Talentenkiemen. in de kleuterklas TALENTEN

Transcriptie

1 Talentenkiemen in de kleuterklas Talentontwikkeling is een nieuwe wind die waait door ons (soms onstuimig) onderwijslandschap. Ik ben blij met deze warme wind. Het helpt ons kijken naar het positieve in kinderen, naar de mogelijkheden, naar krachten. Het belangrijkste doel hierbij is het verhogen van het zelfvertrouwen en de motivatie van kinderen. Talenten versus tekorten De laatste tien jaar is er heel veel aandacht gegaan naar zorg. We hebben ons gespecialiseerd in het vroegtijdig opsporen van problemen en het aanpassen van ons aanbod op maat van elk kind. Dat is goed! Een deficitmodel Toch moeten we toegeven dat dit verhaal soms (ook in kleuterscholen!) heeft geleid tot een kindachter-volgsysteem. Is het kind voldoende sociaal? Staan zijn motorische vaardigheden wel op peil? Hoe ver staat zijn taalontwikkeling? Allerhande checklisten geven aan wat een kleuter op een bepaalde leeftijd (minimaal) zou moeten kunnen. Iets niet kunnen wijst op een tekort. We zijn erg goed geworden in het zien van beperkingen en tekorten. Ze worden aangeduid met een rood bolletje: een zorg. Veel tijd en energie gaat vervolgens naar het uitwerken en uitvoeren van een individueel handelingsplan. We weten nu heel duidelijk waar we aan moeten werken, want leerlijnen geven aan wat de volgende stap is die we moeten bereiken. Het uiteindelijke doel is de tekorten wegwerken, zodat het kind terug presteert op het verwachte niveau. Maar wat als dat niet echt goed lukt? Wat als het kind te weinig vooruitgang boekt, ondanks alle inspanningen? Dat leidt tot frustraties, zowel voor de kleuterleid(st)er als voor het kind zelf. Wat is er nog mogelijk met dat kind in het gewone onderwijs? Het deficitmodel botst hier tegen zijn grenzen. Het kind dreigt herleid te worden tot zijn probleem. Een groeimodel Focussen op welbevinden en betrokkenheid, de procesgerichte invalshoek, geeft een meer genuanceerd beeld van zorg. Niet het tekort op een bepaald domein bepaalt hierbij de mate van zorg. Wel de vaststelling dat een kind (op dat domein) te weinig fundamentele leerkansen heeft, omdat het onvoldoende tot betrokkenheid komt. Betrokkenheid 27

2 28 Opdrachtje van de juf aan de kleuters: nu hebben we gehoord wat sneeuwman* allemaal goed kan, vertellen jullie nu eens wat jullie goed kunnen! Conclusie: de juf zag dat dit voor enkele kleuters erg moeilijk was. Sommige kleuters wisten zelfs niets te vertellen. Tot opeens de vraag kwam: Juf, vertel jij eens wat jij goed kan! De juf werd ineens heel klein, want ook zij kon dat niet! Depondt, L. & van Genechten, G.(2000). Sneeuwman kan. Mechelen vertrekt immers niet van een norm, noch van een leerlijn. De kracht zit in het spel of de activiteit zelf, waarvoor de kleuter gemotiveerd is en waarin hij uitdagingen-op-maat kan aangaan. Door te werken aan welbevinden en betrokkenheid willen we hem de kans geven om op eigen tempo te groeien, te ontwikkelen. Als er zorgen zijn omwille van laag welbevinden of betrokkenheid, verkennen we niet enkel de betekenis van het probleem. We gaan ook op zoek naar positieve punten, krachten of mogelijkheden die in het kind nog aanwezig zijn. Waar is het kind nog wel aanspreekbaar? Waar toont het nog interesse? Wat blijkt het (wel) goed te kunnen? Aan de hand van de balans brengen we het totale kind (en zijn omgeving) in kaart. Zo willen we voortbouwen op wat er is en de verdere ontwikkeling stimuleren. Op die manier maak je een dynamiek los, de ontwikkeling komt (terug) in beweging. Meer zelfvertrouwen en motivatie om vooruit te willen, staan garant voor groei en ontwikkeling. Het talentenverhaal ligt in het verlengde van dat groeimodel. Maar het voegt nog iets toe: we willen bewuster op zoek gaan naar positieve krachten in het algemeen (kwaliteiten, karaktertrekken, talenten in de brede betekenis van het woord) of naar talenten binnen bepaalde ontwikkelingsdomeinen (hierbij verwijzen we naar talentontwikkeling ). Maar wat zijn talenten in de kleuterklas? Een talent is meer dan een kunstje Om iets een talent te noemen, moet het om meer gaan dan een kunstje of een weetje dat een bepaald kind werd aangeleerd. De verankering van wat we talent noemen, ligt dieper in de persoon. Het is iets dat heel erg samenhangt met wie die persoon (geworden) is, met hoe die persoon in de wereld staat. In die zin sluit het begrip talent nauw aan bij het paradigma rond competentieontwikkelend onderwijs. Hierbij is leren geen optelsom van deelvaardigheden die je afzonderlijk kunt aanleren. Leren raakt wel het geheel van vaardigheden, kennis en attitudes, en komt vooral tot uiting in nieuwe, complexe situaties. Deze benadering van leren is holistisch van aard 1. Hiermee bedoelen we dat, in plaats van het leren te versnipperen in allerlei deelrubrieken, we juist gaan zoeken naar de kern van het leren, de kern van een competentie. Het kijken naar competenties wordt zo versoberd. Howard Gardner spreekt van multiple intelligenties 2, Ferre Laevers van basisschemata. De indeling in het procesgericht kindvolgsysteem (F. Laevers) in acht competentiedomeinen kan dan ook als kapstok en ondersteuning dienen om talenten te zien. Concreet betekent dit dat we voor een talent op zoek gaan naar die eigenschappen, kwaliteiten of competenties, die blijken uit meerdere situaties en die iemand bijzonder krachtig maken in de omgang met een bepaald domein. Een voorbeeld: Hans, een vierjarige kleuter H. weet wat hij kan en waar hij goed in is. Een uitdaging houdt hem niet tegen, hij gaat aan de slag. Hij zal niet snel hulp vragen aan de juf, hij probeert het eerst zelf allemaal uit te zoeken. Als het dan echt niet gaat, komt hij aan mij vragen hoe hij het moet doen, maar als ik dan te veel uitleg geef of te veel voordoe, zegt hij: Laat maar juf, nu kan ik het weer zelf! Als H. aan het spelen is op de mat komt het wel eens voor dat iemand dezelfde auto wil als hij. Als die kleuter de auto dan afneemt, zegt H.: Zeg, ik had die auto wel eerst hé, neem jij maar een andere, als ik klaar ben met spelen mag jij deze! Hij zal niet vlug de hulp van de juf inroepen. Wel als de kleuter dan nog niet akkoord gaat met zijn uitleg, dan komt hij het hele verhaal mooi uitleggen aan mij, eigenlijk gewoon om bevestiging vragen. Ik zeg dan dat hij inderdaad gelijk heeft en toch ook mooi wil samenspelen. Hij gaat dan terug en zegt tegen dat kind dat het de auto dadelijk wel krijgt, maar dat hij er nu eerst mee wil spelen. H. is echt een heel vlotte kleuter. Hij kan veel verdragen en aanvaardt ook als er eens een mislukking in de weg staat. Hij lost problemen zoveel mogelijk zelf op en niets houdt hem tegen om de juf om hulp te vragen als het dan nog niet lukt. 1 Voor meer info, zie: Laevers, F. (2008). Competentieontwikkelend onderwijs. De experiëntiële benadering. In: Competentie-ontwikkelend onderwijs. Een verkenning. Antwerpen: VLOR en Garant. 2 Voor meer info, zie: Gardner, H. (2006). Soorten intelligentie. Meervoudige intelligenties voor de 21 ste eeuw. Amsterdam: Nieuwerzijds.

