TSS / Total Specific Solutions realiseert met 1800 ervaren, gespecialiseerde medewerkers succesvolle business- en software oplossingen voor typisch

Transcriptie

1 JAARVERSLAG 2012

2 TSS / Total Specific Solutions realiseert met 1800 ervaren, gespecialiseerde medewerkers succesvolle business- en software oplossingen voor typisch Nederlandse, kennisintensieve vraagstukken. Oplossingen voor nu, maar vooral voor straks. Oftewel: Anticipating Solutions.

3 Financiële kengetallen Totale activa (x 1.000) Netto-omzet (x 1.000) Kengetallen winst- en verliesrekening (x 1.000) Netto-omzet EBITDAE % 18,4% 15,8% 15,5% 15,2% 17,2% EBITAE % 11,1% 10,0% 10,4% 11,2% 14,9% Totaal aantal medewerkers Omzet per deelgebied in % 4,2 Consulting Kengetallen balans (x 1.000) ,4 ICT Services 26,1 Software gerelateerde dienstverlening Totale activa Groepsvermogen Materiële vaste activa EBITAE (x 1.000) Immateriële vaste activa Netto-omzet en EBITAE (x 1.000) Totaal aantal medewerkers (fte) 51,3 Software Omzet per sector in % Omzet in % Professionals & Staf in % , Instroom / uitstroom medewerkers (fte) ,9 44,1 86, ICT en communicatie Consumentenmarkt Financiële dienstverlening Overheid Gezondheidszorg Industrie Non-recurring Recurring Staf Professionals Netto-omzet EBITAE Aantal fte per Aantal fte per instroom uitstroom 1.689

4 Inhoud Voorwoord 5 VOORWOORD 6 VERSLAG RAAD VAN BESTUUR 12 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 14 Organisatie en medewerkers 16 Corporate governance 18 Verslag raad van commissarissen 20 Jaarrekening 22 GECONSOLIDEERDE WINST-EN-VERLIESREKENING OVER GECONSOLIDEERD OVERZICHT VAN HET TOTAALRESULTAAT OVER GECONSOLIDEERDE BALANS PER 31 DECEMBER GECONSOLIDEERD MUTATIEOVERZICHT EIGEN VERMOGEN 27 GECONSOLIDEERD KASSTROOMOVERZICHT OVER TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 60 ENKELVOUDIGE WINST-EN-VERLIESREKENING OVER ENKELVOUDIG OVERZICHT VAN HET TOTAALRESULTAAT OVER ENKELVOUDIGE BALANS PER 31 DECEMBER ENKELVOUDIG MUTATIEOVERZICHT EIGEN VERMOGEN 63 TOELICHTING OP DE ENKELVOUDIGE JAARREKENING 66 OVERIGE informatie 67 overige gegevens Het is een vraag die in deze tijd bij veel bedrijven speelt: wat te doen als er bezuinigd moet worden? Investeringen in IT zijn een makkelijke prooi voor wie zoekt naar kostenbesparingen, terwijl bezuinigen juist zo veel makkelijker gaat met behulp van IT. Anders gezegd: bezuinigen op IT is een managementkeuze die gericht is op de korte termijn, terwijl bezuinigen met IT een keuze is voor de lange termijn. Dit laatste is wat de mensen van TSS dagelijks doen: innovatieve en stabiele software creëren die bedrijfsprocessen efficiënter en effectiever maakt. Toegewijd, ondernemend en vooruitstrevend zorgen de medewerkers van TSS ervoor dat TSS in deze tijden van economische tegenwind nog steeds groeit en goede bedrijfsresultaten laat zien. We spreken met onze klanten niet alleen over onze softwareproducten, maar juist ook over hun markt: wat hebben zij nodig om op hun markt onderscheidend en succesvol te opereren? TSS kijkt steeds net wat verder vooruit en formuleert nu vast een antwoord op de klantvraag van morgen om als partner voor de lange termijn daadwerkelijk toegevoegde waarde te kunnen creëren. Dat vergt diepgaande sectorspecifieke kennis, die de afzonderlijke TSS-bedrijven in ruime mate bezitten. Daar investeren we in: niet voor niets is anticipating solutions, waarbij de behoeften van de eindgebruiker centraal worden gesteld, ons onderscheidende kenmerk. Het gaat goed met TSS. Ondanks de moeilijke markt is in 2012 een omzet van meer dan 201 miljoen gerealiseerd. De verwachting voor 2013 is, gezien de economische context waarin onze klanten opereren, consolidatie van deze resultaten. De interne processen van productieproces tot leveringsketen zijn goed onder controle, wat alle ruimte biedt om met onze anticiperende productontwikkeling verder door te groeien. Intussen nemen we onze maatschappelijke verantwoordelijkheid door, juist in deze tijden, bij te dragen aan het beter en efficiënter laten functioneren van onder andere de gezondheidszorg, de overheid en de financiële sector. We zijn optimistisch over de ontwikkelingen die voor ons liggen. Onze gezamenlijke strategie en onze positie als grootste vertical market software-onderneming in de Benelux vormen een stevige basis voor de toenemende samenwerking tussen de TSS-bedrijven. Ze getuigen van de meerwaarde die we als TSS bieden aan onze klanten, de klanten van onze klanten (burgers, patiënten en consumenten) en aan de maatschappij als geheel. Robin van Poelje CEO Matthieu van Amerongen CFO Abdeluheb Choho CMO Klaar voor de toekomst Een uitgave van Total Specific Solutions (TSS) B.V., Utrecht Concept conflictamsterdam.com Realisatie overburen.nl / pantheondrukkers.nl 6 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 7

5 Verslag Raad van Bestuur Robin van Poelje (CEO) en Matthieu van Amerongen (CFO) vormen de Raad van Bestuur van TSS. Robin van Poelje (40) Robin van Poelje werd in januari 2010 lid van de Raad van Bestuur van TSS en is sinds mei 2010 Chief Executive Officer. Van Poelje is afkomstig van Strikwerda Investments, de investeringsmaatschappij achter TSS. In die functie was Van Poelje betrokken bij de oprichting van TSS. Daarvoor werkte hij onder andere voor Royal Numico. Matthieu van Amerongen (44) Matthieu van Amerongen is vanaf begin 2007 Chief Financial Officer van TSS. Voor deze periode deed hij brede ervaring op in finance, consultancy en operationeel management. Van Amerongen vervulde eerder managementfuncties bij Accenture en Arthur Andersen. Strategie TSS is als specialist in vertical market software de grootste in de Benelux. Dat is voor een groot deel te danken aan de toewijding van TSS aan de business van de klant: met welke softwareoplossingen kunnen we onze klant toekomstbestendig maken? Daarvoor is diepgaande kennis van de specifieke markten nodig: waar gaat die sector heen? Met welke technische toepassingen kunnen die klanten de uitdagingen van de toekomst aan? TSS richt zich op sectoren die een grote maatschappelijke relevantie hebben: de gezondheidszorg, de centrale en lokale overheid en de financiële sector. En of het binnen deze focusdomeinen nu om cliënten, patiënten of burgers gaat: men wil efficiënt draaien tegen lagere kosten en daarbij het persoonlijke contact met de klant verder versterken. Want in deze tijd gaat het er vooral om klanten erbij te betrekken, via co- creatie bijvoorbeeld of door klanten meer zelf aan de knoppen te laten zitten. TSS is gespecialiseerd in het ontwerpen, bouwen en implementeren van software die dergelijke mass customization - de paradox van kostenefficiënte grootschaligheid in combinatie met maatwerk op individueel niveau - mogelijk maakt. Bij luchtvaartmaatschappijen is het al gebruikelijk om klanten zelf allerlei handelingen te laten verrichten; dankzij slimme softwaretoepassingen kunnen persoonlijke voorkeuren, zoals de plek in het vliegtuig, generiek worden afgehandeld. Op dezelfde manier kan TSS bijvoorbeeld gemeenten in staat stellen burgers beter van dienst te zijn. Dat geldt voor de overheid, maar net zo goed voor zorg of finance. Verstand van de specifieke sector is dan wel van belang; wat zijn daar de eisen, wat is de cultuur, de dynamiek? TSS investeert dan ook veel tijd en energie in het verwerven van kennis van de domeinen zorg, overheid en finance. De reden ligt voor de hand: inzicht in de vraagstukken die daar leven, is van eminent belang om de business van de klant verder te brengen. Het verbinden van die businessvraagstukken aan softwaremogelijkheden is immers de meerwaarde van TSS. Vandaar de focus op vertical market software: dankzij al die sectorspecifieke kennis bedient TSS niet alleen de klant, maar ook de klant van de klant. Het is deze focus, met de bijbehorende expertise, die de TSS-bedrijven in staat stelt om nieuwe werk- en verdienmodellen te ontwikkelen. Voorbeelden zijn er binnen TSS genoeg. Een oplossing als mijngezondheid.net geeft een patiënt het beheer over zijn eigen zorgdossier en stelt hem in staat zelf afspraken te maken en herhaalrecepten aan te vragen. Zo is de patiënt tevredener en besparen huisarts en apotheek tegelijkertijd kosten. Financiële resultaten en acquisities Voor TSS was 2012 een goed jaar. Gezien de economisch moeilijke tijden in alle zakelijke markten, ook die van software en IT, heeft TSS een goed bedrijfsresultaat behaald. Waar vele bedrijven menen dat IT-investeringen uitgesteld kunnen worden om kosten te reduceren, maken de TSS-bedrijven hun klanten juist duidelijk dat die besparingen sneller te realiseren zijn met 2012 was voor TSS een goed jaar 8 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 9

