Belasting van werkende mantelzorgers

Transcriptie

1 Belasting van werkende mantelzorgers Alice de Boer 1, Marjolein Broese van Groenou 2,SaskiaKeuzenkamp 1, 2 Het verrichten van mantelzorg kan leiden tot een (te) hoge belasting. In dit artikel gaan we na in hoeverre de mate van belasting van werkende mantelzorgers samenhangt met kenmerken van hun werk (zoals de omvang van de arbeidsduur en de sector) en in hoeverre strategieën voor het combineren van betaald werk met mantelzorg die belasting (lijken te) verminderen. Daarbij wordt rekening gehouden met de objectieve belasting, persoonskenmerken van mantelzorgers en de ondersteuning door anderen. De gegevens zijn afkomstig van het onderzoek Informele hulp 2007 van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau. De analyses richten zich op mantelzorgers tussen de 18 en 65 jaar met betaald werk (van minstens een uur per week) (n=1343). Van deze groep geeft 19% aan dat zij ernstig belast zijn door het helpen. Deze groep ervaart dat de zorg te veel op hun schouders neerkomt, dat hun zelfstandigheid in de knel raakt en dat de zorgverlening ten koste gaat van hun gezondheid. De vier strategieën, individueel afspraken maken met de werkgever, het opnemen van vakantiedagen, het gebruik van verlofregelingen en de aanpassing van de arbeidsduur, worden vaker toegepast door matig tot zwaar belaste werkende mantelzorgers. Als echter ook rekening wordt gehouden met objectieve belasting, kenmerken van mantelzorgers, het verkrijgen van mantelzorgondersteuning en werkkenmerken, dan is het effect van verlofregelingen en individuele afspraken met de werkgever niet langer significant. In het algemeen blijken werkkenmerken en werkstrategieën slechts een klein deel van de variantie in de belasting te verklaren. Net als bij nietwerkende mantelzorgers, komt een hogere belasting vooral voor bij werkende mantelzorgers die intensieve en complexe zorg bieden dan wel hun partner of kind verzorgen. Trefwoorden: belasting, mantelzorg, betaald werk Inleiding Het vergroten van de arbeidsparticipatie staat hoog op de agenda van het kabinetsbeleid. In de politieke en maatschappelijke discussie gaat de meeste aandacht wat dat betreft momenteel uit naar het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd. Maar ook het vergroten van de arbeidsdeelname van vrouwen is nog altijd een belangrijke doelstelling van het overheidsbeleid. Om dat te bereiken wil het kabinet het combineren van arbeid en zorg vergemakkelijken. Doorgaans gaat het dan vooral om het faciliteren van de zorg voor kinderen, die nog altijd voor het grootste deel door vrouwen wordt verricht. Mantelzorg krijgt eveneens aandacht, maar de voorzieningen voor het combineren van betaald werk en mantelzorg zijn beperkter dan die voor de zorg voor kinderen. Om verschillende redenen verdient de groep werkende mantelzorgers belangstelling. Ten eerste omdat zich onder de mantelzorgers steeds meer werkenden bevinden. Dit betekent dat de mogelijkheden voor verlof om werk en zorg te combineren aan belang winnen. 1,2 Ten tweede is mantelzorg een relatief onbekend begrip op de werkvloer. 3 Niet alleen werknemers die zorg verlenen aan een 1 Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2 VU, afdeling Sociologie, FSW, Amsterdam naaste zien zichzelf niet als mantelzorger, ook hun leidinggevenden zijn niet bekend met de term of weten niet of zij werknemers hebben die mantelzorger zijn. Dit betekent dat veel werkende mantelzorgers onbekend zijn. Ruim 1 miljoen Nederlanders combineren de hulpverlening aan zieke of gehandicapte familieleden of vrienden met een betaalde baan. 4 Dit zijn overigens lang niet alleen maar vrouwen: 42% is man. Om het werk met de mantelzorg te kunnen combineren, passen werknemers diverse strategieën toe. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het uitbesteden van een deel van de zorg of om het verminderen van het werk. 5,6 Recent onderzoek van Keuzenkamp en Dijkgraaf 7 leert dat de groep die minder gaat werken of helemaal stopt betrekkelijk klein is (respectievelijk 7% en 3%). Wat het meest gebeurt is het opnemen van vrije dagen (vakantie of adv). Ruim een derde van de werkende mantelzorgers doet dat. Een kwart maakt individueel afspraken met de werkgever, vooral over flexibele werktijden. Volgens sommigen zouden mantelzorgers dat het meest waarderen, meer nog dan de formele verlofregelingen. 8 Die verlofregelingen worden inderdaad minder gebruikt, maar toch ook altijd nog door 19% van de werkende mantelzorgers. 7 tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 313 / TSG 88 / nummer 6 313