3 In het voorbeeld van Hans herkennen we heel wat elementen van zelfsturing. De kleuter weet duidelijk wat hij wil, hij kan doorzetten (ook bij mislukkingen), hij weet hoe hij zaken moet aanpakken of wanneer hij hulp nodig heeft om verder te kunnen. Verder zien we dat hij dat ook sterk kan toepassen in relatie met anderen. Hij getuigt niet alleen van weerbaarheid (emotionele basis - zelfvertrouwen), maar hij weet ook hoe hij de dingen moet aanpakken om een groter conflict te vermijden. Dat betekent een zekere mate van sociale competentie. Ten slotte is hij ook voldoende taalvaardig om uit te drukken wat hij precies bedoelt. Deze jongen heeft duidelijk heel wat in zijn mars. Hij heeft talent! Een talent mag geen etiket worden Toch moeten we voorzichtig zijn met al te snel het begrip talent op iemand te plakken. Het gevaar dreigt dat het een etiket wordt, waarmee we kinderen (opnieuw) in hokjes gaan steken en vastzetten. Zo was het bij het begrip intelligentie ook nooit de bedoeling van Binet, de grondlegger van de eerste IQ-test, om IQ als een vast gegeven te behandelen. Een IQ geeft vooral weer waar iemand staat op een bepaald moment in zijn ontwikkeling, ten opzichte van leeftijdsgenoten. Tussen 80 en 120 behoor je tot een middengroep. Onder 80 ben je zwakker begaafd dan het gemiddelde, erboven noemt men meerbegaafd. Toch worden deze testen vooral gehanteerd als een middel om de grens van leerbaarheid aan te geven, waarin dus een perspectief op langere termijn zit. Het maakt duidelijk (aan ouders, aan de leerkracht) dat er iets met het kind aan de hand is. We herkennen hierin het deficitmodel. De acht competentiedomeinen in het procesgericht kindvolgsysteem: kleine motoriek grote motoriek taalvaardigheid beeldend representeren zelfsturing logisch-mathematisch denken sociale competentie kennis van de fysische wereld Groeimodel Carol Dweck noemt deze manier van kijken naar competentie of intelligentie fixed mindset. Voor iemand die zo naar intelligentie kijkt, telt inspanning niet mee. Je hebt het, en hoeft er dan ook niets meer voor te doen! Of je hebt het niet, en kunt daar niets meer aan veranderen. Ze merkt op dat sommige kinderen die wel vinden dat ze competent zijn (of talent hebben), toch heel kwetsbaar zijn. Ze willen immers steeds tonen dat ze slim zijn en gaan mogelijke faalervaringen uit de weg. Daarom vermijden ze uitdagingen. Je herkent hierin vast kleuters die nooit eens een moeilijkere puzzel willen proberen of die in hun spel in de blokkenhoek, ondanks nieuwe materialen en impulsen van andere kleuters, telkens blijven steken in hetzelfde mooie bouwwerk. Dit plaatst Dweck tegenover een meer dynamische interpretatie: de growth mindset. Deze kinderen (of volwassenen) gaan ervan uit dat je kunt blijven groeien door ervoor te werken. Ze hebben dan ook een leerhouding gericht op uitdaging en grenzen verleggen. We herkennen hierin kenmerken van betrokkenheid: zich gemotiveerd voelen, zich voluit engageren, zich openstellen, sterke voldoening ervaren omdat de activiteit zich aansluit bij de grens van zijn mogelijkheden. Hoge betrokkenheid voedt met andere woorden een growth mindset. 29