6 Het grootste vertical market software bedrijf in de Benelux behulp van slimme en efficiënte IT-toepassingen. Dat die boodschap overkomt, blijkt uit het feit dat de omzet van 201,1 miljoen zelfs is gegroeid ten opzichte van TSS heeft dan ook niet stil gezeten in Intern zijn diverse kwaliteitsslagen gemaakt door investeringen in productontwikkeling, in HR-beleid en talentontwikkeling, in de aanscherping van de interne bedrijfsvoering en in zaken als dataveiligheid. Intussen blijft de blik naar buiten gericht. Zo heeft PinkRoccade Healthcare, de grootste softwareleverancier in de zorg, aan het einde van 2012 de klanten en intellectuele eigendomsrechten overgenomen van Magister. Daarmee heeft PinkRoccade Healthcare haar positie als marktleider verder uitgebouwd met software voor voedings- en dieetmanagement binnen zorginstellingen. Door steeds open te staan voor dergelijke versterkende of verbredende acquisities, ontwikkelt TSS zich tot een intrinsiek goed en stabiel bedrijf, dat ook in de toekomst steeds meer een prominente positie in de Europese softwaremarkt zal innemen. Kwaliteit Kwaliteit en dataveiligheid staan centraal bij TSS. Niet alleen in de manier waarop onze software ontwikkeld wordt, ook in de kwaliteitsbewaking van zowel proces als product. Daartoe worden het hele jaar door diverse kwaliteitscontroles uitgevoerd. Dat gebeurt door KZA, de specialist in kwaliteitsmonitoring binnen TSS, maar ook door onafhankelijke externe auditors. Op deze wijze scherpen we als bedrijf de borging van kwaliteit procesmatig steeds verder aan. Kwaliteitsmanagers zorgen verder voor kwaliteitstrainingen en er is geregeld overleg om ervaringen uit te wisselen. In 2012 werden meerdere kwaliteitsoefeningen gehouden om de stabiliteit en werkwijze van de systemen te testen. Niet voor niets hebben de individuele TSS-bedrijven zich ingespannen om alle relevante kwaliteitscertificaten te halen, van ISO 9001 en ISO tot zelfs CMMI-level 3. Dit laatste keurmerk geeft aan dat de professionaliteit en voorspelbaarheid van de softwareontwikkelingsprocessen een niveau heeft bereikt dat slechts een handvol bedrijven in Nederland kan evenaren. Bovendien zijn dankzij alle veiligheidsen back-upprotocollen de continuïteit, kwaliteit en dataveiligheid bij de TSS-bedrijven geborgd. Merk TSS is een merk in ontwikkeling. Kernwaarden zijn toegewijd, ondernemend en vooruitstrevend. In lijn hiermee loopt een reputatieprogramma, dat via in- en extern onderzoek de kwaliteit van de onderneming in kaart brengt aan de hand van zeven reputatiedrivers: Producten en diensten Innovatie Arbeidsklimaat Governance Citizenship Leiderschap Financiële prestatie TSS heeft in 2012 nadrukkelijker haar positie in de IT- en softwaremarkt geclaimd. Die positie wordt ook gezien en erkend in de branche; in november 2012 kwam TSS als nieuwkomer binnen op nummer 47 in de Europese Truffle 100, het overzicht van de 100 grootste Europese softwarefirma s. Daarnaast zette investeringsmaatschappij Main TSS op nummer 1 van haar Main Software-lijst van belangrijkste Nederlandse softwarebedrijven. TSS neemt die vooraanstaande rol graag op zich, ook door publiekelijk vooruit te kijken en zakelijke perspectieven te schetsen. Het belangrijkste voorbeeld hiervan was de grootschalige najaarscampagne over de tablet revolutie, die als doel had de zakelijke mogelijkheden van tabletcomputers en smartphones onder de aandacht te brengen. Om dit perspectief te schetsen, zijn artikelen geschreven, is een bijeenkomst met klanten georganiseerd en is in samenwerking met de FD Mediagroep een FD Outlook Special gepubliceerd rond dit thema. TSS kiest ervoor leidend te zijn in het denken over de kansen en mogelijkheden voor IT. In 2012 heeft TSS een eerste white paper gepubliceerd: De ontplooiingsperiode; een nieuw ICT-tijdperk, met een nieuw en optimistisch perspectief voor de toekomst van ICT. Via is deze whitepaper te downloaden. Ook in 2013 wordt door middel van diverse marketingacties verder gebouwd aan het merk en de positionering van TSS. Centraal daarbij staat de boodschap dat TSS het grootste vertical market software-bedrijf is van de Benelux. Innovatie TSS investeert voortdurend in het up-to-date houden van de eigen softwareproducten. Daarnaast zijn de individuele TSS-bedrijven steeds op zoek naar nieuwe marktkansen, waarbij de behoeften van de eindgebruiker centraal worden gesteld: anticipating solutions. Een mooi voorbeeld hiervan is het nieuwe product iburgerzaken van PinkRoccade Local Government. Naast dergelijke individuele innovaties en productontwikkeling wordt ook steeds meer samengewerkt tussen de TSS-bedrijven. Om aansluiting te houden bij wat er op technologisch gebied aan innovaties op de markt komt en hoe deze innovaties toe te passen zijn voor de TSS-bedrijven, is er een TSS-innovatiecommunity opgezet. Deze komt regelmatig bij elkaar om inzichten, ervaringen en ontwikkelingen structureel te delen en zo de onderlinge samenwerking te bevorderen en te verdiepen. Voor dit doel worden ook geregeld seminars georganiseerd. Maatschappelijk verantwoord ondernemen TSS hecht eraan maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Dat wordt duidelijk zichtbaar in de focus van de TSS-bedrijven op maatschappelijk relevante sectoren als de gezondheidszorg en de overheid. Zo zijn PharmaPartners en PinkRoccade Healthcare marktleiders in het ontzorgen van de gezondheidszorg met slimme, klantgerichte softwareoplossingen. Dit betekent dat de gezondheidszorg met behulp van de software van deze TSS-bedrijven klantvriendelijker, efficiënter en uiteindelijk goedkoper zal kunnen functioneren. PinkRoccade Local Government richt zich op de lokale overheid en helpt de publieke dienstverlening ook buiten kantooruren te ontsluiten 10 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 11

7 De anticipating softwareproducten van TSS voor de burger. De activiteiten van TSS bewegen zich nadrukkelijk op die markten waar consumenten en burgers direct profiteren van verbeterde dienstverlening, grotere afhandelingsnelheid en meer keuzevrijheid. Andere activiteiten waarmee TSS zijn betrokkenheid bij de Nederlandse en internationale samenleving toont, komen terug in het aparte hoofdstuk Maatschappelijk verantwoord ondernemen, verderop in dit jaarverslag. TSS is nog niet tevreden met de man-vrouwverhouding in de directie- en bestuurslagen bij de TSS-bedrijven en TSS. Bij het invullen van vacatures spant TSS zich extra in om geschikte vrouwelijke kandidaten te vinden. De Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen van TSS hebben nog geen vrouw in hun midden. Om deze samenstelling op termijn tot een evenwichtige man-vrouwverdeling te brengen, zal ook hier bij het invullen van toekomstige vacatures extra aandacht aan besteed worden. TSS kernwaarden: Toegewijd, Ondernemend en Vooruitstrevend Medewerkers De directieraad van TSS heeft in 2012 de intentie uitgesproken gedurende 2013 en 2014 People Performance Management in te voeren. Hierbij wordt de blik gericht op het ontwikkelpotentieel van de medewerkers; meer tijd en aandacht zal worden besteed aan het ontdekken en verder ontwikkelen van het talent voor de toekomst. Nu beschikt TSS al over een professioneel personeelsbestand met een gemiddeld hoge opleidingsgraad: 95% van de medewerkers heeft een universitaire graad of een hogere beroepsopleiding gevolgd. Met het verder differentiëren van het HR-beleid beoogt TSS talentvolle en ambitieuze mensen meer mogelijkheden te bieden binnen het bedrijf. Belangrijk zijn daarbij de kernwaarden van TSS: toegewijd, ondernemend, vooruitstrevend. TSS investeert graag in de ontwikkeling van zijn mensen, maar verwacht er wel iets voor terug; de inzet om met TSS de slag naar de toekomst te maken. TSS en Co-maker TSS heeft met de positionering als grootste vertical market software-onderneming in de Benelux een strategische heroriëntatie uitgevoerd. Daarbij is de potentie geanalyseerd van elke verticale markt waar TSS actief is. Uit deze analyse kwam naar voren dat de automotive leasemarkt een te beperkt potentieel heeft om aan te sluiten bij de gewenste ambities en positie van TSS in elke markt. Dit onder andere doordat de automotive leasemarkt consolideert en internationaler wordt. Co-maker, die actief is in deze markt, is daarnaast een verliesgevende onderneming. TSS heeft daarom gezamenlijk met Co-maker besloten de activiteiten in de automotive leasemarkt af te bouwen. Zowel de markt zelf als de ondernomen marktactiviteiten komen om deze reden beperkt terug in dit jaarverslag. 12 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 13

