Prikaccidenten in verzorgingsinstellingen

Transcriptie

1 Prikaccidenten in verzorgingsinstellingen Rapport Registratie April December 2006 Dr. Ph. Kiss Dr. M. De Meester Preventieadviseurs-bedrijfsarts

2 EXPRESS-INFORMATIE Ter attentie van hen die niet over de nodige tijd beschikken om het rapport in detail door te nemen werd de belangrijkste informatie samengevat in gearceerde kaders ( EXPRESS-INFORMATIE ). EXPRESS-INFORMATIE is te vinden op pagina s 3, 4, 8, 10, 11, 13, 16, 17, 22, 23, 27, 28, 29, 32, 33, 34. Op de laatste twee pagina s (pagina s 35 en 36 - hoofdstuk 5) worden de belangrijkste bevindingen samengevat en aansluitend preventieve maatregelen voorgesteld. Bij de vormgeving van dit rapport werd er bovendien naar gestreefd zoveel mogelijk resultaten grafisch voor te stellen, zodat in één oogopslag een duidelijk beeld kan gevormd worden van de bevindingen. Er werd eveneens een apart onderzoeksrapport opgemaakt over prikaccidenten in RVT s, rustoorden en woonzorgcentra, aangevuld met recentere gegevens: - Kiss P, De Meester M. Onderzoeksrapport prikaccidenten in rust- en verzorgingstehuizen, rustoorden en woon- en zorgcentra. Resultaten Registratie Prikaccidenten April December Gent: Securex, De belangrijkste bevindingen van dit laatste onderzoek werden tevens gepubliceerd in een internationaal gerenommeerd wetenschappelijk tijdschrift: - Kiss P, De Meester M, Braeckman L. Needlestick injuries in nursing homes: the prominent role of insulin pens. Infect Control Hosp Epidemiol 2008;29:

3 INHOUDSTABEL 1. Inleiding 3 2. Gehanteerd begrip Prikaccident 4 3. Methodiek 5 4. Resultaten en bespreking Aantal en aard van de geregistreerde prikaccidenten Geslacht, leeftijd en anciënniteit Aantal geregistreerde prikaccidenten per dienst Aantal geregistreerde prikaccidenten per functie Directe aanleiding van alle geregistreerde prikaccidenten Directe aanleiding van de prikaccidenten geregistreerd bij het niet-verzorgend personeel Directe aanleiding en oorzakelijk vehiculum van de prikaccidenten geregistreerd bij het verplegend en verzorgend personeel Factor gehaastheid Tijdsindicatoren van het prikaccident Getroffen lichaamsdeel Persoonlijke beschermingsmiddelen Behandeling na het accident Factor vermoeidheid Belangrijkste besluiten en preventieve maatregelen 35 2

4 1. INLEIDING Prikaccidenten en aanverwante ongevallen kunnen in bepaalde omstandigheden aanleiding geven tot zeer ernstige gezondheidsschade. Preventie van prikaccidenten is daarom van groot belang. Evenwel is de risicoperceptie binnen de verzorgingssector bijzonder laag, waardoor motivatie tot een preventieve houding niet altijd evident is. Door het aanreiken van gegevens uit de eigen praktijksituatie, wil deze registratie, naast het opsporen van risicofactoren bij prikaccidenten, bijdragen tot een grotere risicobewustwording en motivatie tot preventie bij het verplegend en verzorgend personeel. Een gestandaardiseerde registratie werd opgestart om de omstandigheden van prikongevallen in kaart te brengen, met de bedoeling een beeld te krijgen van de prikaccidenten bij de verzorgingsinstellingen aangesloten bij de regio Progecov van Securex. Uitgangspunt hierbij was de preventie op de werkvloer. De bedoeling van deze registratie was niet het bepalen van het aantal prikongevallen. Kennis van het aantal prikongevallen levert immers geen enkel element op dat kan bijdragen tot het voorstellen van preventieve maatregelen. Aan de hand van de evaluatie van de aanleidingen en omstandigheden van de prikaccidenten, kunnen wel praktijkgerichte maatregelen, gebaseerd op de reële situatie op het veld, worden voorgesteld. Volledigheidshalve dient vermeld te worden dat deze registratie eveneens gebeurde bij alle personeelsgroepen die omwille van hun beroep risico lopen op een verdacht contact, zoals brandweeren politiepersoneel, ambulanciers, poetsdienst aan huis, bejaardenhulp aan huis, De geregistreerde aantallen bij deze beroepscategorieën waren evenwel dermate laag dat een deftige statistische analyse onuitvoerbaar was. Aangezien er in het verleden zeer weinig aandacht werd besteed aan prikaccidenten in rustoorden, RVT s en woonzorgcentra (RVT s 1 ), zowel op internationaal als nationaal vlak 2, werd er tevens een afzonderlijk onderzoeksrapport opgesteld, dat zich enkel toespitst op prikaccidenten in RVT s 3 en waarvan de belangrijkste resultaten ook internationaal werden gepubliceerd 4. EXPRESS-INFORMATIE Door het in kaart brengen van de aanleidingen en omstandigheden van prikaccidenten, wil dit rapport praktijkgerichte preventieve maatregelen voorstellen, gebaseerd op de reële situatie op het veld. 1 Omwille van de leesbaarheid zal in de verdere tekst van dit rapport de afkorting RVT s gebruikt worden om het geheel van de rust- en verzorgingstehuizen, rustoorden en woon- en zorgcentra aan te duiden. 2 Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid; Kiss P, De Meester M. Onderzoeksrapport prikaccidenten in rust- en verzorgingstehuizen, rustoorden en woonen zorgcentra. Resultaten Registratie Prikaccidenten April 2002 December Gent: Securex Kiss P, De Meester M, Braeckman L. Needlestick injuries in nursing homes: the prominent role of insulin pens. Infect Control Hosp Epidemiol 2008;29:

5 2. GEHANTEERD BEGRIP PRIKACCIDENT Het begrip prikaccident dient voor deze registratie ruim geïnterpreteerd te worden. Eigenlijk wordt elk verdacht contact geregistreerd, waarbij een verdacht contact als volgt kan gedefinieerd worden: elk contact tussen bloed of andere lichaamsvochten (o.a. speeksel, urine, ) van een vermoedelijk (met Hepatitis B, Hepatitis C of HIV) besmette persoon ( bronpersoon ) en de beschadigde huid (wonden, eczeem, huidletsels), of slijmvliezen van het personeelslid ( slachtoffer ). Door deze ruime interpretatie vielen ook bijt- en spataccidenten onder de registratie, alsook mond-opmond-beademing. Bij de registratie werd er bovendien naar gestreefd álle accidenten te analyseren, waarbij naalden of scherp materiaal betrokken zijn en die aanleiding kunnen geven of hebben gegeven tot een verdacht contact. EXPRESS-INFORMATIE Het begrip prikaccident werd ruim geïnterpreteerd: alle verdachte contacten en alle accidenten waarbij naalden of scherp materiaal betrokken waren. 4

6 3. METHODIEK Een eerste (piloot)fase liep van april 2002 tot mei Hierbij werd gebruik gemaakt van een registratieformulier waaraan de follow-up van het prikaccident was vastgehecht. Dergelijke follow-up duurt zes maanden en het duurde dan ook zes maanden alvorens de eerste registraties konden worden verwerkt. In deze eerste versie werd, naast enkele meerkeuzevragen over o.a. voorzorgsmaatregelen en type vehiculum, via een open vraag gepeild naar de omstandigheden van het prikaccident. In mei 2003 werd aan de hand van de resultaten van de eerste 63 registraties het registratieformulier grondig herwerkt, waarbij meerdere meerkeuzevragen werden geïntroduceerd. De keuze van de antwoordmogelijkheden was gebaseerd op de bevindingen van de eerste 63 registraties. Hierdoor werd het mogelijk om meer gerichte informatie te verkrijgen uit de antwoorden (bijv. reden voor recappen). Er werd bovendien bijkomende informatie gevraagd omtrent beroepsanciënniteit en tijdstip van de laatste maaltijd of snack. Naast de aanpassing van de vragen werd eveneens het follow-upluik losgekoppeld van het registratieformulier, wat meteen de 6 maanden wachttijd elimineerde. De registratieformulieren werden centraal verzameld en bijgehouden onder toezicht van een arbeidsgeneesheer. De gegevens werden naamloos ingebracht en verwerkt. De verwerking gebeurde met het statistisch programma SPSS versie 16.0 voor Windows. De categorische variabelen werden beschreven door aantal en percentage voor de totale studiepopulatie en voor ziekenhuizen en rustoorden/rvt s afzonderlijk. De niet-categorische variabelen werden beschreven door het gemiddelde en de standaarddeviatie, eveneens voor de totale studiepopulatie en voor ziekenhuizen en rustoorden/rvt s afzonderlijk. De verschillen tussen de twee groepen werden getoetst door middel van de chi-kwadraat test (categorische variabelen) en de Mann-Whitney U test (non-categorische variabelen). Het project werd goedgekeurd door de Commissie voor medische ethiek Progecov (erkenningsnummer bij Orde der Geneesheren: OG 211) en voldoet daarmee aan de gangbare ethisch-deontologische normen van hedendaags wetenschappelijk onderzoek. 5

7 4. RESULTATEN EN BESPREKING 4.1. Aantal en aard van de geregistreerde prikaccidenten Van april 2002 tot en met december 2006 werden er 539 prikaccidenten geregistreerd. Hiervan gebeurden er 407 in ziekenhuizen (75.5% van de registraties) en 132 in RVT s (24.5% van de registraties). Het betrof 486 prikwonden (90.2%), 36 snijwonden (6.7%), 7 spatwonden in de ogen (1.3%), 7 spatwonden met contact met vooraf beschadigde huid (kloven, dermatitis, schaafwonden) (1.3%), 1 geval waarbij er enkel contact was met intacte huid (0.2%), 1 geval waarbij er zowel contact was met intacte huid als met de slijmvliezen van het oog (0.2%) en 1 bijtwonde (0.2%). De verdeling van de aard van de wonde verschilde niet tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Tabel 1 geeft een overzicht van het soort lichaamsvocht dat bij de geregistreerde prikaccidenten betrokken was. In 404 gevallen (75.8%) was bloed het lichaamsvocht waarmee het contact gebeurde. Alhoewel er minder bloedgerelateerde contacten waren in RVT s, bleken de verschillen tussen de twee types verzorgingsinstellingen statistisch niet significant. In 44 gevallen (8.3%) was er geen lichaamsvocht bij betrokken. Dit laatste is er een illustratie van dat ook incidenten werden geregistreerd die niet resulteerden in een verdacht contact. Tabel 1: aantal en percentage van het soort lichaamsvocht dat betrokken was bij het prikaccident lichaamsvocht* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % geen bloed urine speeksel ander onbekend totaal * het soort lichaamsvocht dat betrokken was bij het prikaccidenten was statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen 69.6% beschouwde het prikaccident als oppervlakkig. Er was geen verschil tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Tabel 2 en figuur 1 geven de evolutie weer van het aantal prikaccidenten over de verschillende jaren, opgesplitst per type verzorgingsinstelling. 6

8 Tabel 2: evolutie van het aantal prikaccidenten over de verschillende registratieperiodes en per type verzorgingsinstelling registratieperiode ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % april december januari december januari december januari december januari december totaal Figuur 1: evolutie van het aantal prikaccidenten per jaar en per type verzorgingsinstelling 100 type verzorgingsinstelling ziekenhuis RVT / Rustoord aantal (april - december) registratieperiode 2006 Zowel voor de ziekenhuizen als voor de RVT s was er duidelijk een piek van het aantal geregistreerde prikaccidenten waar te nemen in Mogelijks heeft dit te maken met het feit dat er eind 2003 een sensibilisatiecampagne werd gevoerd voor een betere registratie van prikaccidenten en er medio 2004 een rapport werd verspreid met de eerste resultaten van de registratie van prikaccidenten over de periode van april 2002 t/m december Voor de RVT s en rustoorden was de piek veel minder uitgesproken en kan eerder gesproken worden van een geleidelijke toename van het aantal geregistreerde pikaccidenten. Vermits niet kan worden nagegaan of álle prikaccidenten daadwerkelijk werden geregistreerd bij de arbeidsgeneeskundige dienst, kunnen deze cijfers hoogstens als richtinggevend worden geïnterpreteerd. Bovendien levert het aantal prikaccidenten, zoals hoger reeds werd aangegeven, geen informatie met betrekking tot het formuleren van preventieve maatregelen. 5 Kiss P. Prikaccidenten in verzorgingsinstellingen. Rapport Registratie April 2002 December Gent: Progecov,