2 Hoewel alom wordt aangenomen dat die maatregelen zinvol zijn, is eigenlijk niet bekend in hoeverre zij effectief zijn en de resultaten die er zijn, zijn niet eenduidig. Onderzoek van de FNV wees uit dat 90% van de mensen die langdurend verlof inzet aangeeft dat de regeling helpt om werk en zorg beter te combineren en dat mantelzorgers minder overbelast zijn. 9 Uit een studie van de Raad voor Werk en Inkomen blijkt dat vooral zwaarbelaste mantelzorgers vragen om afspraken met de werkgever, 3 Kernpunten wat natuurlijk goed te begrijpen valt. In hoeverre die afsprakenhenontlastengingenzijechternietna.een studie uit 2001 toont geen relatie tussen de inzet van vakantiedagen en de mate van belastingen, ook niet met het hebben van een gunstig werkschema of veel regelvrijheid ten aanzien van werktijden. 5 Wel werd een verband geconstateerd met de omvang van de arbeidsduur. Degenen die een voltijdbaan combineerden met de zorg voor een hulpbehoevende maakten melding van een iets hogere belasting dan de deeltijders. In dit artikel bestuderen we het belang van voorzieningen voor het combineren van betaald werk en mantelzorg. In hoeverre is er een relatie tussen de mate van belasting van werkende mantelzorgers en de strategieën die zij toepassen om de zorg met het werk te combineren? Daarbij kijken we met name naar werkgerelateerde strategieën: aanpassing van de arbeidsduur, gebruik van verlofregelingen, het opnemen van vakantie en/of adv-dagen en het maken van afspraken met de werkgever (bijvoorbeeld over werktijden). Mantelzorg is hier opgevat als de zorg die wordt verleend door huisgenoten, familie, vrienden, kennissen en buren en die voortvloeit uit de onderlinge relaties; het gaat dus niet om beroepsmatige hulp of vanuit het georganiseerde vrijwilligerswerk. Daarnaast is mantelzorg de steun die wordt gegeven vanwege gezondheidsproblemen of beperkingen tot in een terminale fase. Het gaat niet alleen om huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, verpleegkundige hulp, maar ook om emotionele steun, toezicht en begeleiding. Determinanten van de mate van belasting Om de mate van belasting van mantelzorgers te verklaren, ontwikkelden Pearlin en zijn collega s het caregiver stress model. 10 Volgens dat model zijn er drie typen van determinanten: de objectieve belasting, de achtergrondkenmerken van de mantelzorgers en de ondersteuning door anderen. Werkgerelateerde factoren krijgen in dit model betrekkelijk weinig aandacht. Met uitbreiding in die zin biedt het model een bruikbare kapstok voor het ordenen van de determinanten van de belasting.. In 2007 voelde 19% van de werkenden die hulp geeft aan zieke familie of vrienden zich zwaar belast.. Van de werkende mantelzorgers zet 19% officieel verlof in om tijd te creëren voor mantelzorg en 25% maakt individuele afspraken met de werkgever; 35% neemt vakantiedagen op en 8% past de arbeidsduur aan.. De inzet van deze laatste twee strategieën gebeurt vooral door mensen die de zorgverlening als matig tot zwaar ervaren.. Belasting bij werkende mantelzorgers wordt, net als bij niet-werkenden, vooral bepaald door de intensiteit en complexiteit van de zorgtaken. Onder de objectieve belasting vallen kenmerken van de zorgsituatie: als de hulpbehoefte groot is vanwege ernstige fysieke of psychische beperkingen, dan wordt de belasting als groot ervaren. 11,12 Kenmerken van de geboden hulp horen hier ook bij. Mantelzorgers die hulp bieden bij meerdere taken of die intensieve zorg verlenen, voelen zich sterker belast. 13,14,15 Eentweedetypedeterminant betreft de achtergrondkenmerken van mantelzorgers. 12 Over het algemeen blijkt dat vrouwen een hoge belasting ervaren, maar er zijn ook studies waaruit geen verschil tussen mannen en vrouwen blijkt. 5,15 Onderzoek naar werkende mantelzorgers wijst uit dat vooral vrouwen moeite hebben met het combineren van werk en zorg en daarom een hogere belasting ervaren dan werkende mannelijke mantelzorgers. 