8 Maatschappelijk verantwoord ondernemen Via slimme softwareinnovaties bijdragen aan de BV Nederland Binnen TSS is maatschappelijke verantwoordelijkheid een onlosmakelijk deel van de bedrijfsfilosofie. De mens is immers het belangrijkste voor een softwareonderneming als TSS: die ontwerpt de innovaties waar klanten op zitten te wachten. Dat betekent zorgvuldig omgaan met medewerkers en hen veel kansen bieden zich verder te ontwikkelen via opleidingen, cursussen of trainingstrajecten. Dat verklaart ook het lage ziekteverzuim bij TSS (2,4 procent); het werk blijft boeiend en uitdagend. Betere samenleving TSS heeft ervoor gekozen zich te richten op drie sectoren die van groot belang zijn voor Nederland: de gezondheidszorg, de overheid en de financiële sector. De intelligente software van PharmaPartners en PinkRoccade Healthcare levert een duidelijk herkenbare bijdrage aan de gezondheidszorg. Processen worden sneller, goedkoper, efficiënter, inzichtelijker en betrouwbaarder. Betere organisatie van de zorg en meer multidisciplinaire samenwerking leidt tot een betaalbare en adequate zorg. Meer interactie en dialoog met de zorggebruiker verhoogt bovendien de positieve beleving van de ontvangen zorg. Yonder, dat zijn werk voor klanten vooral in Roemenië verricht, heeft daar pro bono gewerkt aan het ontwikkelen van software die meehelpt om de corruptie in de Romeense gezondheidszorg tegen te gaan. Zo dient het werk van Yonder twee doelen tegelijk: een betere gezondheidszorg en een betere samenleving. Ook op het gebied van bestuurlijke inrichting wordt door TSS ontworpen software gebruikt om bijvoorbeeld kennisintensieve processen als subsidieaanvragen te stroomlijnen. Een efficiënte overheid is van cruciaal belang voor de Nederlandse samenleving. PinkRoccade Local Government zet zich in voor een betere dienstverlening aan burgers en meer eigen regie. Via slimme software-innovaties wachttijden, fouten en kosten reduceren, is de bijdrage van het bedrijf aan de BV Nederland. Minimale belasting Zorg voor het milieu is een belangrijk aspect van maatschappelijk verantwoord ondernemen. De belangrijkste milieubelasting door TSS is - naast autogebruik - het elektriciteitsverbruik door alle computers. Met groene datacenters en maatregelen als automatische lichtschakeling wordt dat waar mogelijk tot een minimum gereduceerd. De mobiliteit binnen Yonder wordt beperkt door veelvuldig gebruik te maken van videoconferencing in het contact met mensen in de Roemeense vestiging. Verder worden leaserijders binnen de TSS-bedrijven gestimuleerd te kiezen voor compacte en zuinige leaseauto s. Everest doet dat zelfs met een verkiezing van de zuinigste leaserijder. Voor de leasemarkt als geheel heeft TSS-bedrijf TASS met ucan een vinding gedaan waarmee leaserijders tot duurzamer rijden kunnen worden aangezet. Het apparaat registreert alle voertuigdata, waarmee het mogelijk is om het rijgedrag van bestuurders in kaart te brengen en te vergelijken met dat van andere automobilisten. Ook kan met ucan worden geanalyseerd met welke rijtechnieken de slijtage van auto-onderdelen en het brandstofverbruik kunnen worden teruggebracht. Zo zorgt TSS er zowel direct als indirect voor dat leaserijders het milieu minder belasten. Succes delen TSS is een succesvolle softwareonderneming, die graag iets teruggeeft aan de maatschappij die dat succes mogelijk maakt. In Roemenië, waar Yonder één van de grotere IT-werkgevers is, kiest het bedrijf elk jaar een of twee onderwerpen om extra steun aan te verlenen. Ook worden medewerkers gestimuleerd mee te doen aan zogenaamde challenges of op andere manieren iets te doen voor het maatschappelijk belang. De inzet van Yonder is doorgaans gerelateerd aan het eigen specialisme, de IT. Zo heeft Yonder de organisatie van een TEDx-evenement ondersteund. Ook andere TSS-bedrijven zijn actief als sponsor van sportevenementen of andere goede doelen. Everest ondersteunt bijvoorbeeld een aantal organisaties die zich richten op gehandicapten, kinderen of de bestrijding van kanker. Twee hardloopteams van PinkRoccade Local Government lieten de ziekte MS tijdens de Zevenheuvelenloop in Nijmegen hun hielen zien. De medewerkers zamelden daarmee op eigen initiatief geld in voor de Stichting MS Research en de ontwikkeling van een online patiëntenportaal. KZA heeft gekozen voor een structureel partnerschap met Sherpa, een zorginstelling uit de regio voor mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking. Medewerkers van KZA zetten zich daar als vrijwilliger in met het doen van klussen of in gezamenlijke activiteiten met de cliënten. Het contact tussen mensen met en zonder beperking staat ook centraal door workshops en personeelsmeetings te houden op één van de locaties van de zorgorganisatie. PinkRoccade Healthcare richt zich eveneens op ontmoeting, met bijvoorbeeld het organiseren van high tea s voor de klanten van opdrachtgevers. Ook op het terrein van sport en sponsoring gebeurt veel: de medewerkers kiezen jaarlijks twee organisaties om te ondersteunen. De TSS-onderneming werkt aan het behalen van het internationaal erkende MVO Prestatieladder-certificaat voor het totaal aan mvo-activiteiten, zowel voor mens als milieu. Als belangrijkste industrie van de toekomst is informatietechnologie in zichzelf een maatschappelijk verantwoorde activiteit, met een relatief geringe milieubelasting. Door samenwerking tussen de TSS-organisaties van het overnemen van elkaars best practices tot gezamenlijke inkoop wordt die voetafdruk nog verder verkleind. Sportief goede doelen ondersteunen 14 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 15

9 Organisatie en medewerkers De organisatiestructuur van TSS Dichtbij de klant en dichtbij collega s Professionaliteit TSS richt zich op de kernactiviteiten van de klant. Elk TSS-bedrijf werkt aan slimme, kostenbesparende en kwaliteitverhogende softwareoplossingen die meer business genereren door in te spelen op de toekomstige behoeften van de eindgebruiker. Dat vraagt om talentvolle en ambitieuze medewerkers die de vertaling kunnen maken van business naar technologische mogelijk heden. Niet voor niets zijn de kernwaarden van TSS: toegewijd, ondernemend en vooruitstrevend. Het kennisniveau bij TSS is hoog: 95% van de medewerkers heeft een universitaire graad of een hogere beroepsopleiding gevolgd. Nieuwe medewerkers Op de arbeidsmarkt is de strijd om jong ICTtalent volop gaande. TSS betreedt die markt met een aantrekkelijke propositie. Hoewel TSS een groot bedrijf is, voert de menselijke maat de boventoon. Iets minder dan medewerkers opereren binnen zelfstandige eenheden en overzichtelijke units, waar collega s nauw met elkaar samenwerken. Binnen TSS staat de werknemer dichtbij de klant en dichtbij zijn collega s. Een bijkomend voordeel van TSS is dat het verrichte werk een voelbare impact heeft op de markt. Om een voorbeeld te noemen: wie zich wil inzetten voor een betere en efficiëntere gezondheidszorg, kan bij TSS aan het werk voor de grootste softwareleverancier voor de zorg in Nederland. Ook binnen de overheid en de financiële sector spelen TSS-bedrijven een cruciale rol voor vele talentrijke en gemotiveerde ICT ers een reden voor TSS te kiezen. De arbeidsvoorwaarden zijn decentraal geregeld: elk TSS-bedrijf voert daarin een eigen beleid. Gezien het geringe verloop binnen het personeelsbestand, zijn die arbeidsvoorwaarden marktconform. Persoonlijke ontwikkeling De TSS-bedrijven zijn organisaties die de atmosfeer van hun markt ademen. Elke markt heeft een eigen dynamiek. De nauwe verwevenheid van IT en sectorspecifieke kennis zorgen voor een karakteristiek werkklimaat dat inspireert en uitdaagt. Daarbinnen krijgen medewerkers de ruimte om zich te ontwikkelen en aan hun persoonlijke ambities te werken, in lijn met de organisatiedoelstellingen. TSS hecht veel waarde aan persoonlijke ontwikkeling. Het stelt de onderneming in staat om te blijven innoveren en excelleren. Daarom is ook de intentie uitgesproken in 2013 en 2014 People Performance Management in te voeren, gericht op het ontwikkelpotentieel van de medewerkers. Overleg Vanwege het specifieke karakter van elk TSSbedrijf is er geen centrale ondernemingsraad, maar heeft elk bedrijf, afgezien van Yonder en Co-maker, een eigen ondernemingsraad. Met de ondernemingsraden wordt uitgebreid gesproken over een diversiteit aan onderwerpen die de bedrijven raken. Stand van zaken in 2012 Eind 2012 telde TSS medewerkers (1.689 fte): mannen en 395 vrouwen (78% om 22%). Van de medewerkers was 86,5 procent professional en 13,5 procent staf. Ten opzichte van 2011 is het personeelsbestand met 3,7 procent gegroeid. Het gemiddelde ziekteverzuim bedroeg in ,4 procent (2011: 2,6 procent). De gemiddelde leeftijd van de medewerkers was 38,7 jaar. Uit het medewerkeronderzoek blijkt een waardering van 7,2 voor de werkomgeving. 16 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 17

