Een consistent en plausibel beeld van een mogelijk toekomstige werkelijkheid

Transcriptie

1 2 Scenario s 2.1 Inleiding In dit hoofstuk wordt een beschrijving gegeven van de scenario s zoals die zijn gebruikt in de seminar games. Na een korte beschouwing over het gebruik van scenario s in seminar gaming in het algemeen, volgt een uiteenzetting over de wijze waarop de scenario s voor deze seminar games zijn geconstrueerd. Vervolgens wordt aan de hand van voorbeelden uit de scenario s uitgelegd hoe de scenario s inhoudelijk zijn ingevuld. Voor de volledige tekst van de scenario s verwijzen wij naar bijlage Gebruik van scenario s Een scenario kan worden gedefinieerd als: Een consistent en plausibel beeld van een mogelijk toekomstige werkelijkheid Een scenario zegt dus iets over een toekomstige werkelijkheid en is daarmee min of meer statisch van aard. Niet de weg die tot die toekomstige werkelijkheid heeft geleid is belangrijk, maar de toekomstige werkelijkheid zelf. Een scenario dient te voldoen aan de voorwaarden van consistentie en plausibiliteit. Met consistentie wordt bedoeld dat een scenario geen tegenstrijdige elementen mag bevatten. Alle gepresenteerde feiten en gebeurtenissen dienen vanuit een bepaalde logica met elkaar in verband te staan. Bovendien moeten zij plausibel zijn. Dit betekent niet dat het geschetste toekomstbeeld (het meest) voor de hand liggend moet zijn of per definitie een hoge waarschijnlijkheid moet hebben, het betekent slechts dat het mogelijkerwijs zou kunnen gebeuren. Het doel van een scenario is de seminar game deelnemers zoveel mogelijk los te weken uit hun alledaagse opvattingen en overtuigingen. Door een fictieve situatie te schetsen, worden zij gedwongen de gepresenteerde problemen los van enig vooringenomen standpunt of belang te beschouwen. Tijdens de seminar game leven de deelnemers dus figuurlijk gezien een dag in de toekomst. Het belangrijkste moment in 13

2 de seminar game ligt aan het einde van de dag. Dan verlaten de deelnemers de werkelijkheid van het scenario en worden uitgenodigd in hun denken terug te keren naar het heden. Op dat moment hebben zij een schat aan ervaringen en denkbeelden over een mogelijk toekomstige situatie en zijn daarmee beter in staat de problemen in het heden op te lossen. Dit proces wordt dikwijls aangeduid met de term backcasting. 2.3 Scenariobouw De scenario s in dit onderzoek zijn gebaseerd op drie dimensies. Deze verscheidenheid aan dimensies is nodig om verschillende scenario s te kunnen ontwikkelen, zodat de effecten van een bepaalde combinatie van dimensies in de seminar game naar boven komen. Aangezien er vier seminar games zijn en elke seminar game rondom een apart scenario is opgebouwd, zijn de verschillende dimensies gebruikt om vier verschillende scenario s te creëren. De drie dimensies zijn: 1. Individuen - groepen 2. Centraal - decentraal 3. Veel internationalisering - beperkte internationalisering Deze dimensies zijn gebaseerd op de totale set van waarnemingen uit onderzoek dat RAND Europe eerder in opdracht van het ministerie van OC&W 1 heeft verricht en het commentaar daarop vanuit de klankbordgroep. Zoals in het nu volgende zal worden beschreven, staan deze dimensies voor een brede set van aspecten die - gezien de specifieke vereisten ten aanzien van de methodiek van seminar gaming geclusterd zijn binnen onderstaande dimensies. Individuen - groepen Deze dimensie brengt tot uitdrukking dat onderzoekers hun werk op verschillende wijzen kunnen uitvoeren. Grofweg kunnen zij dit sterk individualistisch of juist binnen een 1 Van de Linde, et al. (2001), op. cit., pp

3 samenwerkingsverband met collega s doen. Wij duiden dit in het vervolg kortweg aan met de termen individuen en groepen. Deze termen zijn slechts bedoeld om de essentie aan te geven van een veel rijker patroon aan gegevens dat voor de constructie van de scenario s wordt gebruikt. Figuur 2.1: Individuen-groepen Individuen Autonomie Flexibiliteit Sterke disciplines Monodisciplinair Groepen Samenwerking Loopbaanperspectief in teams Multidisciplinair Figuur 2.1 maakt dit duidelijk. In het Individuen-blok zijn de scenario s gebaseerd op een individualistische werkwijze. Dit impliceert een grote mate van autonomie voor onderzoekers. Zij maken onderdeel uit van een vaste sterke discipline, maar bewegen zich binnen deze discipline op flexibele wijze. Elke onderzoeker houdt zich zoveel mogelijk bij zijn eigen (mono)discipline. In het Groepen-blok daarentegen staat samenwerking centraal. Zowel tussen de onderzoekers zelf, als tussen de instellingen waar zij werkzaam zijn. Gedurende zijn hele loopbaan werkt de onderzoeker in teams. Deze zijn in veel gevallen multidisciplinair, hetgeen betekent dat onderzoekers uit verschillende monodisciplines samenwerken teneinde een integrale onderzoeksvraag op te lossen. Centraal - decentraal Deze dimensie brengt de wijze van sturing door de overheid en het management van instellingen naar voren. Dit kan op overwegend centrale danwel decentrale wijze geschieden, zoals figuur 2.2 aangeeft. In het Centraal-blok is sprake van centrale beleidsvorming en centrale sturing door de overheid. Zij bepaalt ook de thema s voor het wetenschappelijk onderzoek. In het Decentraal-blok gaat het om decentrale sturing. De overheid is meer op de achtergrond aanwezig, bepaalt de randvoorwaarden en 15