16 Mantelzorgers die gehuwd zijn met de zorgontvanger of in hetzelfde huishouden wonen zijn doorgaans zwaarder belast dan de mantelzorgers die niet samenwonen met de zorgontvanger. 12 Bij werkende kinderen die hun ouders verzorgen, blijkt de omvang van het eigen huishouden niet van belang voor de mate van ervaren belasting. 16 Degenen die uit plichtsbesef helpen ervaren een relatief hoge belasting. 15,17 Recent is ook de mate waarin men geneigd is om hulp te vragen aan anderen negatief gerelateerd aan de mate van ervaren belasting. 2 De ondersteuning door anderen wordt als derde type determinant genoemd: mantelzorgers zouden zich minder belast voelen als zij ondersteund worden. De onderzoeksresultaten op dit terrein zijn echter niet eenduidig: sommigen vinden een belastingverlagend effect, 5 anderen zagen juist dat (intensieve) zorg van beroepskrachten samengaat met een hoge belasting van mantelzorgers. 13,15,17 In het caregiver stress model wordt het hebben van werk gezien als een additionele stressor vooral wanneer de mantelzorger problemen ervaart met de combinatie van werk en zorg. 10,16 In onderzoek naar werkende mantelzorgers zijn verschillende werkgerelateerde aspecten bezien, maar niet altijd in relatie met de belasting van mantelzorgers. De uitkomsten zijn bovendien ook hier niet altijd eenduidig. Zo heeft het hebben van een meer flexibele werksituatie volgens sommigen een belastingverlagend effect, 18 maar volgens anderen niet. 5 Ook over het belang van de omvang van de arbeidsduur komen deze auteurs tot tegengestelde bevindingen. De inzet van vakantiedagen om de taken te kunnen combineren bleek geen belastingverlagend effect te hebben. 5 In onderzoek naar de combinatie van werk met de zorg voor kinderen wordt soms gekeken naar de combinatievriendelijkheid tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 314 / TSG 88 / nummer 6 314

3 van de arbeidsorganisatie. Het gaat dan om arbeidsorganisaties met een cao met meer of minder voorzieningen voor taakcombineerders. Vooral in de overheid, gezondheids- en welzijnssector en de financiële dienstverlening zijn die doorgaans beter. 19 Hetisaannemelijkdatvanwege de betere ondersteuning in die sectoren, de aldaar werkende mantelzorgers minder belast zijn, maar dit is niet in onderzoek aangetoond. Tabel 1 Beschrijving van de steekproef van werkende mantelzorgers, 2007 (% en gemiddelden, n=1.343 gewogen) veel gedragsproblemen bij hulpbehoevende 34% gemiddeld aantal jaren (in maanden) 3,9 gemiddeld aantal uur per week 17,1 aantal typen hulp 3,6 zorgt voor partner 14% zorgt voor ouder 51% zorgt voor kind 7% zorgt voor andere familieleden of vrienden 28% vrouw 58% gemiddelde leeftijd 45 huishoudvorm: alleenstaande 18% motief: geen alternatief speelt sterk mee 4% geen hulp vragen aan anderen (gemiddelde) 0,93 hulp van andere mantelzorgers 63% hulp in eigen huishouden 36% hulp van thuiszorg bij hulpbehoevende 37% gebruik van mantelzorgondersteuning 22% sector: overheid 11% beroepsniveau: wetenschappelijk 10% aantal arbeidsuren 33 uur 46% aanpassing arbeidsduur 8% officieel verlof 19% adv dagen 35% individuele afspraken met werkgever 25% Materiaal en methoden De gegevens voor dit onderzoek zijn afkomstig uit de enquête Informele hulp 2007, 2 die tot doel had op nationale schaal inzicht te krijgen in de verleners van mantelzorg, hun behoefte aan ondersteuning en de gevolgen van het geven van mantelzorg. De dataverzameling is in twee stappen uitgevoerd. Eerst zijn mantelzorgers opgespoord via vier vragen in de Enquête Beroepsbevolking van het CBS. Een representatieve steekproef van volwassen personen in huishoudens (n=54.451) is in de tweede helft van 2007 gevraagd of zij in de twaalf maanden voorafgaand aan het interview in hun sociale netwerk een tijdelijke, chronische of andere zorgsituatie hebben meegemaakt en daarbij hulp hebben geboden. Van de geïdentificeerde mantelzorgers participeerden personen in een schriftelijke enquête. De steekproef is gecorrigeerd voor selectieve nonresponse door middel van weging naar geslacht, leeftijd, burgerlijke staat en regio. Voor dit artikel is een selectie gemaakt van werkende mantelzorgers tussen de 18 en 65 jaar (n=1.343). Degenen die minstens een uur per week werken zijn tot de werkenden gerekend. Met behulp van eerder gebruikte en/of gevalideerde meetinstrumenten zijn gegevens verzameld over de objectieve belasting, kenmerken van de mantelzorgers, ondersteuning, werkkenmerken en werkstrategieën. 