10 Corporate governance De directieraad geeft vorm aan strategie TSS TSS is een vennootschap met een two-tier board, samengesteld uit een Raad van Commissarissen en een Raad van Bestuur. Raad van Bestuur De Raad van Bestuur wordt benoemd door de algemene vergadering van aandeelhouders. Die bepaalt ook de bezoldiging en de verdere arbeidsvoorwaarden van de directeuren. De Raad van Bestuur vertegenwoordigt de vennootschap en is bevoegd functionarissen met vertegenwoordigingsbevoegdheid aan te stellen. De directeuren binnen de Raad van Bestuur hebben een collectieve taak, waarbinnen elk van hen een eigen portefeuille beheert. Directieraad In 2010 heeft TSS een Directieraad ingesteld. Deze raad bestaat uit de leden van de Raad van Bestuur en de algemeen directeuren van alle TSS-bedrijven. Hoewel de Directieraad geen statutair orgaan is, is er een reglement opgesteld waarin doel, werkwijze en besluitvorming zijn vastgelegd. De Directieraad geeft vorm aan de strategie van TSS. De Directieraad bestond in 2012 uit: Robin van Poelje, CEO Matthieu van Amerongen, CFO Abdeluheb Choho, CMO Kees Buisman algemeen directeur Everest Buisman was tien jaar in diverse functies werkzaam bij Bolesian, waaronder als operationeel directeur en algemeen directeur. Buisman is oprichter van Everest. Ton Hafkamp algemeen directeur PinkRoccade Healthcare Hafkamp is sinds 1992 actief binnen (de rechtsvoorgangers van) PinkRoccade, vanaf 2004 in de directie. Carlos Hagenaars algemeen directeur Co-maker Hiervoor was Hagenaars bij diverse marktleidende internationale softwarebedrijven verantwoordelijk voor productinitiatieven en developmentteams. Ronald Kasteel algemeen directeur KZA Kasteel vervulde hiervoor diverse directiefuncties bij Ordina, waaronder die van CEO. Han Knooren algemeen directeur PinkRoccade Local Government Hiervoor was Knooren mede-eigenaar en algemeen directeur van Yuki en bekleedde hij diverse directiefuncties bij McKesson. Edwin Manten algemeen directeur TASS Manten was hiervoor directeur van Imtech Technical Systems en business unit manager bij Ordina Technical Automation en High Tech Automation. Robi Nederlof algemeen directeur PharmaPartners Sinds 1989 directeur van PharmaPartners. Hij behaalde zijn MBA en Master of Business Informatics, onder andere aan de Erasmus Universiteit. Ramon Zanders algemeen directeur Yonder Zanders heeft een sterke achtergrond in dienstverlening en outsourcing en was voorheen managing director bij SAP outsourcing partner Perfect for People. Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen wordt benoemd door de aandeelhoudersvergadering en houdt toezicht op het directiebeleid en de algemene gang van zaken bij TSS en de TSS-bedrijven. Daarnaast staat dit orgaan de Raad van Bestuur met advies terzijde. De Raad van Commissarissen komt naast de reguliere vergaderingen bijeen wanneer een commissaris of de Raad van Bestuur dat nodig acht. Alle besluiten van de Raad van Commissarissen worden genomen bij meerderheid van de uitgebrachte stemmen. Financiële verslaglegging De Raad van Bestuur rapporteert de financiële resultaten aan zowel de Raad van Commissarissen als aan de aandeelhouders. Voor de jaarlijkse financiële verslaglegging hanteert TSS de International Financial Reporting Standards, de internationale eisen die aan elke beursgenoteerde onderneming gesteld worden. Dat is een bewuste keuze: hoewel zelf niet beursgenoteerd, wil TSS onderscheidend zijn in de markt en de hoogste kwaliteit bieden. De Raad van Bestuur stelt de jaarrekening op en laat die door een accountant controleren. Deze accountant voldoet aan alle professionele en wettelijke eisen van deskundigheid en onafhankelijkheid. Binnen vijf maanden na afloop van het boekjaar wordt de jaarrekening door de Raad van Bestuur openbaar gemaakt. De algemene aandeelhoudersvergadering stelt de jaarrekening uiteindelijk vast. Interne risicobeheersing Marktrisico s TSS is actief binnen complexe en kennisintensieve markten, waar de klanten groot in aantal en sterk verschillend in grootte zijn. Door deze diversiteit aan klanten en opdrachten weet TSS de marktrisico s de invloed van marktbewegingen op bedrijfsresultaat en kapitaalbeslag te beperken, ook doordat sommige markten contrair kunnen bewegen. Tegelijk levert TSS diensten die ook in een economische laagconjunctuur steeds nodig zijn; meer dan de helft van de omzet van TSS bestaat uit recurring business. Financiële risico s Voor een groot en innovatief bedrijf als TSS is het van groot belang de financiële risico s tot een werkbaar minimum te beperken. TSS voert daarom een zeer actief debiteurenbeleid; de allereerste stap om kredietrisico s te reduceren. Het kredietrisico blijft verder beperkt doordat TSS actief is op meerdere markten en daar klanten van verschillende omvang bedient. TSS beschikt over voldoende financieringsbronnen, dankzij gecommitteerde kredietfaciliteiten. De ver wachting is dat dit in de toekomst ook zo zal zijn. De strategie van TSS is er niettemin op gericht de net debt to EBITDA ratio lager dan 3 te houden. Gedetailleerde rapportages stellen TSS in staat krachtig projectbeheer te voeren. Zo worden de operationele risico s van TSS voortdurend geëvalueerd via heldere verslaglegging en uniforme kwaliteitsstandaarden, waaronder een genormeerde Balanced Scorecard. De evaluatie van de operationele risico s wordt daarnaast ook ondersteund door onafhankelijk extern onderzoek. Meer dan 50% van de omzet is recurring business 18 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 19

11 Verslag Raad van Commissarissen Steeds meer samenwerking tussen TSSbedrijven Voor de Raad van Commissarissen (RvC) van Total Specific Solutions was 2012 een verdiepingsjaar, waarin de in 2010 en 2011 ingeslagen koers op voortgang is gemonitord. Met verhoogde belangstelling zijn de strategische ontwikkelingen van de onderneming gevolgd. Specifiek aandacht was er voor KZA en Co-Maker. Verder zijn TASS, PinkRoccade Local Government en Yonder in de gelegenheid geweest hun strategie voor de komende jaren te presenteren en daarover met de RvC in gesprek te gaan. Ook is de ontwikkelde strategie voor de zorgmarkt door PinkRoccade Healthcare en PharmaPartners besproken. Tot slot is stilgestaan bij de strategische positionering van TSS als grootste softwareonderneming voor verticale markten in de Benelux. Naast deze strategische oriëntatie heeft de RvC zich laten informeren over de markt- en financiële ontwikkelingen voor TSS in het algemeen en over specifieke markten en producten in het bijzonder. De RvC constateert dat de gekozen bestuursstructuur onder leiding van de Raad van Bestuur (RvB) goed functioneert. Er vindt steeds meer samenwerking plaats en de leden van de Directieraad richten zich mede op het belang van het gehele concern. Daarmee wordt de onderneming van binnenuit verder versterkt. Juist in deze economische tijden betekent dit dat opdrachtgevers de samenwerking met een TSS-bedrijf als stabiel en kwalitatief er varen. De geschetste hechte onderlinge samen werking en de zeer goed gekwalificeerde medewerkers zijn daarvoor een solide basis. Inzake het bepaalde in artikel 2:276 BW (man-vrouwverhoudingen) wordt verwezen naar pagina 10. In 2012 is regelmatig contact geweest met de RvB, zowel in vergaderingen als anderszins. Tijdens bijeenkomsten met de RvB kwamen aan de orde: de ontwikkelingen in de markt de strategie en organisatie het strategisch personeelsbeleid het acquisitiebeleid de financieringsstructuur de corporate governance en de ontwikkeling van de wetgeving de budgetten voor de jaarrekening De Raad van Commissarissen bedankt alle medewerkers voor hun inzet het afgelopen jaar. De werkzaamheden die zij verrichten, maken het succes van TSS. De Raad van Commissarissen bestaat uit drie leden en heeft in 2012 vier keer vergaderd. De vergaderingen vonden plaats bij KZA, TASS, Co-Maker en op het hoofdkantoor van de Rabobank in Utrecht. De RvC is voltallig aanwezig geweest bij elke vergadering. Ook de Raad van Bestuur van Total Specific Solutions woonde deze vergaderingen bij. De accountant nam deel aan de vergadering waarin de jaarrekening van 2011 en bijbehorende stukken zijn besproken. De algemene vergadering van aandeelhouders vond plaats in april Prof. em. dr. L. Koopmans (voorzitter) De heer Koopmans is een ervaren bestuurder bij zowel publieke als private organisaties. Hij is onder andere voorzitter van de Raad van Commissarissen van Rabobank Nederland, Arriva Nederland en de Siers Groep, en bestuursvoorzitter van de Stichting TBI, de houdster van de aandelen van TBI Holdings. Tevens is hij lid van de Raad van Toezicht van Universitair Medisch Centrum Groningen en bestuurslid van Unilever Trust Office. In het verleden was de heer Koopmans president-directeur van TBI Holdings, commissaris van NUON en TNO en bestuurder van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds. Vanuit zijn werkzaamheden bij Rabobank en TBI heeft hij veel ervaring met het decentrale bestuursmodel dat TSS hanteert. Drs. P.P.J.J.M. van Besouw De heer Van Besouw heeft ruime ervaring in de financiële sector en bekleedt functies in verschillende maatschappelijke sectoren. Hij is onder andere bestuurslid van de stichting Cordeans, extern adviseur van de bestuurscommissie Balansmanagement bij het pensioensfonds SPW en lid van de Raad van Commissarissen van Optiver. Tot mei 2003 was de heer van Besouw voorzitter van de Raad van Bestuur van de Bank Nederlandse Gemeenten. G. Oosterhof De heer Oosterhof was tot mei 2010 CEO van TSS. Aansluitend hierop is hij benoemd tot lid van de Raad van Commissarissen. Oosterhof heeft jarenlange ervaring in ICT en finance bij overheidsinstellingen en bedrijven in de sectoren waarin TSS actief is; hij was onder andere verantwoordelijk voor de reorganisatie van het ICT Centrum van de Belastingdienst. Daarvoor was hij in verschillende functies werkzaam bij PinkRoccade en Getronics PinkRoccade, laatstelijk als Chief Operating Officer. Vóór zijn werkzaamheden bij PinkRoccade was Oosterhof werkzaam bij Cadans een van de voorlopers van het UWV als lid van de Raad van Bestuur, waar hij verantwoordelijk was voor sales, marketing en ICT. 20 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 21