9 EXPRESS-INFORMATIE Van april 2002 tot en met december 2006 werden er 539 prikaccidenten geregistreerd. Hiervan gebeurden er 407 in ziekenhuizen (75.5%) en 132 in RVT s (24.5%). De overgrote meerderheid betrof prikwonden (n=486; 90.2%). Gedurende de registratieperiode was er een tendens tot toename van het aantal geregistreerde prikaccidenten bij RVT s en rustoorden. Dit levert echter geen enkel element op dat kan bijdragen tot het voorstellen van preventieve maatregelen Geslacht, leeftijd en anciënniteit Tabel 3 en figuur 2 geven de geslachtsverdeling weer. Deze bleek significant te verschillen tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Tabel 3: geslachtsverdeling per type verzorgingsinstelling ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % geslacht* man % 4 3.0% % vrouw % % % * de geslachtsverdeling was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.005) In vergelijking tot rustoorden en RVT s waren er in ziekenhuizen meer mannelijke werknemers die een prikaccident rapporteerden (12.5% vs. 3.0% respectievelijk). Uiteraard heeft dit alles te maken met de verschillende geslachtsverdeling binnen het personeelsbestand van de twee types verzorgingsinstellingen. Figuur 2: geslachtsverdeling per type verzorgingsinstelling 100% 80% type verzorgingsinstelling ziekenhuis RVT / Rustoord p<0.005 percent 60% 40% 20% 0% man geslacht vrouw 8

10 In tabel 4 worden de demografische karakteristieken samengevat en vergeleken tussen de twee types verzorgingsinstellingen. De gemiddelde leeftijd en anciënniteit voor de ganse populatie bedroegen 37.9 en 12.8 jaar respectievelijk en waren niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. In beide types verzorgingsinstellingen varieerde de leeftijd tussen 19 en 61 jaar. De anciënniteit varieerde tussen 0 en 40 jaar in de ziekenhuizen en tussen 0 en 36 jaar in de RVT s. Deze cijfers zijn louter beschrijvend en geven geen informatie met betrekking tot de preventie van prikaccidenten. Tabel 4: demografische karakteristieken per type verzorgingsinstelling ziekenhuizen RVT s totaal gemidd. (SD) gemidd. (SD) gemidd. (SD) leeftijd* (jaar) 37.8 (10.3) 38.2 (10.2) 37.9 (10.3) anciënniteit* (jaar) 12.6 (10.7) 13.4 (10.1) 12.8 (10.5) * leeftijd en anciënniteit waren statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen Ook de spreiding van het aantal prikaccidenten over de leeftijd (figuur 3) is louter beschrijvend en is waarschijnlijk een weerspiegeling van de leeftijdsverdeling van het personeel in de verzorgingsinstellingen. Figuur 3: aantal prikaccidenten per leeftijd (verdeeld in leeftijdsgroepen van 5 jaar) Figuur 4 geeft de spreiding weer van het aantal prikaccidenten volgens de beroepsanciënniteit. Alhoewel er statistisch een duidelijk verband bestond tussen de leeftijd en de anciënniteit (een statistisch significante correlatie met r=0.76), laat de hoge piek in de eerste vijf jaar van de loopbaan toch vermoeden dat een gebrek aan ervaring mogelijks een rol speelt. 9

11 Figuur 4: aantal prikaccidenten per jaren beroepsanciënniteit (uitgedrukt in periodes van 5 jaar) EXPRESS-INFORMATIE De verdeling van het aantal prikaccidenten volgens de beroepsanciënniteit (een hoge piek in de eerste beroepsjaren en een sterke daling op het einde van de loopbaan) doet vermoeden dat ervaring een rol speelt in het aantal prikongevallen Aantal geregistreerde prikaccidenten per dienst Voor de verpleegkundigen en verzorgenden in de ziekenhuizen wordt in tabel 5 een overzicht gegeven van het aantal geregistreerde prikaccidenten per dienst. 42.9% van de geregistreerde prikaccidenten vond plaats in hospitalisatieafdelingen (heelkunde, interne, geriatrie, psychiatrie, pediatrie). 28.6% vond plaats in acute diensten (spoedopname, intensieve zorgen, operatiekwartier). Deze cijfers geven evenwel niet aan dat bepaalde diensten een hoger risico op prikaccidenten inhouden dan andere, ze kunnen hier evengoed een weerspiegeling zijn van de personeelsbezetting (hoe meer verpleegkundigen er op een afdeling werken, hoe meer kans op prikaccidenten) of van het aantal prikgerelateerde handelingen die op een bepaalde afdeling plaats grijpen. 10

12 Tabel 5: aantal geregistreerde prikaccidenten per dienst (enkel bij verpleegkundigen en verzorgenden in ziekenhuizen) dienst aantal % inwendige geneeskunde heelkundige afdelingen operatiekwartier verloskunde / gynaecologie spoedopname intensieve zorgen dagkliniek geriatrische afdeling van een ziekenhuis polikliniek medische beeldvorming pediatrie revalidatie sterilisatie psychiatrie andere totaal EXPRESS-INFORMATIE Het aantal geregistreerde prikaccidenten per dienst heeft absoluut geen waarde voor eventuele besluittrekking naar prikaccidenten toe. Deze cijfers zijn louter ter informatie Aantal geregistreerde prikaccidenten per functie Tabel 6 en figuur 5 geven de verdeling weer van de registreerde prikaccidenten per functie. Tabel 6: verdeling van de prikaccidenten naar functie en verzorgingsinstelling ziekenhuizen RVT s totaal functie * aantal % aantal % aantal % verpleegkundige verpleeghulp bejaardenhelp(st)er laborant(e) schoonm./techn. pers. andere ** *** totaal * de verdeling per functie was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.001) ** o.a. 4 artsen en 1 stagiair verpleegkunde *** stagiair verpleegkunde Opvallend is het grote aandeel van het schoonmaak- en technisch personeel (13.2%), dat in principe niets te maken heeft met prikgerelateerde handelingen. Vooral in de ziekenhuizen lag dit percentage hoog (13.8%). Dit was aanzienlijk hoger dan de percentages in de nationale studie in Belgische 11