4 ondersteuning. Misschien bekijken we het zelf nog te veel als een vaststaand gegeven en zien we te weinig de talentenkiemen bij iedereen? Misschien kijken we ook nog veel te eng omdat taal en voorbereidend rekenen te veel op de voorgrond staan, ook in de kleuterschool, zeker als we denken aan de doorstroming naar het lager onderwijs? Misschien waarderen we nog te weinig talenten in andere ontwikkelingsdomeinen (fysische wereld, muzische ), waardoor de exploratiedrang en leergierigheid geremd wordt? 30 Talentenkiem of talent-in-wording Als je vanuit een growht mindset naar talenten kijkt, verleggen we het accent van iets al goed kunnen (nadruk op competenties) naar het vooruit willen of betrokkenheid (nadruk op het proces). De vergelijking van de competenties van de kleuter ten opzichte van zijn klasgenootjes is maar een gedeelte van het talentenverhaal. Natuurlijk blijft het een uitdaging om te zien waar kleuters opmerkelijk goed zijn in iets, maar daarnaast willen we ook beter leren kijken naar alle talentenkiemen. Een talent is een kiem, een groeipotentieel, waarin heel wat mogelijkheden vervat zitten die mits veel motivatie en stimulansen kansen bevatten om uit te groeien tot een bijzonder iets. Het lijkt mij ook eerlijker om zo naar kinderen te kijken. We weten immers dat er kleuters zijn die met een heel grote (taal-)achterstand naar de kleuterklas komen. De verschillen zijn heel groot, maar hangt dat samen met talent? Nog te vaak is het zo dat de achterstand blijft bestaan of zelfs toeneemt doorheen de jaren, zelfs met alle zorg en Een enorm ontwikkelingspotentieel Misschien kan niet elk kind doorgroeien op een manier dat het zich gaat onderscheiden van anderen. Hoewel het een mooi klinkende overtuiging is dat elk kind talent heeft, is het moeilijk deze stelling hard te maken. Wat we wel kunnen zeggen, is dat elk kind een enorm ontwikkelingspotentieel heeft! Bij elk kind kunnen we immers dingen vinden waarin het kan en wil groeien. Bij elk kind kunnen we werken vanuit welbevinden en betrokkenheid. Als een kind dan tijdens een bepaalde activiteit betrokkenheid toont, ligt daar een mogelijk ontkiemend talent. We moeten het dan vooral daarin verder stimuleren en nieuwsgierig met het kind uitkijken naar hoe het verder evolueert. Zelfbeeld en talenten bij twee vijfjarigen Jonas J., een vijfjarige kleuter uit mijn oude stageklas, is een heel pientere kleuter. De juf had dat meteen door en heeft hem dus een aanbod gegeven op zijn niveau. J. kon zichzelf zijn in de klas, hij kon tonen wat hij kon en hij was erg trots op zichzelf. J. durfde dan ook wel eens op te scheppen tegen andere kleuters over wat hij allemaal kon. Hij deed dat niet op een negatieve manier, hij schoot iedereen te hulp die het wat moeilijker had. Het contact van de juf zorgde er ook voor dat J. kon zijn wie hij was, hij had de kans om te tonen wat hij in zich had en dat voedde zijn zelfbeeld. J. kon inderdaad wat meer dan andere kleuters van de klas, maar waarom zou hij daar niet trots op mogen zijn? Met zijn talenten hielp hij iemand anders en ook dat had een goede invloed op zijn zelfbeeld. Niet enkel van de juf, maar ook van de andere kleuters kreeg hij positieve reacties op wat hij kon. Zijn welbevinden ging daardoor omhoog.