12 Jaarrekening 22 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 23

13 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 2012 Geconsolideerd overzicht van het totaalresultaat over Omzet Kostprijs van de omzet Brutomarge Lonen en salarissen Afschrijvingen, amortisatie en bijzondere waardeverminderingen Overige bedrijfskosten Operationeel resultaat Financiële baten Financiële lasten Resultaat voor belastingen Belastingen Resultaat na belastingen Resultaat na belastingen Actuarieel resultaat als gevolg van toegezegd pensioenregeling Koersresultaten als gevolg van omrekening buitenlandse deelnemingen , 24 Kasstroomhedge Belastingeffect Totaalresultaat Resultaat na belastingen toe te wijzen aan: Aandeelhouders van de vennootschap Aandeel derden Totaalresultaat toe te wijzen aan: Aandeelhouders van de vennootschap Aandeel derden Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 25

14 Geconsolideerde balans per 31 december 2012 ACTIVA EIGEN VERMOGEN 10,13 Materiële vaste activa ,12,13 Immateriële vaste activa Actieve belastinglatenties Derivaten Leningen u/g Totaal vaste activa ,13 Vaste activa bestemd voor verkoop Aandelenkapitaal Agioreserve Wettelijke reserve Kasstroomhedge reserve Overige reserves Resultaat na belastingen Aandeel derden Handelsdebiteuren Vooruitbetaalde bedragen Overige vorderingen Liquide middelen Totaal vlottende activa Totaal eigen vermogen SCHULDEN 26 Leningen o/g Personeelsbeloningen Derivaten Passieve belastinglatenties Overlopende omzet Overige schulden Totaal langlopende schulden Leningen o/g Handelscrediteuren Vennootschapsbelasting Schulden aan gelieerde ondernemingen Overlopende omzet Overige schulden Totaal kortlopende schulden Totaal schulden Totaal activa Totaal eigen vermogen en schulden Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 27

15 Geconsolideerd mutatieoverzicht eigen vermogen Geconsolideerd kasstroomoverzicht over 2012 In duizenden Euro s Aandelen- Agio- Wettelijke Kas- Overige Resultaat Totaal kapitaal reserve reserve stroom- hedge reserve reserves na belastingen Saldo per 1 januari Mutatie wettelijke reserve Resultaat voorgaand jaar Resultaat na belastingen Toevoeging Koersresultaten Wijziging in deelnemingsbelangen Actuarieel resultaat Kasstroomhedge Saldo per 31 december Saldo per 1 januari Mutatie wettelijke reserve Resultaat voorgaand jaar Resultaat na belastingen Koersresultaten Wijziging in deelnemingsbelangen Kasstroomhedge Saldo per 31 december Kasstroom uit operationele activiteiten Resultaat voor belastingen Aanpassingen voor: Afschrijvingen, amortisatie en bijzondere waardeverminderingen Mutaties in personeelsbeloningen Financiële baten Financiële lasten Toe/afname handels- en overige vorderingen Afname handels- en overige schulden Ontvangen interest Betaalde interest Betaalde vennootschapsbelasting Netto kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen immateriële vaste activa Investeringen materiële vaste activa Desinvesteringen immateriële vaste activa 22 - Desinvesteringen materiële vaste activa Acquisitie van deelnemingen Koopprijs activa/passiva transactie Toe/afname leningen u/g Netto kasstroom uit investeringsactiviteiten Kasstroom uit financieringsactiviteiten Agioreserve Saldo van opname en terugbetaling van leningen o/g Wijziging in belangen deelnemingen Netto kasstroom uit financieringsactiviteiten Netto afname liquide middelen Liquide middelen per 1 januari Liquide middelen van nieuwe consolidaties Mutatie in het jaar Liquide middelen per 31 december Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 29

16 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 1 Algemeen Total Specific Solutions (TSS) B.V. ( de onderneming ) is een onderneming gevestigd in Nederland en opgericht op 4 november De moeder van de groep is Strikwerda Investments B.V. De statutaire vestigingsplaats van de onderneming is Blaricum. De geconsolideerde jaarrekening van de onderneming over het jaar eindigend op 31 december 2012 bevat de financiële gegevens van de onderneming en haar groepsmaatschappijen (hierna de groep ). De cijfers voor 2011 zijn indien nodig gerubriceerd teneinde vergelijkbaarheid met 2012 mogelijk te maken. Groepsactiviteiten De groep wordt aangemerkt als een IT-onderneming. De activiteiten van de groep bestaan uit het adviseren in en ontwikkelen van softwareoplossingen met betrekking tot informatiesystemen en voorziet in managementadvies en training op dit gebied. 2 Grondslagen Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Algemeen De geformuleerde grondslagen, toegepast bij het opstellen van de jaarrekening, worden hierna uiteengezet. Voor zover niet anders aangegeven, zijn deze grondslagen consistent toegepast op alle gepresenteerde jaren. De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de International Financial Reporting Standards (IFRS), International Accounting Standards and Interpretations (collectively IFRSs), uitgebracht door de International Accounting Standards Board (IASB), zoals aanvaard binnen de Europese Unie ( adopted IFRSs ). De opstelling van de jaarrekening in overeenstemming met IFRS vereist dat de directie oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten. De posten waarbij significante veronderstellingen en schattingen zijn gemaakt bij het opstellen van de jaarrekening en het effect hiervan op de desbetreffende posten, zijn toegelicht onder verwijzing 3. De jaarrekening is op 11 maart 2013 opgesteld door de Raad van Bestuur. Nieuwe verslaggevingsstandaarden De invoering van de volgende nieuwe of gewijzigde normen en interpretaties vanaf 1 januari 2012 had geen invloed op de grondslagen van de financiële verslaggeving, de financiële positie en de prestaties van de groep: IFRS 13 Fair Value Measurement; IFRIC Interpretation 20 Stripping Costs in the Production Phase of a Surface Mine Wijzigingen van de onderstaande standaarden voortkomende uit verbeteringen hadden geen materieel effect op de grondslagen van de financiële verslaggeving, de financiële positie en de prestaties van de groep: IFRS 7 Financial Instruments: Disclosures IAS 32 Financial Instruments: Presentation IFRS 1 First-time Adoption of International Financial Reporting Standards IAS 12 Income Taxes IAS 1 Presentation of Items of Other Comprehensive Income De wijziging in IAS 19, Employee Benefits, is van toepassing voor boekjaren welke starten op of na 1 januari De impact van deze gewijzigde richtlijn is nihil voor de groep aangezien de toegezegde pensioenregeling welke PharmaPartners had voor haar personeel is beëindigd in Wij verwijzen naar verwijzing 28 voor een verdere toelichting hieromtrent. Op het ogenblik van de goedkeuring van de jaarrekening waren de volgende standaarden en interpretaties wel gepubliceerd, maar nog niet van kracht: IFRS 10 Consolidated Financial Statements IFRS 11 Joint Arrangements IFRS 12 Disclosure of Interests in Other Entities IFRS 13 Fair Value Herziening IAS 1 Financial Statement Presentation Herziening IAS 27 Separate Financial Statements Herziening IAS 28 Investments in Associates and Joint Ventures De groep verwacht dat de toepassing van deze aanpassing van standaarden en IFRIC-interpretaties in toekomstige boekjaren geen materiële gevolgen zal hebben voor de geconsolideerde jaarrekening. Grondslagen voor consolidatie In de geconsolideerde jaarrekening zijn de financiële gegevens opgenomen van de onderneming en van groepsmaatschappijen waarin zij direct of indirect meer dan de helft van het stemgerechtigde kapitaal houdt of waarin de onderneming op grond van aanvullende regelingen beschikt over de beslissende zeggenschap ter zake van het bestuur en het financiële beleid, en derhalve control heeft over de entiteit. De activa, passiva, resultaten en kasstromen van deze groepsmaatschappijen zijn in de consolidatie betrokken. Hierbij zijn de grondslagen van de desbetreffende groepsmaatschappijen omgerekend naar de grondslagen van de onderneming. Bij verkrijging van het aandeel in de desbetreffende groepsmaatschappijen zijn de activa en passiva van deze groepsmaatschappijen initieel omgerekend tegen reële waarde. Geëlimineerde transacties bij consolidatie Onderlinge vorderingen en schulden, onderlinge transacties en niet-gerealiseerde resultaten uit onderlinge transacties binnen de groep worden bij de opstellen van de geconsolideerde jaarrekening geëlimineerd. Vreemde valuta Transacties aangegaan door groepsmaatschappijen in een valuta anders dan de valuta van de primaire economische omgeving waarbinnen zij opereert (hun functionele valuta ) worden verantwoord tegen de wisselkoers op transactiedatum. Monetaire activa en passiva in vreemde valuta worden omgerekend tegen de wisselkoers per balansdatum. Winsten en verliezen als gevolg van omrekening van niet-afgewikkelde monetaire activa en passiva, worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening. De resultaten van buitenlandse entiteiten worden naar Euro omgerekend tegen de benaderde wisselkoersen op het moment van de transactie. Alle activa en passiva van buitenlandse entiteiten, inclusief goodwill ontstaan bij de verkrijging van de desbetreffende entiteiten, worden omgerekend tegen de wisselkoers per balansdatum. Omrekeningsverschillen die ontstaan bij de omrekening van de beginsaldi van de balansposten van deze entiteiten tegen de wisselkoers geldend bij openingsdatum en de omrekening van de resultaten van de desbetreffende entiteit tegen de werkelijke wisselkoers, worden verantwoord in de niet-gerealiseerde resultaten en toegevoegd aan de wettelijke reserve omrekeningsverschillen. 30 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 31