13 ziekenhuizen 6 (9.7%). Ook in vergelijking tot internationale studies waren onze cijfers hoger dan deze gevonden in een Amerikaanse studie 7 (7%) en een Japanse studie 8 (1.9%), maar vergelijkbaar met deze gerapporteerd in een Griekse studie 9 (14.4%). De hogere percentages in onze registraties (zowel in ziekenhuizen als in RVT s) zijn mogelijks te verklaren door een betere rapportering van de prikaccidenten vanwege het schoonmaak- en technisch personeel. In hoofdstuk 4.6 wordt dieper ingegaan op de oorzaken van de prikaccidenten bij het niet-verzorgend personeel. Figuur 5: vergelijking van de percentages prikaccidenten per functie tussen de twee types verzorgingsinstellingen andere schoonmaak / technisch personeel type verzorgingsinstelling ziekenhuis RVT / Rustoord p<0.001 functie laborant(e) bejaardenhelp(st)er verpleeghulp verpleegkundige 0% 20% 40% 60% 80% percent In de meerderheid van de gevallen (80.5%) betrof het verpleegkundig of verzorgend personeel. Bij de interpretatie van de cijfers voor de totale populatie valt het hoge percentage op van de verpleegkundigen (69.0%), terwijl de cijfers voor de bejaardenhelp(st)ers eerder laag zijn (8.0%). Dit zou aanleiding kunnen geven tot de verkeerde conclusie dat er weinig risico bestaat voor de bejaardenhelp(st)ers (nog minder dan voor schoonmaak- en technisch personeel) en dat preventieve maatregelen zich vooral dienen te richten naar verpleegkundig personeel. 6 Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Gillen M, McNary J, Lewis J, Davis M, Boyd A, Schuller M, Curran C, Young CA, Cone J. Sharps-related injuries in California healthcare facilities: pilot study results from the Sharps Injury Surveillance Registry. Infect Control Hosp Epidemiol 2003;24: Nagao Y, Baba H, Torii K, Nagao M, Hatakeyama K, Iinuma Y, Ichiyama S, Shimokata K, Ohta M. A long-term study of sharps injuries among health care workers in Japan. Am J Infect Control 2007;35: Pournaras S, Tsakris A, Mandraveli K, Faitatzidou A, Douboyas J, Tourkantonis A. Reported needlestick and sharp injuries among health care workers in a Greek general hospital. Occup Med 1999;49:

14 Indien er echter onderscheid wordt gemaakt tussen ziekenhuizen en RVT s, bleek de verdeling van de prikaccidenten per functie significant te verschillen tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Zo steeg in de ziekenhuizen het aandeel van de verpleegkundigen tot 74.2%, maar daalde het tot 53.0% in de RVT s; terwijl het aandeel van de bejaardenhelp(st)ers verwaarloosbaar klein was in de ziekenhuizen (0.5%), maar zeer aanzienlijk in de RVT s (31.1%). Dit is uiteraard te verklaren door de verschillende functieverdeling binnen de twee types verzorgingsinstellingen (er zijn meer bejaardenhelp(st)ers in RVT s dan in ziekenhuizen), maar dit toont wel aan dat bejaardenhelp(st)ers een belangrijke risicogroep vormen voor prikaccidenten. Tot op heden was dit (ook internationaal) nog niet in het licht gesteld. Binnen RVT s dienen preventieve maatregelen zich dan ook niet alleen te richten naar verpleegkundig personeel, maar dient er ook bijzondere aandacht te gaan naar de groep van de bejaardenhelp(st)ers. EXPRESS-INFORMATIE 13.2% van de prikaccidenten gebeurde bij schoonmaak- en technisch personeel, dat in principe niets te maken heeft met prikgerelateerde handelingen. Binnen RVT s vormen, naast de verpleegkundigen (53.0%), ook de bejaardenhelps(st)ers (31.0%) een belangrijke risicogroep voor prikaccidenten 4.5. Directe aanleiding van alle geregistreerde prikaccidenten Tabel 7 vat de onmiddellijke aanleidingen van alle geregistreerde prikaccidenten samen. De verschillen in directe aanleiding tussen de twee types verzorgingsinstellingen worden illustratief duidelijk weergegeven in figuur 6. Zeer opvallend was het grote aantal prikaccidenten te wijten aan zwerfnaalden (26.7%). Dit was vooral het geval in de ziekenhuizen, waar het de belangrijkste oorzaak was van prikaccidenten (28.0%). Dit percentage was aanzienlijk hoger dan de 18.6% gerapporteerd in de nationale studie in ziekenhuizen 10 en de 16.0% gevonden in Californische verzorgingsinstellingen 11. Ook hier zijn de hogere percentages in onze registratie mogelijks te verklaren door een betere rapportering van de prikaccidenten. In principe is dit type prikaccident volledig te voorkómen met een minimum aan inspanning en kosten. 10 Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Gillen M, McNary J, Lewis J, Davis M, Boyd A, Schuller M, Curran C, Young CA, Cone J. Sharps-related injuries in California healthcare facilities: pilot study results from the Sharps Injury Surveillance Registry. Infect Control Hosp Epidemiol 2003;24:

15 Tabel 7: directe aanleiding van alle geregistreerde prikaccidenten aanleiding* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % zwerfnaald recappen andere onveilige handeling naaldcontainer gerelateerd onverwachte bruuske beweging van patiënt normale (naaldgerelateerde) handeling manipulatie instrumentarium andere totaal * de directe aanleiding van de prikaccidenten was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.005) Figuur 6: percentage van de directe aanleidingen van prikaccidenten per type verzorgingsinstelling andere manipulatie instrumentarium type verzorgingsinstelling ziekenhuis RVT / Rustoord p=0.01 naaldcontainer gerelateerd routine handeling onverwacht bruuske beweging andere onveilige handeling recappen zwerfnaald 0% 10% 20% Percent 30% 40% De tweede meest frequente aanleiding van de geregistreerde prikaccidenten voor de totale groep van prikaccidenten (25.2%) en de ziekenhuizen (23.3%) betrof de normale naaldgerelateerde handelingen, d.w.z. routinehandelingen waarbij het gebruik van naalden evident was en waarbij er geen sprake was van onveilig gedrag (zwerfnaald of recappen), waar er geen onverwachte bruuske beweging van de patiënt gebeurde of geen naaldcontainer bij betrokken was. Dit type van prikaccident was evenwel de belangrijkste oorzaak van prikaccidenten in RVT s (31.1%). Het volgende hoofdstuk gaat dieper in op de directe aanleiding en het oorzakelijk vehiculum van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel en levert een verklaring voor het hoog percentage in RVT s. 14

16 Zoals kon verwacht worden, kwam dit type prikaccident enkel voor bij het verplegend en verzorgend personeel, en in ziekenhuizen ook bij laboranten (7 van de 136 routine naaldgerelateerde handelingen). De derde belangrijkste oorzaak van de gerapporteerde pikaccidenten (zowel in RVT s als in ziekenhuizen) was naaldcontainer-gerelateerd en was proportioneel van iets meer belang in RVT s dan in ziekenhuizen. In tabel 8 worden de naaldcontainer-gerelateerde oorzaken gedetailleerd weergegeven. Deze waren niet significant verschillend tussen de types verzorgingsinstellingen. In 48.0% van de gevallen betrof het oorzaken die te maken hadden met verkeerd gebruikte, overvolle of onaangepaste naaldcontainers. Vooral in ziekenhuizen viel het hoog percentage van overvolle naaldcontainers op (25.8%). Bij een doorgedreven naaldcontainerpolitiek dient dus bijzondere aandacht te gaan naar het correcte gebruik van naaldcontainers. Tabel 8: naaldcontainer(nc)-gerelateerde oorzaken: aantallen en procentueel aandeel bij het totaal aantal geregistreerde prikaccidenten en per type verzorgingsinstelling oorzaak* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % NC overvol NC onaangepast of onhandig in gebruik tijdens deponeren in NC NC verkeerd gebruikt NC te ver opgesteld andere oorzaak totaal * de naaldcontainer-gerelateerde oorzaken waren statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen De vierde belangrijkste oorzaak van prikaccidenten betrof het recappen. Dit was proportioneel het hoogst bij de RVT s. De reden van de hogere frequentie van recappen in RVT s wordt besproken in hoofdstuk 4.7. Tabel 9: oorzaken van recappen: aantallen en procentueel aandeel bij het totaal aantal geregistreerde prikaccidenten en per type verzorgingsinstelling oorzaak* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % geen reden opgegeven geen NC voorhanden NC onaangepast of onhandig in gebruik geen NC meegenomen tot bij patiënt gewoonte andere oorzaak totaal * de oorzaken van recappen waren statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen 15

17 In tabel 9 worden de oorzaken van het recappen, zoals die door het personeel werden gerapporteerd gedetailleerd weergegeven voor de beide types verzorgingsinstellingen afzonderlijk en het totaal aantal geregistreerde prikaccidenten. Deze waren niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Globaal genomen bleek de meerderheid van de recappers geen naaldcontainer meegenomen te hebben tot bij de patiënt. Voor zover de kleine aantallen toelaten conclusies te trekken, bleek er in de RVT s toch iets meer sprake te zijn van recappen uit gewoonte. Er waren geen verschillen tussen de twee types verzorgingsinstellingen voor wat betreft onverwacht bruuske bewegingen van patiënten en andere onveilige handelingen. Enkele andere verschillen in directe aanleiding tussen de twee types verzorgingsinstellingen kunnen verklaard worden door het verschil in de aard van het werk. Zo komen er in een ziekenhuis meer situaties voor waar met scherp materiaal wordt omgegaan dan in RVT s; dit verklaart waarom andere meer voorkwam in ziekenhuizen dan in RVT s. Manipulaties van allerhande scherp instrumentarium komen in RVT s zo goed als niet voor en kunnen er dan ook geen aanleiding geven tot prikaccidenten. EXPRESS-INFORMATIE De directe aanleidingen van de prikaccidenten waren significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. In ziekenhuizen vormden zwerfnaalden de belangrijkste groep (28.0%), gevolgd door routine naaldgerelateerde handelingen (23.3%) en naaldcontainer-gerelateerde ongevallen (16.5%). In RVT s waren routine naaldgerelateerde handelingen de belangrijkste oorzaak (31.1%), gevolgd door zwerfnaalden (22.7%) en naaldcontainer-gerelateerde ongevallen (22.7%) Directe aanleiding van de prikaccidenten geregistreerd bij het niet-verzorgend personeel Indien een onderscheid wordt gemaakt tussen verzorgend en niet-verzorgend personeel, valt op dat de onmiddellijke oorzaak van prikongevallen bij het niet-verzorgend personeel niet significant verschillend was tussen de twee types verzorgingsinstellingen en, zoals te verwachten voor de grote meerderheid te wijten was aan zwerfnaalden (61.0%). Voornamelijk. in de RVT s lag dit percentage zeer hoog (75.0%) (tabel 10). Dat dit iets lager lag in de ziekenhuizen heeft alles te maken met het feit dat er hier in de categorie niet-verzorgenden eveneens beroepscategorieën zijn die beroepshalve wel met naalden of ander scherp materiaal omgaan (o.a. laboranten, sterilisatie). 16