5 Ruben R., een vijfjarige kleuter uit dezelfde klas, was eerder teruggetrokken. Hij kwam vaak in conflicten n terecht en kon niet goed mee met de klasgroep. Hij had duidelijk een te grote achterstand ten opzichte van de andere kleuters in de klas. Niet enkel el de juf kon dat zien, maar ook de andere kleuters. R. voelde dat en ging zich nog meer isoleren. Hij zei zelfs: Ik doe dat niet, ik kan dat toch niet. Ik heb R. toen een knuffel gegeven. De knuffel werd ingeleid met een verhaal: hij heet Bo en hij denkt dat hij niets kan, hij is heel erg verdrietig, maar zou veel el willen leren! De kleuters waren erg enthousiast. Ik stelde voor dat er iemand uit de klas voor Bo zou zorgen. Natuurlijk werd dat R. Hij was dolgelukkig, g, want ook hij had gezien dat er nog kleuters waren die dat wilden doen. Fier ging hij met de knuffel rond in de klas. De ontdektafel sprak hem opeens wel aan. De knuffel lag onder de tafel, maar het opzet was geslaagd. R. ging in op het aanbod, ook met zijn beperkingen. Als ik hem dan op het einde van de dag vroeg wat Bo had bijgeleerd, zei hij: Bo vindt het wel fijn om naar die tafel te gaan, Bo weet al wat blijft drijven en wat zinkt! Bo kan dat allemaal! Het was duidelijk dat R. een weerspiegeling gaf van zichzelf. Het was mooi om te zien hoe door het welbevinden omhoog te krikken het zelfbeeld van het kind ook omhoog ging. R. zag nu wat hij wel kon! Talentontwikkeling We zien dat de meeste kleuters voor heel veel dingen openstaan. Ze zijn erg geïnteresseerd bij een nieuw aanbod, ze willen de wereld verkennen. De meeste kleuters kijken ook op een heel positieve manier naar zichzelf. Enerzijds zien ze niet altijd waar ze nog tekort schieten, onder andere omdat ze wenselijkheid en realiteit door elkaar halen of nog niet zo sterk bewust zijn van verschillen. Anderzijds krijgen ze meestal uit hun omgeving nog heel veel aanmoediging en bevestiging, wat soms het oma- en opa-effect wordt genoemd. Dat Oproep: Misschien zijn er scholen of leerkrachten die met hun klas of met bepaalde zorgenkinderen bewust stappen zetten in de richting van meer talentontwikkeling? We zijn altijd geïnteresseerd om jullie verhaal te horen. Je kunt je richten tot ilse.aerden@ ped.kuleuven.be. maakt dat ze optimaal openstaan om hun talenten te verkennen. Hoe hun talenten verder evolueren, hangt sterk samen met de verdere stimulansen en kansen die ze krijgen, met de context waarin hun talenten al dan niet tot hun recht mogen komen. Positief verhaal Bewustwording van je talenten is een proces dat vroeg start. De uitdaging om voor iedereen talenten te zoeken, raakt de motor van ontwikkeling van kinderen en heeft de mogelijkheden om een meer positief, waarderend verhaal te starten voor iedereen. Ik wens dat er in de toekomst in scholen minstens evenveel tijd kan gaan naar het zoeken en stimuleren van talenten, dan naar het ondersteunen in tekorten! Ilse Aerden CEGO-medewerker Coördinator proeftuin talentenportfolio LOP Aarschot Met dank aan Mieke Donné, KHLim, voor de voorbeelden. Meer weten of lezen: Laevers, F. (2008). Competentie-ontwikkelend onderwijs. De experiëntiële benadering. In: Competentie-ontwikkelend onderwijs. Een verkenning. Antwerpen: VLOR en Garant. Gardner, H. (2006). Soorten intelligentie. Meervoudige intelligenties voor de 21ste eeuw. Amsterdam: Nieuwerzijds. Laevers, F. (red.) (2001). Procesgericht kindvolgsysteem kleuters. Leuven: CEGO Publishers. Zowel Carol Dweck als Ferre Laevers waren keynotespeakers op het Scottish Learning Festival Op de volgende website vind je hun presentatie en een videoopname: keynotes.asp. 31