17 Winsten en verliezen als gevolg van omrekening van langlopende monetaire posten, verantwoord in de afzonderlijke jaarrekeningen van de desbetreffende groepsmaatschappijen, die een deel uitmaken van de deelname in de buitenlandse entiteit door de groep, worden verantwoord in de niet-gerealiseerde resultaten en toegevoegd aan de wettelijke reserve omrekeningsverschillen. Immateriële vaste activa - goodwill Goodwill betreft het meerdere van de verkrijgingsprijs van een deelneming en het aandeel van de groep in de reële waarde van de individuele identificeerbare activa, passiva en voorwaardelijke verplichtingen. Voor alle deelnemingen bestaan de kosten uit de reële waarde van activa, verplichtingen en uitgegeven vermogensinstrumenten, vermeerderd met het bedrag van het deel van het aandeel derden en, in het geval dat de verkrijging in fasen wordt gerealiseerd, de reële waarde van het tot op dat moment gerealiseerde aandeel in het vermogen in de deelneming. Voorwaardelijke elementen worden geactiveerd tegen de reële waarde op verkrijgingsdatum. In het geval dat de voorwaardelijke elementen worden gekwalificeerd als een schuld, worden resultaten als gevolg van herwaarderingen ten bate of ten laste van de winst-en-verliesrekening gebracht. Directe kosten met betrekking tot verkrijging van deelnemingen worden direct als kosten verantwoord. Goodwill wordt geactiveerd als een immaterieel vast actief. Eventuele bijzondere waardeverminderingen op de boekwaarde worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening. Indien de reële waarde van de identificeerbare activa, passiva en voorwaardelijke verplichtingen de reële waarde van de verkrijgingsprijs overstijgt, wordt het meerdere gecrediteerd in de winst-en-verliesrekening. Extern verkregen immateriële vaste activa Extern verkregen immateriële vaste activa worden bij verkrijgen gewaardeerd op kostprijs en vervolgens lineair afgeschreven op basis van de verwachte gebruiksduur. Immaterieel vast actief Gebruiksduur Bepaling gebruiksduur Licenties en handelsnamen 10 jaar Veelvoud van geschatte omzet en baten Klantportefeuilles jaar Geschatte verdisconteerde kasstroom Intellectuele eigendomsrechten 5 10 jaar Veelvoud van geschatte omzet en baten Intern gegenereerde immateriële vaste activa (ontwikkelkosten) Kosten van intern ontwikkelde producten zijn geactiveerd als kan worden aangetoond dat: het technisch haalbaar is om het product te ontwikkelen voor verkoop; er voldoende middelen beschikbaar zijn om de ontwikkeling af te ronden; er een intentie is om het product af te ronden en te verkopen; de groep in staat is het product te verkopen; verkoop van het product zal leiden tot toekomstige economische voordelen; en dat kosten van het project betrouwbaar kunnen worden bepaald. Geactiveerde ontwikkelkosten worden afgeschreven over de periode waarover de groep verwacht de ontwikkelde producten te kunnen verkopen. Over het algemeen bedraagt deze periode 7 jaar. Geactiveerde ontwikkelkosten welke niet voldoen aan bovenstaande criteria, evenals uitgaven voor de onderzoeksfase van interne projecten, zijn opgenomen in de winst-en-verliesrekening zodra dit bekend is. Materiële vaste activa Verwerking en waardering Materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen kostprijs verminderd met cumulatieve afschrijvingen en bijzondere waardeverminderingen. In de kostprijs zijn inbegrepen de kosten die direct toerekenbaar zijn aan de verkrijging van het materieel vast actief. Aangekochte software die essentieel is voor de functionaliteit van de daarbij behorende bedrijfsmiddelen wordt geactiveerd als onderdeel van het desbetreffende bedrijfsmiddel. Winsten en verliezen als gevolg van de verkoop van een materieel vast actief worden bepaald door de opbrengst van verkoop te vergelijken met de boekwaarde van het desbetreffende materieel vast actief en worden verantwoord in de afschrijvingen in de winst-en-verliesrekening. Kosten na verkrijging Kosten gemaakt na eerste verwerking in de jaarrekening zijn inbegrepen in de boekwaarde van het actief danwel een afzonderlijk actief indien het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen met betrekking tot het actief naar de groep zullen vloeien en de kosten van het actief op betrouwbare wijzen kunnen worden bepaald. Onderhoudskosten worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening in de periode waarin zij zich voordoen. Afschrijving Afschrijvingskosten worden lineair ten laste van de winst-en-verliesrekening gebracht op basis van de geschatte gebruiksduur van een actief. Over grond wordt niet afgeschreven. Over activa in ontwikkeling (vooruitbetalingen) wordt niet afgeschreven tot op het moment dat de ontwikkeling ervan is afgerond en in gebruik kan worden genomen. Van alle overige materiële vaste activa wordt de boekwaarde afgeschreven over de geschatte economische gebruiksduur. Deze gebruiksduur is als volgt: Bedrijfsgebouwen en -terreinen 11,43-11,67% per jaar Machines en installaties 20-33,33% per jaar Andere vaste bedrijfsmiddelen 20-33,33% per jaar De afschrijvingsmethodiek, gebruiksduur en restwaarden worden jaarlijks per balansdatum beoordeeld en aangepast indien noodzakelijk. Bijzondere waardevermindering van niet-financiële activa (exclusief actieve belastinglatentie) Een immaterieel actief met een onbepaalde gebruiksduur wordt niet afgeschreven maar jaarlijks beoordeeld op bijzondere waardeverminderingen. Alle overige niet financiële activa worden afschreven en beoordeeld op bijzondere waardeverminderingen telkens indien er een indicatie is dat de boekwaarde afwijkt van de realiseerbare waarde. Een bijzondere waardevermindering wordt bepaald op het bedrag dat de boekwaarde de realiseerbare waarde (hoogste waarde van de reële waarde minus vervreemdingskosten en de bedrijfswaarde) overschrijdt. In het geval dat het niet mogelijk is om de realiseerbare waarde betrouwbaar in te schatten van een actief, wordt de test of een bijzondere waardevermindering aan de orde is uitgevoerd op de kleinste groep van activa, waarop deze betrekking heeft en waarbij afzonderlijke kasstromen identificeerbaar zijn; de kasstroomgenererende eenheid (KGE). Goodwill is toegewezen bij eerste verwerking aan de verschillende kasstroomgenererende eenheden van de groep, waarbij de verwachting is dat deze profiteren van de synergie van de combinatie die aanleiding geeft tot het vormen van de goodwill. 32 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 33