18 Tabel 10: directe aanleiding van de geregistreerde prikaccidenten bij de niet-verzorgenden (n=105) aanleiding* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % zwerfnaald recappen andere onveilige handeling naaldcontainer gerelateerd onverwachte bruuske beweging van patiënt normale (naaldgerelateerde) handeling manipulatie instrumentarium andere totaal * de directe aanleiding van de prikaccidenten bij de niet-verzorgenden was statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen Indien we ons beperken tot het schoonmaak- en technisch personeel, dat in principe niets te maken heeft met prikgerelateerde handelingen, bleek de directe aanleiding van de prikaccidenten evenmin significant verschillend te zijn tussen de twee types verzorgingsinstellingen. 58 van de 71 door hen gerapporteerde prikongevallen (81.7%) waren te wijten aan zwerfnaalden (onbeschermde naalden in vuilniszakken of achtergelaten op tafels en dienbladen, in bedden, of op andere ongepaste plaatsen). Acht ongevallen (11.3%) waren te wijten aan naaldcontainers, waarbij het voornamelijk ging om overvolle naaldcontainers (n=4) of verkeerd gebruik van naaldcontainers (n=3). Nonchalant gedrag en het inadequate gebruik (of niet-gebruik) van naaldcontainers vanwege het personeel dat beroepshalve met naalden omgaat was de oorzaak van hun prikaccidenten. Dit is een aanwijzing dat er, ten behoeve van de gezondheid van de niet-naaldgebruikers, dient gewerkt te worden rond maatregelen om rondslingerende naalden te voorkómen. Sensibilisatie voor de risico s en een doorgedreven naaldcontainerpolitiek bij álle naaldgebruikers (incl. geneesheren) is dan ook ten zeerste aangewezen. EXPRESS-INFORMATIE De directe aanleidingen van prikaccidenten bij het niet-verzorgend personeel waren niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. De overgrote meerderheid (81.7%) van de prikongevallen geregistreerd bij het schoonmaak- en technisch personeel was te wijten aan zwerfnaalden. Sensibilisatie voor de risico s en een doorgedreven naaldcontainerpolitiek bij het verzorgend en verplegend personeel, alsook bij de geneesheren is hierbij aangewezen. 17

19 4.7. Directe aanleiding en oorzakelijk vehiculum van de prikaccidenten geregistreerd bij het verplegend en verzorgend personeel Vermits het verplegend en verzorgend personeel de belangrijkste beroepsgroep vormden waarbij prikaccidenten voorkwamen, was een gedetailleerde analyse geïndiceerd om gerichte adviezen te kunnen formuleren voor deze specifieke beroepsgroep. Hierbij werden de verple(e)g(st)ers, de hulpverple(e)g(st)ers en de bejaardenhelp(st)ers samen gegroepeerd. Tabel 11 en figuur 7 geven een gedetailleerd overzicht van de directe aanleidingen voor prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel. Tabel 11: gedetailleerd overzicht van de oorzakelijke handelingen van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel (n=434) aanleiding* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % zwerfnaald recappen andere onveilige handeling naaldcontainer gerelateerd onverwachte bruuske beweging van patiënt routine bloedafname routine infuus steken routine IV-toediening routine ID-, SC-, IM-toediening routine gebruik insulinepen routine glycemiebepaling manipulatie instrumentarium andere totaal * de directe aanleiding van de prikaccidenten bij de verzorgenden was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.001) 18

20 Figuur 7: gedetailleerd overzicht van de oorzakelijke handelingen van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel (n=434) De directe aanleidingen voor prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel zijn significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Naast de in hoofdstuk 4.5 besproken verschillen, konden zeer markante verschillen genoteerd worden bij het recappen en het routinegebruik van insulinepennen, die beide aanzienlijk hoger scoorden in RVT s in vergelijking tot de ziekenhuizen. Het percentage recappen was in RVT s bijna dubbel zo hoog als in ziekenhuizen (18.1% versus 9.7%). Percentages gerapporteerd in andere (ziekenhuis)studies bedroegen 6.7% 12, 18.3% 13 en 14.7% 14. Routinegebruik van insulinepennen was 12 keer meer verantwoordelijk voor prikaccidenten in RVT s dan in ziekenhuizen (23.3% versus 1.9%). Een verklaring voor deze markante verschillen tussen de twee types verzorgingsinstellingen kan gevonden worden in de analyse van het oorzakelijk vehiculum dat betrokken was bij de prikaccidenten. Tabel 12 en figuur 8 geven de aantallen en frequenties weer van de types naalden (of ander scherp materiaal) die de letsels veroorzaakten. 12 Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Pournaras S, Tsakris A, Mandraveli K, Faitatzidou A, Douboyas J, Tourkantonis A. Reported needlestick and sharp injuries among health care workers in a Greek general hospital. Occup Med 1999;49: Nagao Y, Baba H, Torii K, Nagao M, Hatakeyama K, Iinuma Y, Ichiyama S, Shimokata K, Ohta M. A long-term study of sharps injuries among health care workers in Japan. Am J Infect Control 2007;35:

21 Er tekenden zich zeer belangrijke verschillen af tussen de twee types verzorgingsinstellingen voor wat betreft het oorzakelijk vehiculum van de prikaccidenten geregistreerd bij het verzorgend personeel. Terwijl intraveneuze naalden de belangrijkste oorzaak waren in ziekenhuizen (37.7%), bleek hun bijdrage in de RVT s minimaal (5.2%). Een omgekeerd patroon werd gezien voor de insulinepen: deze was de belangrijkste oorzaak van prikaccidenten in RVT s (39.7%), terwijl de insulinepen slechts verantwoordelijk was voor een zeer klein percentage van de prikaccidenten in ziekenhuizen (3.5%). Ook glycemienaalden en subcutane naalden scoorden veel hoger in RVT s (beide 22.4%) dan in ziekenhuizen (respectievelijk 10.1% en 15.4%). Tabel 12: overzicht van het oorzakelijk vehiculum voor de geregistreerde prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel (n=434) vehiculum* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % hechtingsnaald glycemienaald intradermale naald insulinepen subcutane naald intramusculaire naald intraveneuze naald (incl. infuusnaalden) bistouri andere onbekend / naald niet gespecifieerd niet van toepassing totaal * het oorzakelijk vehiculum voor de geregistreerde prikaccidenten was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.001) 20