2 Bij de strategie aanpassing van de arbeidsduur gaat het om minder werken of (tijdelijk) stoppen met werken vanwege het geven van mantelzorg. Bij de strategie officieel verlof om: kortdurend verlof, onbetaald verlof, bijzonder of buitengewoon verlof, calamiteiten verlof, langdurend zorgverlof. De strategie adv-dagen is inclusief het opnemen van vakantiedagen. Individuele afspraken met werkgever als strategie omvat: flexibele werktijden, meer thuiswerken, wekelijks contact met de leidinggevende, uitstel van bepaalde werkzaamheden. De volgende werkkenmerken zijn meegenomen: sector (volgens de standaard bedrijfsindeling), beroepsniveau, aantal arbeidsuren, werkpositie. De steekproef bestaat voor 42% uit mannen en 58% uit vrouwen. Tabel 1 bevat een beschrijving van de kenmerken van de objectieve belasting, kenmerken van mantelzorgers, ondersteuning, werkkenmerken en werkstrategieën. De mate van ervaren belasting is gemeten aan de hand van een uitgebreide versie van de Self perceived Pressure from Informal Care scale. 5,20 Mantelzorgers hebben veertien stellingen beantwoord over de mate waarin zij zich belast voelen. Deze belasting wijst op de eisen die de verzorging van de hulpbehoevende aan de verzorger stelt in verhouding tot zijn persoonlijke belangen. Het gaat om reacties op uitspraken als ik voel mij nooit vrij van verantwoordelijkheden, mijn zelfstandigheid kwam in de knel, het kostte mij meer moeite dan anders om mijn huishouden te regelen en ik ben ziek of overspannen geraakt door te veel verplichtingen tegelijkertijd. De somscore voor de 14 items is berekend en varieert van 0 (niet belast) tot en met 14 (ernstig belast). De items vormen een hiërarchische schaal die is getest met een Mokkenschaalanalyse (H-waarde=0,48 en alpha=0,88). De schaal is redelijk homogeen. 21,22 Via beschrijvende analyses is nagegaan welk aandeel van de mantelzorgers tussen de 18 en 65 jaar belast is (tabel 2) en hoe deze belasting samenhangt met werkkenmerken en werkstrategieën (tabel 3). Met behulp van multivariate analyse wordt vervolgens stapsgewijs nagegaan in hoeverre de mate van belasting samenhangt met de objectieve belasting, kenmerken van mantelzorgers, verkregen ondersteuning, werkkenmerken en werkstrategieën. In het eerste model zijn objectieve belasting, kenmerken van mantelzorgers en ondersteuning opgenomen. Vervolgens wordt in het tweede model het extra effect van werkkenmerken van mantelzorgers vastgesteld. In het laatste model voegen we de werkstrategieën toe. Zo kan inzicht worden verkregen in het relatieve belang van de verschillende typen determinanten op de mate van belasting. In tabel 4 worden de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten weergegeven, die de unieke samenhang tussen de mate van belasting en de onderzochte factor uitdrukken. De analyse heeft betrekking op 1019 respondenten; dit is minder dan in tabel 1 en 2 vanwege missende waarden op de variabelen uit het model. tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 315 / TSG 88 / nummer 6 315

4 Resultaten Welk aandeel van de werkende mantelzorgers in 2007 belast is door het helpen is te lezen in tabel 2. Voor 44% geldt dat zij zich door hun betrokkenheid bij de hulpbehoevende erg gebonden voelen. Een kwart tot een derde vindt de zorg lastig te combineren met werk of gezin. Bij een op de tien werkende mantelzorgers heeft de betrokkenheid bij de zorg geleid tot problemen thuis of op het werk. Een optelling over alle items resulteert in een verdeling over vier groepen. Een op de vier werkende mantelzorgers voelt zich niet belast; zij hebben bij geen van de opgenomen items aangegeven dat het voor hen van toepassing is. De groep die zich licht belast voelt kenmerkt zich door een grote mate van verbondenheid met de zorgsituatie (32%). Een volgende groep voelt zich matig belast en ervaart vooral problemen met het combineren van taken (26%). De laatste groep (19%) is het zwaarst belast geeft aan dat grenzen zijn overschreden. De belasting hangt niet significant samen met de positie van de werknemer en zijn of haar beroepsniveau, maar wel met de sector waarin