18 Kosten van afwaardering worden opgenomen in de winst-en-verliesrekening. Kosten welke eerder als baten zijn verantwoord in de overige niet-gerealiseerde resultaten, zijn hiervan uitgezonderd. Een bijzondere waardevermindering met betrekking tot goodwill wordt nimmer teruggenomen. Financiële activa De groep categoriseert haar financiële activa in de categorie leningen en vorderingen, als gevolg van het doel waarvoor het actief is verkregen. De groep heeft geen financiële activa welke verwerkt dienen te worden als zijnde financiële activa tot het einde van de looptijd aangehouden. Voor financiële activa anders dan activa waarop hedge-accounting van toepassing is, hanteert de groep de volgende grondslagen: Leningen en vorderingen Deze activa betreffen de financiële activa die niet als derivaten kunnen worden geclassificeerd. Deze financiële activa hebben vaste of vastgestelde aflossingen en zijn niet genoteerd in een actieve markt. Ze ontstaan in principe door het leveren van goederen en diensten aan afnemers (bijvoorbeeld handelsdebiteuren), maar bevatten ook andere contractuele monetaire activa. Bij eerste verwerking worden deze gewaardeerd tegen reële waarde vermeerderd met transactiekosten die direct zijn toe te wijzen aan de verkrijging of uitgifte van het desbetreffende actief en worden vervolgens gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, waarbij gebruik wordt gemaakt van de effectieve rentemethode, minus een eventuele voorziening voor bijzondere waardevermindering. Een voorziening voor bijzondere waardeverminderingen wordt getroffen wanneer er per balansdatum een objectief bewijs is dat de betreffende vennootschap niet in staat zal zijn de te vorderen bedragen te innen volgens de oorspronkelijke voorwaarden van de vorderingen. Het bedrag van de voorziening is het verschil tussen de boekwaarde van de vordering en de huidige waarde van de geschatte toekomstige kasstromen. Voor debiteuren welke netto worden gepresenteerd, worden zulk soort voorzieningen afzonderlijk verantwoord als voorziening dubieuze debiteuren, waarbij het verlies wordt verantwoord onder de overige bedrijfskosten in de winst-en-verliesrekening. Bij bevestiging dat de vordering oninbaar is, wordt het bedrag van de vorderingen ten laste gebracht van de desbetreffende voorziening. De vlottende activa van de groep bevatten handelsdebiteuren, overige vorderingen en liquide middelen in de geconsolideerde balans. Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en overige zeer liquide beleggingen, waarvan de looptijd korter is dan drie maanden en, ten behoeve van het kasstroomoverzicht, rekeningcourantkredieten. Rekeningcourantkredieten worden gepresenteerd onder de schulden aan kredietinstellingen onder de kortlopende schulden in de geconsolideerde balans. Financiële verplichtingen De groep classificeert haar financiële schulden onder de categorie overige financiële verplichtingen, afhankelijk van het doel waarvoor de schuld is aangegaan. Voor financiële verplichtingen anders dan verplichting waarop hedge-accounting van toepassing is, hanteert de groep de volgende grondslagen: Schulden aan kredietinstellingen worden bij eerste verwerking verantwoord tegen de ontvangen bedragen na aftrek van transactiekosten die direct zijn toe te wijzen aan de uitgifte van het instrument. Vervolgens worden deze gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs gebruik makend van de effectieve rentemethode. Dit zorgt ervoor dat interestkosten over de periode tot aflossing een constant percentage kent ten aanzien van de schuldpositie verantwoord op de balans. Interestkosten bevatten in deze context initiële transactiekosten en te betalen premies ten aanzien van aflossing, als ook te betalen interest, totdat de schuld is afgelost. Overige financiële instrumenten, niet zijnde derivaten, worden gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, gebruikmakend van de effectieve rente methode, minus eventuele voorzieningen voor bijzondere waardeverminderingen. Hedge-accounting Hedge-accounting wordt alleen toegepast op financiële activa en passiva die voldoen aan de volgende criteria: Hedgedocumentatie: bij het afsluiten van de afdekkingstransactie wordt de afdekkingsrelatie formeel aangewezen en gedocumenteerd, evenals de doelstelling van de onderneming ten aanzien van risicobeheer en haar strategie bij het aangaan van de afdekkingstransactie; Mutaties in toekomstige kasstromen worden zeer waarschijnlijk afgedekt door middel van de kasstroomhedges; De cumulatieve verandering in de boekwaarde van het hedge-instrument is naar verwachting % van de cumulatieve verandering in de reële waarde van de kasstromen van het onderdeel waarop de hedge betrekking heeft (de hedge wordt verwacht effectief te zijn); De effectiviteit van de hedge kan betrouwbaar worden gemeten; De hedge blijft effectief op elk moment dat deze wordt getest. De groep heeft ervoor gekozen de effectiviteit jaarlijks te testen. Kasstroomhedges Effectieve winsten en verliezen van derivaten die als doel hebben het afdekken van renterisico s op kasstromen (bijvoorbeeld variabele naar vaste rente swaps), worden direct verantwoord in het overzicht van niet-gerealiseerde resultaten en verwerkt in de kasstroomhedge reserve. Echter, wanneer een kasstroomhedge voortijdig wordt verbroken, dan zal het cumulatieve resultaat dat verantwoord is in de kasstroomhedge reserve, worden gerubriceerd naar het totaalresultaat, gebruikmakend van de effectieve rentemethode. Het ineffectieve deel van enig winst of verlies wordt direct ten gunste dan wel ten laste van de winst-en-verliesrekening gebracht en gepresenteerd onder de renteopbrengsten respectievelijk de rentelasten. IFRS 7 Reële waarde hiërarchie Om de informatie te verschaffen die op grond van IFRS 7 vereist is, moet een entiteit waarderingen tegen reële waarde classificeren volgens een reële waarde hiërarchie die het belang van de bij de waarderingen gebruikte basisgegevens weerspiegelt. De reële waarde hiërarchie heeft de volgende niveaus: a. Genoteerde prijzen op actieve markten voor identieke activa of verplichtingen (niveau 1); b. Andere basisgegevens dan de in niveau 1 ondergebrachte genoteerde prijzen die voor het actief of de verplichting waarneembaar zijn, het direct (d.w.z. als prijzen) hetzij indirect (d.w.z. afgeleid van prijzen) (niveau 2); c. Basisgegevens voor het actief of de verplichting die niet gebaseerd zijn op waarneembare marktgegevens (niet-waarneembare basisgegevens) (niveau 3). Het niveau in de reële waarde hiërarchie waarbinnen de waardering tegen reële waarde in haar geheel wordt gecategoriseerd, moet worden bepaald op basis van de input van het laagste niveau dat van belang is voor de waardering tegen reële waarde. Financiële activa en passiva worden in hun geheel gecategoriseerd in slechts één van de drie niveaus. Aandelenkapitaal Financiële instrumenten uitgegeven door de groep worden geclassificeerd als vermogen in het geval dat deze niet voldoen aan de eigenschappen van een financieel passief of financieel actief. De normale aandelen van de groep worden geclassificeerd als zijnde vermogensinstrumenten. 34 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 35

19 Pensioenen: Toegezegde bijdrageregelingen Bijdragen aan pensioenregelingen gebaseerd op een toegezegde bijdrageregeling worden in het jaar waarin zij verschuldigd zijn ten laste gebracht van de winst-en-verliesrekening. Pensioenen: Toegezegde pensioenregelingen PharmaPartners heeft aan haar werknemers een pensioen toezegging gedaan. Deze pensioen toezegging betrof tot 31 december 2012 een zogenaamde toegezegde pensioenregeling. Vanaf 31 december 2012 is de pensioen toezegging veranderd naar een toegezegde bijdrage regeling. Per 31 december 2012 zijn door de onderneming alle pensioen aanspraken tot aan dat moment afgekocht en gefixeerd. Vanaf 31 december 2012 heeft de onderneming een regeling afgesloten waarbij zij een vast bedrag aan premie ter beschikking stelt voor de opbouw van de pensioen aanspraken. Uit hoofde van deze nieuwe regeling heeft zij geen verplichtingen inzake actuariële of beleggingsrisico s. De pensioenlasten van de toegezegde pensioenregeling in het boekjaar bestaan uit het deel van de mutatie in de contante waarde van de toegekende pensioenaanspraken per balansdatum, de toe te rekenen interest, de verwachte opbrengst uit fondsbeleggingen alsmede rechten op vergoeding, de toe te rekenen actuariële resultaten en de toe te rekenen lasten over verstreken diensttijd. Als gevolg van de beëindiging van de toegezegde pensioenregeling is dit jaar resultaat verantwoord uit hoofde van de beëindiging van deze regeling. De pensioenlasten terzake van toegezegde pensioenregelingen zijn op actuariële berekeningen ( projected unit credit -methode) gebaseerd. Voor de berekening worden actuariële veronderstellingen gehanteerd met betrekking tot demografische variabelen (bijvoorbeeld personeelsverloop en sterftecijfers) en financiële variabelen (bijvoorbeeld toekomstige indexatie en disconteringsvoet). Voor de contante waarde berekening wordt gebruik gemaakt van een disconteringsvoet die is gebaseerd op rentetarieven van hoogwaardige bedrijfsobligaties waarvan de looptijd ongeveer overeenkomt met de looptijd van de pensioenverplichting. Actuariële winsten en verliezen worden direct verwerkt in het overzicht van niet-gerealiseerde resultaten, zoals toegestaan onder IAS 19 paragraaf 98. Pensioenkosten van verstreken diensttijd worden direct als kosten genomen, tenzij de wijzigingen in de pensioenregeling afhangen van het voor een bepaalde tijd in dienst blijven (opbouwperiode) van de medewerkers. In dat geval worden de pensioenkosten van verstreken diensttijd lineair afgeschreven gedurende de opbouwperiode. Winsten of verliezen als gevolg van het korten of beëindigen van een toegezegde pensioenregeling worden verwerkt op de datum van het korten of beëindigen. Beëindigingsvergoedingen Beëindigingsvergoedingen worden uitgekeerd wanneer het dienstverband wordt beëindigd vóór de normale pensioendatum, of wanneer een werknemer vrijwillig ontslag aanvaardt in ruil voor de voordelen. Het bedrijf neemt beëindigingsvergoedingen op wanneer het bedrijf zich aantoonbaar heeft verbonden tot het beëindigen van het dienstverband van huidige werknemers volgens een gedetailleerd formeel plan zonder de mogelijkheid van intrekking, of de betaling van beëindigingsvergoedingen als gevolg van een aanbod gedaan om vrijwillig ontslag te stimuleren. Vergoedingen die vervallen meer dan 12 maanden na de balansdatum worden verdisconteerd tegen contante waarde. Overige lange termijn verplichtingen Betreffen verplichtingen voor jubilea, langdurige arbeidsongeschiktheid en, indien deze niet volledig betaalbaar zijn binnen 12 maanden na het einde van de periode, bonussen en uitgestelde vergoedingen. De verwachte kosten worden toegerekend over de loopbaan van de medewerkers met behulp van een boekhoudmethode vergelijkbaar met die voor toegezegde pensioenregelingen, behalve actuariële winsten en verliezen en pensioenkosten van verstreken diensttijd, welke onmiddellijk worden verantwoord. Voorzieningen Voor verplichtingen waarvan de datum en omvang van de uiteindelijke uitstroom van middelen niet zeker is, heeft de groep een voorziening opgenomen. De voorziening wordt bepaald op basis van de best mogelijke inschatting van de kosten nodig om te voldoen aan de uiteindelijke verplichting per balansdatum, verdisconteerd tegen de disconteringsvoet voor belastingen, rekening houdend met de huidige marktbeoordelingen voor de tijdswaarde van geld en de risico s die inherent zijn aan de verplichting. Omzet De omzet betreft de reële waarde van de vergoeding die is ontvangen of waarop recht is verkregen ten aanzien van de verkoop van goederen en diensten die binnen de normale bedrijfsactiviteiten van de onderneming vallen. De omzet wordt exclusief over de omzet geheven belastingen of toegestane kortingen gepresenteerd. Licenties De onderneming verantwoordt omzet met betrekking tot softwarelicenties en producten wanneer overtuigend bewijs van een overeenkomst bestaat (de beschikkingsmacht over het softwareproduct is overgedragen), er geen significante onzekerheden bestaan omtrent acceptatie van het product, de vergoedingen vast liggen en betrouwbaar zijn te bepalen en inning uitvoerbaar is. De onderneming hanteert de residual method voor de bepaling van de omzet in het geval dat contracten één of meerdere elementen bevat die in de toekomst geleverd worden. Als er elementen zijn opgenomen in de afspraken met afnemers met een levering in de toekomst, wordt de omzet gereserveerd op basis van de reële waarde van het nog niet geleverde element, zoals bepaald op basis van leverancier specifiek objectief bewijs. Zodra op basis van het bewijs is vastgesteld dat aan alle verplichtingen is voldaan of als alle goederen of diensten zijn geleverd, wordt de omzet verantwoord. Services Omzet met betrekking tot ondersteuning van klanten bestaat uit omzet afgeleid van contracten inzake technische bijstand aan licentiehouders. Deze omzet wordt naar tijdsgelang van het contract genomen. Omzet met betrekking tot netwerken bestaat uit omzet aan afnemers die onder een application service provider (ASP) model vallen. Binnen dit model betalen afnemers een maandelijks bedrag dat recht geeft op het gebruik van de software van de onderneming op een beveiligde, gehoste server van derden. Deze omzet wordt genomen (maandelijks) op het moment dat de diensten worden verleend, naar tijdsgelang van het contract. Hardware Omzet op hardware wordt verantwoord zodra alle rechten en verplichtingen zijn overgedragen. Overheidssubsidies Overheidssubsidies die zijn ontvangen ten behoeve van investeringen worden over het algemeen in mindering gebracht op de boekwaarde van de ontwikkelingskosten op het moment dat deze zich voordoen. Subsidies voor kosten van de omzet worden in aftrek genomen op de kosten die zich binnen de groep voordoen. Indien het behoud van een overheidssubsidie afhankelijk is van bepaalde criteria waar de groep aan moet voldoen, wordt deze gereserveerd. Wanneer aan de criteria is voldaan valt de desbetreffende reservering vrij in de winst-en-verliesrekening of wordt gesaldeerd met het gekochte actief. 36 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 37