22 Figuur 8: aandeel van het oorzakelijk vehiculum voor de geregistreerde prikaccidenten per type verzorgingsinstelling (n=434) Deze verschillen waren uiteraard een weerspiegeling van de verschillen in gebruik van naalden in de betreffende verzorgingsinstellingen. Doch, voor zover ons bekend, was dit de eerste maal dat deze verschillen duidelijk in het licht werden gesteld. Gepubliceerde cijfers over prikaccidenten hebben meestal alleen betrekking op ziekenhuizen 15 of een combinatie van ziekenhuizen en RVT s 16-17, waarbij de bijdrage van de RVT s bijzonder miniem was. Hierdoor werden de cijfers van RVT s volledig gemaskeerd door de cijfers van de ziekenhuizen, en konden bepaalde trends in RVT s niet geïdentificeerd worden. Dit laatste werd trouwens ook geïllustreerd door de totaalcijfers van deze studie. Zo waren voor het totaal aantal geregistreerde prikaccidenten intraveneuze naalden (29.0%) het belangrijkste vehiculum dat betrokken was bij prikaccidenten en werd het aandeel van de insulinepennen (13.3%) overschaduwd. De meest opvallende bevinding van deze studie was het grote aandeel van de insulinepennen in RVT s: deze waren betrokken in 37.7% van de prikongevallen bij verplegend en verzorgend 15 Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Alamgir H, Cvitkovich Y, Astrakianakis G, Yu S, Yassi A. Needlestick and other potential blood and body fluid exposures among health care workers in British Columbia, Canada. Am J Infect Control 2008;36: Gillen M, McNary J, Lewis J, Davis M, Boyd A, Schuller M, Curran C, Young CA, Cone J. Sharps-related injuries in California healthcare facilities: pilot study results from the Sharps Injury Surveillance Registry. Infect Control Hosp Epidemiol 2003;24:

23 personeel. Dit was in overeenstemming met de bevindingen van een Nederlandse studie 18, waar 45.6% van de prikongevallen in verzorgingstehuizen, rustoorden en thuisverpleging toe te schrijven was aan insulinenaalden of -pennen. De bijdrage van insulinepennen in onze studie bleek meer dan tien maal hoger te liggen dan de cijfers gevonden in een studie in 24 Franse ziekenhuizen (3.8% 19 ) en meer dan het dubbele van het percentage gevonden in een Brits hospitaal (18.8% 20 ). In de nationale ziekenhuisstudie 21, waar gebruik werd gemaakt van de Amerikaans geïnspireerde Epinet-registratie, werd het gebruik van insulinepennen niet nagevraagd. In een apart onderzoeksrapport wordt dieper ingegaan op de problematiek van de insulinepennen in RVT s 22. Het gebruik van een insulinepen impliceert een aantal (onveilige) recap-handelingen. In RVT s is het immers vaak de gewoonte om voor eenzelfde resident verschillende malen dezelfde naald op de insulinepen te gebruiken, waardoor de naaldkost voor de resident wordt beperkt. Deze manier van handelen houdt in dat dezelfde naald meermaals wordt gerecapt. Dit zou aanvaardbaar kunnen zijn wanneer de resident zichzelf insuline toedient, maar binnen de setting van een RVT, waar de insulinetoediening gebeurt door het verplegend personeel, creëert dit een onveilige handeling (recappen). Bovendien wordt voor het verwijderen van de gebruikte naald van een insulinepen gebruik gemaakt van een naaldverwijderhoesje, dat over de naald dient geschoven te worden en dus impliciet een recapping-manoeuver inhoudt, wat op zich ook een onveilige handeling is. EXPRESS-INFORMATIE In ziekenhuizen vormden de intraveneuze naalden het voornaamste oorzakelijke vehiculum bij de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel (37.7%). In RVT s vormden overduidelijk de insulinepennen het grootste probleem (39.7%), gevolgd door glycemienaalden en subcutane naalden (beide 22.4%). Preventieve maatregelen dienen dan ook anders gestuurd te worden in de twee types verzorgingsinstellingen 4.8. Factor gehaastheid Binnen het kader van de directe aanleiding van het prikaccident is het belangrijk ook de factor gehaastheid in beschouwing te nemen. In totaal gaven 125 van de 536 geprikten die op deze vraag geantwoord hadden, aan dat ze gehaast waren (23.3%). Voor de RVT s waren er dit 27 van de Vos D, Götz HM, Richardus JH. Needlestick injury and accidental exposure to blood: the need for improving the hepatitis B vaccination grade among health care workers outside the hospital. Am J Infect Control 2006;34: Pellissier G, Miguéres B, Tarantola A, Abiteboul D, Lolom I, Bouvet E, the GERES Group. Risk of needlestick injuries by injection pens. J Hosp Infect 2006;63: Edwards C, Metcalfe L, Allan J, Haynes A. Reducing the risk of injuries to staff from insulin pens. Nurs Times 2005;101: Leens E. Resultaten 1 juni december Surveillance van accidenteel bloedcontact in de Belgische ziekenhuizen. IPH/EPI Reports nr Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Kiss P, De Meester M. Onderzoeksrapport prikaccidenten in rust- en verzorgingstehuizen, rustoorden en woonen zorgcentra. Resultaten Registratie Prikaccidenten April 2002 December Gent: Securex