men werkt: werknemers in de profit-sector zijn bijvoorbeeld minder vaak ernstig belast dan werknemers bij de overheid. Dit geldt ook het aantal werkuren. Van degenen die hun arbeidsduur aanpassen (8% van de werkende mantelzorgers, zie tabel 3) is 36% ernstig belast. Een op de vijf maakt gebruik van officieel verlof (19%, tabel 1), 29% van hen ondervindt een hoge belasting. Een op de vier maakt individuele afspraken met de werkgever of neemt vakantiedagen op vanwege het bieden van mantelzorg; deze strategieën zijn vaker aangetroffen bij ernstig belaste werkende mantelzorgers. Tabel 2 Mate van belasting van werkende mantelzorgers, 2007 (% eens, n=1.343 gewogen) % door betrokkenheid erg gebonden voelen 44 de situatie liet mij nooit los 42 nooit vrij van verantwoordelijkheden 40 regelmatig tekort aan tijd 39 het combineren verantwoordelijkheden en werk en/of gezin viel niet mee 36 meer moeite met regelen van het huishouden 34 toe om iets te ondernemen in vrije tijd 33 ik voelde me over het geheel genomen erg onder druk staan door de situatie van degene voor wie ik zorgde 29 werk of andere bezigheden minder zorgvuldig gedaan 26 de hulp kwam teveel op mijn schouders neer 25 ik moest altijd maar klaarstaan voor degene voor wie ik zorgde 24 mijn zelfstandigheid kwam in de knel 17 ik ben ziek of overspannen geraakt door te veel verplichtingen tegelijkertijd 13 door mijn betrokkenheid kreeg ik conflicten thuis en/of op mijn werk 10 0 niet belast licht belast; voortdurend plichtsgevoel matig belast; problemen met combineren van taken ernstig belast; te veel verplichtingen 19 Tabel 3 Werkkenmerken en werkstrategieën naar ernst van de belasting van werkende mantelzorgers, 2007 (n=1398; horizontaal gepercenteerd; p -waarden) niet belast licht belast matig belast ernstig belast p-waarden 1-8 uur , uur uur uur uur of meer elementaire broepen ,33 lagere beroepen middelbare beroepen hogere beroepen wetenschappelijke beroepen werknemer vast ,84 werknemer overig, flexibel en tijdelijk zelfstandigen overheid ,08 non profit profit aanpassing arbeidsduur ,00 gebruik officieel verlof ,00 adv-dagen ,00 individuele afspraken met de werkgever ,00 totaal tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 316 / TSG 88 / nummer 6 316

5 Tabel 4 Determinanten van de ernst van de belasting van werkende mantelzorgers (n=1019), 2007 (in beta s in een stapsgewijze regressie, significantie (p waarden a )enr 2 ) b objectieve belasting/ kenmerken mantelzorgers/ ondersteuning gedragsproblemen bij hulpbehoevende 0,23** 0,23** 0,23** aantal uur per week 0,13** 0,13** 0,10** aantal typen hulp 0,13** 0,14** 0,12** zorgt voor partner (ref = ouder) 0,08* 0,09** 0,06 zorgt voor kind (ref = ouder) 0,05 0,05* 0,05* zorgt voor andere familieleden of vrienden (ref = ouder) -0,15** -0,15** -0,14** motief: geen alternatief 0,14** 0,14** 0,13** geen hulp vragen aan anderen 0,24** 0,25** 0,24** geslacht (vrouw) 0,10** 0,12** 0,12** leeftijd -0,07* -0,08* -0,08* hulp van andere mantelzorgers 0,04 0,04 0,03 hulp in eigen huishouden 0,14** 0,14** 0,13** hulp van thuiszorg bij hulpbehoevende -0,02-0,02-0,02 gebruik van mantelzorgondersteuning 0,09** 0,09** 0,09** werkkenmerken werknemer overig, flexibel en tijdelijk (ref=vast) 0,00 0,00 zelfstandigen (ref=vast) 0,01 0,01 aantal arbeidsuren 0,03 0,01 beroepsniveau 0,01 0,00 non-profit (ref=overheid) -0,06-0,05 profit (ref=overheid) -0,06-0,05 combinatiestrategieën aanpassing arbeidsduur 0,09** officieel verlof 0,04 adv dagen 0,06* individuele afspraken met werkgever 0,00 R 2 48% 48% 49% a** Het effect is significant p<0,001; * het effect is significant p<0,05 b Wel opgenomen in de modellen maar niet significant: duur van de geboden hulp, huishoudvorm van de mantelzorger. In tabel 4 worden de objectieve belasting, kenmerken van mantelzorgers, het gebruik van ondersteuning, werkkenmerken en strategieën gepresenteerd die mogelijk gerelateerd zijn aan de mate van belasting van werkende mantelzorgers. In de eerste stap zijn alleen kenmerken van de objectieve belasting, de kenmerken van mantelzorgers en de ondersteuning opgenomen. Zij leveren een grote bijdrage aan de verklaring van het verschil in belasting (R 2 =48%). Werkende mantelzorgers die veel of complexe hulp bieden en de verzorgers van personen met