP UITJE, VOOR OUDERS EN BEGELEIDING VAN AUTISTISCHE KINDEREN Inhoud: - Zorgeloos op uitje -Wat is autisme? - Wat houd een uitje precies in? - 15 TIPS om uw uitje tot een succes te maken Marinka

Nadere informatie

intensieve begeleiding van jonge kinderen met autisme Een initiatief van de foundation

intensieve begeleiding van jonge kinderen met autisme  Een initiatief van de foundation intensieve begeleiding van jonge kinderen met autisme www.merelfoundation.nl Een initiatief van de foundation een toekomst voor kinderenvoor metkinderen autisme met autisme 2 foundation Onze stichting

Nadere informatie

VAN A TOT Z DE JUISTE WEG NAAR ZELFREDZAAMHEID

VAN A TOT Z DE JUISTE WEG NAAR ZELFREDZAAMHEID Unalzorg begeleidt en behandelt kwetsbare kinderen en volwassenen met complexe hulpvragen. Wij leren hen vaardigheden die hen weerbaarder en zelfstandiger maken. Wij bieden onze ondersteuning bij hen thuis

Nadere informatie

Samen ondersteund leren communiceren. Met communicatie aan de slag 17 maart 2011

Samen ondersteund leren communiceren. Met communicatie aan de slag 17 maart 2011 COCPvg: Samen ondersteund leren communiceren Met communicatie aan de slag 17 maart 2011 Overzicht COCPvg-project het COCPvg-programma partnerstrategieën ervaringen uit de praktijk 17 maart 2011 Marjan

Nadere informatie

Betekenis van vaderschap

Betekenis van vaderschap Betekenis van vaderschap Conferentie vader-empowerment G.O.Helberg Kinder-en Jeugdpsychiater Materiaal ontleed aan onderzoek: Prof. dr. Louis Tavecchio Afdeling POWL, Universiteit van Amsterdam Een paar

Nadere informatie

Van Hé, hier ben ik tot Ha, daar ben jij

Van Hé, hier ben ik tot Ha, daar ben jij Van Hé, hier ben ik tot Ha, daar ben jij Floortime: ontwikkelingsgerichte therapie, met ouders en het jonge kind aan het werk Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater & Ilse Vansant, psycholoog afdeling

Nadere informatie

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Kortdurend intensief verblijf

Kortdurend intensief verblijf Inhoudsopgave De Buitenwereld 4 6 Doelgroep 8 Doelgericht werken 10 Inhoudelijke randvoorwaarden 11 2 3 De Buitenwereld Als je binnen een gezin een kind mag grootbrengen met psychiatrische problematiek

Nadere informatie

Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven

Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven Herbert Roeyers Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen HGR-CSS Brussel, 20 juni 2014 Vroegtijdige interventie bij kinderen

Nadere informatie

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde

Nadere informatie

Wonen in een behandelgroep

Wonen in een behandelgroep Wonen in een behandelgroep 3-MILIEUVOORZIENING: EEN VEILIGE WOON- EN LEEROMGEVING Informatie voor ouders en verzorgers van kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking en zeer ernstige gedragsproblemen

Nadere informatie

Comparison: Kinderen zonder deze risicofactor.

Comparison: Kinderen zonder deze risicofactor. Zoekstrategieën JGZ-richtlijn Taalontwikkeling oekstrategie Om de uitgangsvragen op een gestructureerde manier uit te werken tot beantwoordbare vragen zijn deze eerst omgewerkt tot PICO uitgangsvragen.

Nadere informatie

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in

Nadere informatie

Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) Interventie na of ter preventie van kindermishandeling. Mariëlle Abrahamse, AMC De Bascule

Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) Interventie na of ter preventie van kindermishandeling. Mariëlle Abrahamse, AMC De Bascule Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) Interventie na of ter preventie van kindermishandeling Mariëlle Abrahamse, AMC De Bascule AMC De Bascule o Mariëlle Abrahamse o Dr. Ramón Lindauer Universiteit Twente

Nadere informatie

Werkgeheugen - Onderzoek - Praktijk

Werkgeheugen - Onderzoek - Praktijk Het trainen van het werkgeheugen bij ontwikkelingsstoornissen: waarom zou je? Drs. B.J.L.Gerrits, psycholoog-psychotherapeut Presentatie Werkgeheugen wetenswaardigheden Onderzoek naar werkgeheugentrainingen

Nadere informatie

Verklarende woordenlijst bij de strategieën uit Praten doe je met z n tweeën voor ouders

Verklarende woordenlijst bij de strategieën uit Praten doe je met z n tweeën voor ouders Pagina 1 van 10 Verklarende woordenlijst bij de strategieën uit Praten doe je met z n tweeën voor Strategieën ter bevordering van interactie communicatiestijl van het kind Rol van de ouder 1: Laat je kind

Nadere informatie

Ieder Kind Uniek: Op-maat-aanpak van Externaliserend Gedrag. Jeugd in Onderzoek 23 mei 2019

Ieder Kind Uniek: Op-maat-aanpak van Externaliserend Gedrag. Jeugd in Onderzoek 23 mei 2019 Ieder Kind Uniek: Op-maat-aanpak van Externaliserend Gedrag Dr. Sabine Stoltz Drs. Marjan den Hollander s.stoltz@psych.ru.nl marjan.den.hollander@arkinjeugd.nl Jeugd in Onderzoek 23 mei 2019 Externaliserend

Nadere informatie

HouvASSt voor personen met autisme binnen de psychiatrie Hoe de psychiatrie autivriendelijk(er) maken?