24 (20.8%); voor de ziekenhuizen 98 van de 404 (24.3%). Statistisch was er geen enkel verschil tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Er was evenwel een duidelijk verschil tussen de verzorgenden en de niet-verzorgenden (p<0.001): 26.5% van de verzorgenden was gehaast, terwijl er slechts in 9.8% van de prikaccidenten bij de nietverzorgenden sprake was van gehaastheid. Tabel 13 geeft per aanleiding het aandeel gehaasten binnen de groep van het verplegend en verzorgend personeel. Alhoewel in totaal slechts 26.5% van de geprikten aangaf gehaast geweest te zijn op het moment van het prikaccident, liep dit percentage evenwel op tot 45.1% in het geval van recappen. Bij prikaccidenten tijdens normale naaldgerelateerde handelingen was 27.9% gehaast. Binnen deze laatste groep bleek vooral een hoog percentage gehaasten te zijn bij prikaccidenten ter gelegenheid van glycemiebepaling (34.8%) en bloedafname (33.3%). Tabel 13: aantal en percentage gehaasten per aanleiding of omstandigheid bij het verplegend en verzorgend personeel gehaast tijdens de handeling directe aanleiding aantal %* zwerfnaald recappen andere onveilige handeling naaldcontainer gerelateerd onverwachte bruuske beweging van de patiënt normale (naaldgerelateerde) handeling manipulatie instrumentarium andere totaal * percentage gehaasten binnen de desbetreffende groep Tussen verschillende ziekenhuisafdelingen onderling konden wel enkele verschillen worden genoteerd (spoedopname: 46.4%; inwendige ziekten: 37.3%; operatiekwartier: 30.0%; dagkliniek: 5.0%; polikliniek: 11.1%), doch deze verschillen bleken evenwel statistisch niet significant te zijn. Alhoewel het aantal gehaasten in eerste instantie vooral een weerspiegeling was van de werkomstandigheden van het verplegend en verzorgend personeel, kan gehaastheid in het geval van recappen en normale naaldgerelateerde handelingen een bijkomende rol spelen bij het tot stand komen van prikaccidenten. Het ware in dit verband misschien aangewezen met dit gegeven rekening te houden bij het opstellen van preventiemaatregelen (bijv. meer gebruiksvriendelijke naaldcontainers, duidelijke afspraken omtrent andere recipiënten voor naalden). EXPRESS-INFORMATIE Gehaastheid kan in het geval van recappen (45.1% gehaasten) en normale naaldgerelateerde handelingen (27.9% gehaasten) een bijkomende rol spelen bij het tot stand komen van prikaccidenten. 23

25 4.9. Tijdsindicatoren van het prikaccident Zowel binnen de ziekenhuizen als binnen de RVT s bestonden er significante verschillen tussen verzorgenden en niet-verzorgenden in het tijdstip waarop het prikaccident plaats greep. Het was daarom interessant de tijdsverdeling van de prikaccidenten afzonderlijk voor beide beroepsgroepen te bestuderen. Tabel 14 geeft de tijdsverdeling per 2-uursperioden weer van de prikaccidenten bij het niet-verzorgend personeel voor de twee types verzorgingsinstellingen. Er was hierbij statistisch geen significant verschil tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Figuur 9 geeft de tijdsverdeling van de prikaccidenten weer bij de totale groep van het niet-verzorgend personeel. Tabel 14: tijdsverdeling per 2-uursperioden van de prikaccidenten bij het niet-verzorgend personeel voor de twee types verzorgingsinstellingen tijdstip van het prikaccident* ziekenhuizen RVT s totaal aantal % aantal % aantal % totaal * de tijdsverdeling van de prikaccidenten bij de niet-verzorgenden was statistisch niet significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen Bij het niet-verzorgend personeel gebeurden er geen prikaccidenten tussen 10 uur s avonds en 4 uur s ochtends. 58.0% van de prikaccidenten bij het niet-verzorgend personeel gebeurden tussen 8 en 12 uur s ochtends met een duidelijke piek (37.0%) tussen 08.00u en 10.00u. Tevens tekende er zich in de namiddag nog een minder uitgesproken piek af tussen 14.00u en 16.00u. De verklaring van de ochtendpiek dient zeker gezocht te worden in de activiteiten van het betrokken personeel: schoonmaakactiviteiten, ophalen vuilniszakken en afruimen na de maaltijd. 24

26 Figuur 9: tijdsverdeling per 2-uursperioden van de prikaccidenten bij de totale groep van het nietverzorgend personeel Figuur 10 geeft de tijdsverdeling weer van de prikaccidenten geregistreerd bij het verplegend en verzorgend personeel en illustreert enkele verschillen met het niet-verzorgend personeel. Figuur 10: tijdsverdeling per 2-uursperioden van de prikaccidenten bij de totale groep van het verplegend en verzorgend personeel 25

27 Alhoewel er eveneens een duidelijke ochtendpiek vast te stellen valt, alsook een (iets latere) namiddagpiek, tekende er zich ook een derde avondpiek rond 20.00u af. Bovendien werden er ook accidenten genoteerd tijdens de nachturen. De tijdsverdeling van de prikaccidenten geregistreerd bij het verplegend en verzorgend personeel was niet alleen significant verschillend van deze van de niet-verzorgenden, maar was eveneens sterk verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen. Tabel 15 geeft de tijdsverdeling weer (per 2-uursperioden) van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel, zowel voor de totale groep van het verplegend personeel als voor de ziekenhuizen en RVT s afzonderlijk. Figuur 11 geeft de tijdsverdeling van de prikaccidenten bij het verzorgend personeel grafisch weer. Tabel 15: tijdsverdeling per 2-uursperioden van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel voor de twee types verzorgingsinstellingen ziekenhuizen RVT s totaal tijdstip van het prikaccident* aantal % aantal % aantal % totaal * de tijdsverdeling van de prikaccidenten bij het verplegend en verzorgend personeel was statistisch significant verschillend tussen de twee types verzorgingsinstellingen (p<0.001) In de RVT s konden duidelijk twee expliciete piekmomenten worden herkend: tussen 08.00u en 10.00u s ochtends (42.1%) en tussen 16.00u en 18.00u s namiddags (22.8%). Deze tijdstippen suggereren een verband met de maaltijden. Diezelfde twee piekmomenten werden ook gevonden in de tijdsverdeling van de prikaccidenten veroorzaakt door de drie meest voorkomende oorzakelijke vehicula (insulinepennen, glycemienaalden en subcutane naalden). De piekmomenten vallen samen met tijdstippen die belangrijk zijn voor glycemiemonitoring en insulinetoediening. De gevonden piekmomenten waren dus volledig compatibel met de oorzakelijke handelingen en vehicula van de 26