gedragsproblemen ervaren vaker een hoge belasting. Mantelzorgers van andere familieleden of vrienden zijn minder belast dan degenen die hun ouders verzorgen; verzorgers van kinderen ervaren juist weer een hogere belasting dan helpers van ouders. Ongeacht andere kenmerken voelen vrouwen en jongeren zich zwaarder belast dan mannen en ouderen. Er zijn nog twee andere categorieën werkendemantelzorgers oververtegenwoordigd onder de zwaar belasten: degenen die geen alternatief zien voor hun eigen mantelzorg en degenen die niet om hulp durven of willen vragen aan anderen. De aanwezigheid van kinderen in het huishouden blijkt, net als het aantal werkuren, geen zelfstandig effect te hebben op de mate van belasting. Dit suggereert dat voor werkende mantelzorgers de mantelzorg zelf belastend is, niet de combinatie met andere taken. Het gebruik van hulp in eigen huishouden en van mantelzorgondersteuning blijken samen te hangen met een hoge belasting. Deze uitkomst duidt er op dat de leefsituatie van de werkende mantelzorger nogal is verstoord door de verlening van mantelzorg, en dat hulp van anderen nodig is om een nog hogere belasting te voorkomen. In de tweede stap is zijn de werkkenmerken van mantelzorgers toegevoegd. Dit levert niet veel op: de verklaarde variantie stijgt niet. Geen van de onderzochte werkkenmerken draagt bij aan de belasting. De toevoeging van combinatiestrategieën (model 3) levert een verbetering van 1 procentpunt op. Twee combinatiestrategieën blijken van belang: degenen die hun arbeidsduur (tijdelijk) aanpassen dan wel adv-dagen inzetten ten behoeve van hun mantelzorgtaak zijn zwaarder belast dan degenen die deze strategieën niet toepassen. Deze bevinding bleek ook al uit de bivariate analyse in tabel 3. Nu is echter ook duidelijk dat zij geen gevolg zijn van de samenhang met sociale relatie of intensiteit van de geboden hulp; voor deze kenmerken is in dit model namelijk gecorrigeerd. Het lijkt erop dat deze strategieëndie vooral worden toegepast bij zwaardere of langdurige zorgtaken, niet bijdragen aan een vermindering van de belasting. Integendeel, bij een zware belasting lijken deze strategieën nodig om het vol te kunnen houden. Het gebruik van officieel verlof en individuele afspraken met tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 317 / TSG 88 / nummer 6 317

6 werkgevers laten geen samenhang met de belasting zien. Dat het opnemen van officieel verlof geen en van adv wel een significant effect heeft is wat vreemd, maar de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten verschillen nauwelijks van elkaar, dus wellicht moet hieraan niet teveel waarde worden gehecht. Dat het maken van individuele afspraken geen relatie met de belasting heeft is opmerkelijker. Allereerst omdat dit een strategie is waaraan vooral werkgevers de voorkeur geven. Maar als die afspraken worden gemaakt, levert dat ogenschijnlijk geen verlichting. Wellicht zijn de afspraken daarvoor te marginaal. Discussie In 2007 ervaart een op de vijf werkende mantelzorgers een (zeer) hoge belasting. Bij hen leidt de mantelzorg, naast een algeheel en voortdurend plichtsgevoel, niet alleen tot problemen in het combineren van taken in gezin, werk en zorg, maar ook tot een gevoel van teveel verplichtingen. De inzet van combinatiestrategieën kan daarbij verlichtend werken, maar uit dit onderzoek blijkt dat het opnemen van adv-dagen en het aanpassen van de arbeidsduur juist verband houdt met een hogere belasting. Wat oorzaak en wat gevolg is valt met de gebruikte cross-sectionele data helaas niet te zeggen. De gegevens lijken erop te duiden dat de inzet van die strategieën leiden tot een hogere belasting, maar waarschijnlijker is dat juist de zwaarst belasten deze strategieën benutten. Om te bepalen of er een verlichting daarvan uitgaat, zou bij dezelfde personen de mate van belasting voor en na de toepassing van die strategie moeten worden gemeten. Duidelijk is in ieder geval dat mantelzorgers die deze strategieën gebruiken erg belast of zelfs overbelast zijn. Het is dan ook belangrijk dat werkgevers en leidinggevenden aandacht hebben voor deze werknemers en alert zijn zodra bekend wordt dat een werknemer intensieve of complexe zorgtaken heeft. Opvallend resultaat is dat de sector waarin men werkzaam is geen