HouvASSt voor personen met autisme binnen de psychiatrie Hoe de psychiatrie autivriendelijk(er) maken? HouvASSt voor personen met autisme binnen de psychiatrie Hoe de psychiatrie autivriendelijk(er) maken? Veerle Daniels en Els Gullentops Lunchcauserie OPZ Geel 15/06/2018 Kristiansand, Noorwegen - oktober

Nadere informatie

Identificatie, diagnose en vroegtijdige interventie voor jonge kinderen met autismespectrumstoornis (ASD) ASDEU

Identificatie, diagnose en vroegtijdige interventie voor jonge kinderen met autismespectrumstoornis (ASD) ASDEU Family Survey - final Identificatie, diagnose en vroegtijdige interventie voor jonge kinderen met autismespectrumstoornis (ASD) Een vragenlijstonderzoek om de ondersteuning en begeleiding van jonge kinderen

Nadere informatie

MASTER ORTHOPEDAGOGIEK SCRIPTIE

MASTER ORTHOPEDAGOGIEK SCRIPTIE FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN Graduate School of Childhood Development and Education MASTER ORTHOPEDAGOGIEK SCRIPTIE 2016-2017 De beïnvloeding van tijdoriëntatie, timemanagement en

Nadere informatie

Impact op zijn. leven

Impact op zijn. leven Impact op zijn leven Ryan* student Bedrijfskunde zorgt al drie jaar bijna helemaal alleen voor zijn autistische broer. Ik wil niet een beeld van mezelf neerzetten dat ik zielig ben. Ik kies hier bewust

Nadere informatie

Logopedie en apps. Apps binnen de logopedische therapie bij kinderen. Kennis in Bedrijf 27 november 2014. Ilse Hoeben

Logopedie en apps. Apps binnen de logopedische therapie bij kinderen. Kennis in Bedrijf 27 november 2014. Ilse Hoeben Logopedie en apps Apps binnen de logopedische therapie bij kinderen Kennis in Bedrijf 27 november 2014 Ilse Hoeben MSc en Logopedist Docent opleiding logopedie Technologie 27 november 2014 2 Invloed digitale

Nadere informatie

Bijlage Stoere Schildpadden

Bijlage Stoere Schildpadden Bijlage Stoere Schildpadden Deze bijlage hoort bij de beschrijving van de interventie Stoere Schildpadden, zoals die is opgenomen in de databank Effectieve Jeugdinterventies. Meer informatie: www.nji.nl/jeugdinterventies

Nadere informatie

Interventie aan de keukentafel

Interventie aan de keukentafel Interventie aan de keukentafel Gezinsgerichte interventie voor kinderen en jongeren met NAH Ingrid Rentinck Inleiding Initiatiefnemers van project: Ingrid Rentinck Arend de Kloet Carolien van Heugten Opzet

Nadere informatie

Early Start Denver Model Sally Rogers en Geraldine Dawson

Early Start Denver Model Sally Rogers en Geraldine Dawson Early Start Denver Model Sally Rogers en Geraldine Dawson Ina van Berckelaer-Onnes 13-11-2012 Universiteit Leiden Sally Rogers Geraldine Dawson ESDM Early Start Denver Model for young children with autism

Nadere informatie

Video Interactie Begeleiding (VlB) bij de omgangsregeling van verstandelijk beperkte ouders en hun kind(eren) in pleegzorg.

Video Interactie Begeleiding (VlB) bij de omgangsregeling van verstandelijk beperkte ouders en hun kind(eren) in pleegzorg. Video Interactie Begeleiding (VlB) bij de omgangsregeling van verstandelijk beperkte ouders en hun kind(eren) in pleegzorg. Inleiding: Vanaf 2006 heeft de William Schrikker Pleegzorg geëxperimenteerd met

Nadere informatie

Pivotal Response Treatment (PRT) Amalie Wiggins GZ-psycholoog / orthopedagoog Dr. Leo Kannerhuis, poli Amsterdam

Pivotal Response Treatment (PRT) Amalie Wiggins GZ-psycholoog / orthopedagoog Dr. Leo Kannerhuis, poli Amsterdam (PRT) Amalie Wiggins GZ-psycholoog / orthopedagoog Dr. Leo Kannerhuis, poli Amsterdam Agenda Doel lezing: korte algemene kennismaking Algemene ideeën behandeling Ontstaan en inbedding PRT Wat is PRT Technieken

Nadere informatie