20 Financiële baten en lasten Financiële baten omvatten de rentebaten op beleggingen en vorderingen op gelieerde partijen. Rentebaten worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening, gebruikmakend van de effectieve rentemethode. Financiële lasten omvatten de rentelasten op leningen en schulden met betrekking tot gelieerde partijen. Alle financieringskosten worden opgenomen in de winst-en-verliesrekening volgens de effectieve rentemethode. Belastingen Belastingen over het resultaat van het boekjaar bestaan uit acute en latente belastingen. De belastingen worden geboekt in de winst-en-verliesrekening tenzij ze betrekking hebben op elementen die onmiddellijk in het eigen vermogen worden geboekt, dan wel betrekking hebben op niet-gerealiseerde resultaten. In dat geval worden de belastingen rechtstreeks in het eigen vermogen dan wel in niet-gerealiseerde resultaten verwerkt. Acute belastingen omvatten de verwachte belastingschuld op het belastbaar inkomen van het jaar, waarbij belastingtarieven gehanteerd worden die wettelijk bepaald zijn per balansdatum, plus eventuele aanpassingen van belastingschulden van vorige jaren. Latente belastingen worden gevormd voor de belastingeffecten op tijdelijke verschillen tussen boekwaarden van activa en verplichtingen voor financiële rapportagedoeleinden en de bedragen gebruikt voor belastingdoeleinden. Voor de volgende tijdelijke verschillen worden geen latente belastingen getroffen: fiscaal (niet) aftrekbare goodwill; initiële boeking van activa of verplichtingen die geen invloed hebben op de boekhoudkundige en belastbare winst; verschillen met betrekking tot investeringen in dochterondernemingen in de mate dat een terugboeking in de nabije toekomst onwaarschijnlijk is. Voor de berekening worden belastingtarieven gehanteerd die op balansdatum wettelijk zijn vastgesteld, danwel waartoe materieel reeds op balansdatum is besloten. Latente belastingvorderingen en verplichtingen worden gesaldeerd indien er een wettelijk afdwingbaar recht bestaat om kortlopende belastingverplichtingen en vorderingen te compenseren en ze betrekking hebben op belastingen geheven door dezelfde belasting autoriteit op dezelfde belastbare entiteit, of op verschillende fiscale entiteiten die voornemens zijn kort lopende belastingschulden en vorderingen af te wikkelen tegen nominale waarde of waarbij belastingschulden en vorderingen gelijktijdig worden gerealiseerd. Grondslagen voor het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. Kasstromen in vreemde valuta zijn omgerekend tegen een gemiddelde koers. Koers- en omrekeningsverschillen op liquide middelen worden afzonderlijk gepresenteerd. In het kasstroomoverzicht wordt onderscheid gemaakt tussen kasstromen uit operationele activiteiten, investerings- en financieringsactiviteiten. 3 Kritische schattingen en veronderstellingen De groep maakt bepaalde schattingen en veronderstellingen met betrekking tot de toekomst. Schattingen en beoordelingen worden voortdurend geëvalueerd op basis van ervaringen uit het verleden en factoren zoals verwachtingen van toekomstige gebeurtenissen waarvan wordt aangenomen dat ze redelijk zijn in het licht van de omstandigheden. In de toekomst kunnen de feitelijke ervaringen afwijken van deze schattingen en veronderstellingen. De schattingen en veronderstellingen die een significant risico bevatten dat deze een materiële aanpassing tot gevolg hebben op de boekwaarde van activa en passiva in het volgende financiële jaar, worden hieronder besproken. Beoordelingen, schattingen en veronderstellingen (a) Bijzondere waardevermindering van goodwill De groep is verplicht om jaarlijks te testen of de goodwill een bijzondere waardevermindering heeft ondergaan. De realiseerbare waarde wordt bepaald op basis van berekeningen van de bedrijfswaarde, waarbij een schatting van toekomstige kasstromen en de keuze van een disconteringsvoet om de netto contante waarde van de kasstromen te kunnen berekenen, vereist zijn. De werkelijke uitkomsten kunnen verschillen van de verwachtingen. Meer informatie inclusief boekwaarden, is opgenomen onder verwijzingen 12 en 13. (b) Bijzondere waardevermindering van immateriële vaste activa De groep is verplicht om jaarlijks te testen of de immateriële vaste activa een bijzondere waardevermindering heeft ondergaan. De realiseerbare waarde wordt bepaald op basis van berekeningen van de bedrijfswaarde, waarbij een schatting vereist is van de toekomstige uitstroom van kasmiddelen die verwacht wordt voordat het actief klaar is voor gebruik of klaar is voor verkoop. Daarnaast wordt een keuze gemaakt van een disconteringsvoet ten behoeve van de berekening van de netto contante waarde van de kasstromen. De werkelijke uitkomsten kunnen verschillen van de verwachtingen. Meer informatie, inclusief boekwaarden, is opgenomen onder verwijzingen 11, 12 en 13. (c) Aannames met betrekking tot pensioenen De kosten, activa en passiva met betrekking tot de toegezegde pensioenregelingen van de groep, worden bepaald op basis van methodes die uitgaan van actuariële schattingen en veronderstellingen. Details met betrekking tot de belangrijkste veronderstellingen worden uiteengezet onder verwijzing 28. De groep maakt gebruik van adviezen van onafhankelijke actuarissen ten aanzien van de geschiktheid van deze veronderstellingen. Veranderingen in de gebruikte aannames kunnen een effect hebben op het overzicht van het totaalresultaat en op de balans. (d) Aannames met betrekking tot de voorziening voor jubilea De kosten voor jubilea worden bepaald met behulp van methodes die uitgaan van veronderstellingen, zoals vermeld in verwijzing 27. Veranderingen in de gebruikte aannames kunnen een effect hebben op de winst-en-verliesrekening en op de balans. (e) (f) Bepaling van de reële waarden van immateriële vaste activa verkregen in bedrijfscombinaties De reële waarde van immateriële vaste activa is gebaseerd op de netto contante waarde van kasstromen die zullen toevloeien naar de onderneming als gevolg van het gebruik en eventueel de verkoop van het actief. Aannames met betrekking tot de voorziening voor oninbare debiteuren De kosten voor mogelijke oninbaarheid van vorderingen worden bepaald op grond van veronderstellingen. Bijzondere waardeverminderingen worden opgenomen wanneer er objectieve aanwijzingen zijn (zoals grote financiële problemen bij de klant of bij verzuim van of grote vertraging in betalingen) dat de groep niet in staat zal zijn om alle bedragen te innen, zoals vastgesteld in de voorwaarden voor debiteuren. De omvang van een dergelijke voorziening is het verschil tussen de netto boekwaarde en de contante waarde van de toekomstige kasstromen in verband met de oninbare vordering. 38 Jaarverslag 2012 Total Specific Solutions 39