invloed heeft op de belasting. Wellicht is de gebruikte sectorindeling te grof om als indicator te fungeren voor de combinatievriendelijkheid van de werkomgeving. Het is beter om informatie over de geldende cao in de analyse te betrekken, maar die was niet beschikbaar. Wellicht nog beter was het geweest om bij de respondenten zelf navraag te doen over de combinatievriendelijkheid van hun arbeidsomgeving want cao s zijn één ding, maar de cultuur op de werkvloer kan daarvan afwijken. Uit dit onderzoek is ook niet gebleken dat meer werkuren tot een hogere belasting van de taakcombineerder leidt. Weliswaar voelen voltijders zich vaker belast maar dit effect valt weg als rekening wordt gehouden met andere factoren, zoals met name de objectieve belasting. In de Nederlandse context weten de meeste werkende mantelzorgers kennelijk een gemiddelde belasting te realiseren, in welke arbeidssituatie ze ook zitten,. Het is mogelijk dat een relatief lage belasting mede wordt bereikt door een positieve beoordeling van de situatie. Voor werkende mantelzorgers vormt het werk een uitlaatklep en een mogelijkheid om even aan de zorgtaken te ontsnappen. 23 Een dergelijke positieve waardering van het werk hoeft de ervaren belasting echter niet direct te verminderen. Het effect op de ervaren belasting is vooral groter naarmate het werk negatief door de zorgverlening wordt beïnvloed, en men ervaart dat men minder productief is en minder goed presteert op het werk. Dergelijke aspecten van het combineren van arbeid en mantelzorg zijn niet in dit onderzoek meegenomen, maar verdienen meer aandacht in vervolgonderzoek. Deze studie heeft (wederom) het belang van de zorgsituatie en kenmerken van mantelzorgers van werkende mantelzorgers aangetoond. Mantelzorgers in intensieve, complexe en langdurige hulpsituaties, vrouwelijke helpers en personen die geen hulp durven vragen aan anderen dan wel geen alternatief zien voor hun eigen hulpverlening, vormen risicogroepen voor overbelasting. Deze resultaten suggereren dat het verminderen van het aantal uren zorgverlening een goede interventie is om bij werkende mantelzorgers de belasting naar beneden te krijgen. Onderzochte combinatiestrategieën hebbenmogelijk niet direct invloed op de uren zorgverlening, integendeel, zij stellen de mantelzorger juist in staat om zorg te verlenen, en zullen daarmee deels een indirect effect hebben op belasting. Al met al lijkt de ondersteuning van werkende mantelzorgers via combinatiestrategieën weinig bij te dragen aan het verminderen van hun belasting. Met zekerheid valt dit echter niet te zeggen. Het is immers goed denkbaar dat degenen die deze strategieën inzettenandersnog zwaarder belast zouden zijn. Veel organisaties geven bij het vormgeven van hun beleid de voorkeur aan maatwerk, zoals flexibiliteit van werktijden en werkplek, boven officieel beleid en regels. 24 Juist dat individuele maatwerk blijkt echter geen verband te houden met de belasting, wellicht omdat dit in de praktijk te uiteenlopend of te marginaal is en wij dit te weinig precies hebben gemeten. Het verlenen van mantelzorg, zeker als het gaat om intensieve zorgverlening, zal altijd belastend zijn en beleid zal daar maar in beperkte mate wat aan kunnen veranderen. Mantelzorgers willen zelf voor hun hulpbehoevende naasten zorgen. Zij verdienen uiteraard wel ondersteuning. Het lijkt zinvol om via vervolgonderzoek meer inzicht te krijgen in die werkstrategieën: hoe zien de afspraken met de werkgever er concreet uit, wat vinden mantelzorgers ervan dat zij hun adv-dagen hiervoor (moeten) gebruiken, waarom maken zij al of niet gebruik van de officiële verlofregelingen? Voordat tot eventuele herziening van het stelsel van verlofregelingen wordt overgegaan, is een meer diepgaand inzicht in die vragen nodig. Abstract Burden of informal carers with a paid job Paid employment and informal care can get in each other s way because both can make claims on the available time and combining tasks can be burdensome. This study discusses whether the burden of giving care, employment characteristics and strategies of combining work and informal care are related. Four strategies are considered: re- tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 318 / TSG 88 / nummer 6 318

7 ducing working hours, the use of formal care leave arrangements, taking time off, and arranging flexible working hours. Bivariate analyses have shown that informal carers with a full time job and those who apply strategies to combine care and work experience a higher burden than people who work part-time and non-appliers. However, when other factors were taken into account, such as intensity of care and characteristics of carers, the effects of flexible working hours and using care leave on burden were no longer significant. Taking time off and reduced working hours remained positively related to burden. In general, working characteristics only partly explain variance on the burden. The most important factors proves to be the social relation, the intensity and the complexity of the care situation. Keywords: Provision of informal care, burden, paid work Literatuur 1. Klerk M de, Boer A de. Veranderingen in de informele zorg In: Boer A de (red.). Kijk op informele zorg. Den Haag: SCP, 2005: oer A de, Broese van Groenou M, Timmermans J. Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP, Cuelenaere B, Brands D. en Chotkowski M. Arbeid en zorg op de werkvloer; onderzoek naar arrangementen voor ouders en mantelzorgers: knelpunten en mogelijkheden. Den Haag: Raad voor Werk en Inkomen (RWI), Boer A de, Keuzenkamp S. Vrouwen, mannen en mantelzorg; beeldenenfeiten.denhaag:scp, Timmermans JM (red.), Boer A de, Campen C van, Klerk M.M.Y. de, Wit JSJ de, Woittiez IB. Vrij om te helpen; verkenning betaald langdurig zorgverlof. Den Haag: SCP, Schellingerhout R. Uitgaven van mantelzorg en derving van inkomen. In: Timmermans JM (red.), Mantelzorg. Over de hulp van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP, 2003: Keuzenkamp S, Dijkgraaf M. Participatie: strategieën van werkende mantelzorgers. In: Boer A de, Broese van Groenou M, Timmermans J (red.). Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP, 2009: Arksey H, Morée M. Supporting working carers: do policies in England and the Netherlands reflect doulia rights? Health Soc Care Commun 2008;16;6: Abvakabo FNV. Rapportage onderzoek GGZ achterban (november 2009) (gedownload via Pearlin, LI, Mullan JT, Semple SJ, Skaff MM. Caregiving and the stress process: An overview of concepts and their measures. Gerontologist 1990;30: Yates ME, Tennstedt S, Chang, BH. Contributors to and mediators of psychological well-being for informal caregivers. J Gerontol Psychol Sciences 1999;54B:P Chapell NL, Reid RC. Burden and well-being among caregivers: Examining the distinction. Gerontologist 2002;42: Janssen T, Woldringh C. Centrale verzorgers van ouderen. Verschillen en overeenkomsten tussen verzorgende partners dochters en overige verzorgers. Nijmegen: ITS, Schenen AH, Wijngaarden van B. Consequenties van psychotische stoornissen voor familieleden; de aard en ernst nader onderzocht. Tijdschr Psychiatrie 1996;36;1: Timmermans JM. Mantelzorg; over de hulp van en aan mantelzorgers. Den Haag: SCP, Kramer B, S Kipnis. Eldercare and work-role conflict: Toward an understanding of gender differences in care burden. Gerontologist 1995;35: Koker B de. Mantelzorg binnen het huishouden. In: Jacobs T, Lodewijckx E. (red.), Grenzen aan mantelzorg. Sociaaldemografische hypothesen over de toekomst van de zorg. Brussel: CBGS, 2006: Scharlach AE, Sobel EL, Roberts REL. Employment and caregiver strain: An integrative model. Gerontologist 1991;31: Keuzenkamp S, Hooghiemstra E. De kunst van het combineren. Taakverdeling onder partners. Den Haag: SCP, Pot AM, Dyck van R, Deeg DJH. Ervaren druk door informele zorg: constructie van een schaal. Tijdschr Gerontol Geriatrie, 1995:26;5: Molenaar IW, Sijtsma K. User s Manual Msp5 for Windows: A Program for Mokken Scale Analysis for Polytomous Items, Version 5.0. Iec ProGAMMA, Groningen, Timmermans JM, Boer de A, Iedema J. De mantelval. Den Haag: SCP, Scharlach AE. Caregiving and employment: Competing or complementary roles? The Gerontologist, 1994;34: Rinnooy Kan A. Over werk en mantelzorg (Vierde nationale mantelzorglezing donderdag 11 juni 2009), Correspondentieadres Alice de Boer, Sociaal en Cultureel Planbureau, Postbus 16164, 2500 BD Den Haag, a.de.boer@scp.nl tsg jaargang 88 / 2010 nummer 6 Belasting van werkende mantelzorgers - pagina 319 / TSG 88 / nummer 6 319