4 alloceert middelen op basis van prestatie-indicatoren. Door de hoge mate van zelfsturing binnen instellingen, is sprake van competitie tussen deze instellingen. Figuur 2.2: Centraal decentraal Centrale beleidsvorming Thematisering overheid Decentrale (zelf)sturing Competitie tussen instellingen Prestatie-indicatoren Veel internationalisering - beperkte internationalisering Deze dimensie heeft betrekking op de mate van internationalisering. In elk scenario is sprake van een zekere mate van internationalisering en wordt ingegaan op de consequenties die dat heeft voor het onderzoek in Nederland. Deze internationalisering kan echter beperkt of juist aanzienlijk in omvang zijn, zie hiervoor figuur 2.3. Figuur 2.3: Veel internationalisering - beperkte internationalisering Veel internationalisering Meer internationale publiekprivate samenwerking Grote mobiliteit van onderzoekers Engelstaligheid in heel Europa Beperkte internationalisering Landen concurreren Sterke overheid Mensen blijven op hun plek zitten Engelstaligheid in Nederland en Scandinavië In het Veel internationalisering-blok is sprake van veel samenwerking tussen publieke instellingen en private bedrijven. Onderzoekers zijn mobiel, zowel binnen Nederland, als internationaal. Zij werken niet steeds bij dezelfde instelling, maar soms bij meerdere instellingen of bedrijven tegelijk, of wisselen regelmatig van baan. Er is sprake van Engelstaligheid in heel Europa voor wat betreft het wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. In het Beperkte internationalisering-blok concurreren landen onderling onder leiding van een sterke geëngageerde overheid. Overheden trachten het weten- 16

5 schappelijk onderzoek in hun land tot de wereldtop te laten behoren. Onderzoekers blijven veelal voor lange tijd werken bij hun instelling, zijn weinig mobiel en zijn typisch land-gebonden. In Nederland en de Scandinavische landen is men overgestapt op Engels als voertaal in het wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Combinaties Bovenstaande drie dimensies kunnen met elkaar worden gecombineerd zodat vier verschillende scenario s ontstaan, zoals figuur 2.4 aangeeft. In deze figuur zijn tevens de namen zichtbaar zoals wij die aan de verschillende scenario s gegeven hebben. Waarom deze namen zo karakteristiek zijn voor de scenario s zal in het vervolg van dit hoofdstuk worden besproken. Figuur 2.4: de vier scenario s In de voetsporen van Van Leeuwenhoek Individuen; autonomie; flexibiliteit; sterke disciplines; monodisciplinair Centrale beleidsvorming; thematisering overheid Beperkte internationalisering; landen concurreren; sterke overheid; mensen blijven op hun plek zitten; Engelstaligheid in Nederland en Scandinavië Champions Leagues of Research Individuen; autonomie; flexibiliteit; sterke disciplines; monodisciplinair Decentrale (zelf)sturing; competitie tussen instituten; prestatie-indicatoren Veel internationalisering; meer publiekprivate samenwerking; grote mobiliteit van onderzoekers; Engelstaligheid in heel Europa CAESAR Groepen; samenwerking; loopbaanperspectief in teams; multidisciplinair Centrale beleidsvorming; thematisering overheid Veel internationalisering; meer publiekprivate samenwerking; grote mobiliteit van onderzoekers; Engelstaligheid in heel Europa BV Onderzoek Nederland Groepen; samenwerking; loopbaanperspectief in teams; multidisciplinair Decentrale (zelf)sturing; competitie tussen instituten; prestatie-indicatoren Beperkte internationalisering; landen concurreren; sterke overheid; mensen blijven op hun plek zitten; Engelstaligheid in Nederland en Scandinavië Rekenkundig gezien leidt het aantal van drie dimensies met per dimensie twee blokken tot (2 x 2 x 2 =) 8 mogelijke combinaties. Er kan dus een tweede matrix van mogelijke combinaties worden opgesteld, zoals figuur 2.5 laat zien. 17

6 Figuur 2.5: Combinaties van dimensies Geselecteerd Scenario Individuen Centraal Beperkte internationalisering Scenario Groepen Centraal Veel internationalisering Scenario Individuen Decentraal Veel internationalisering Scenario Groepen Decentraal Beperkte internationalisering Scenario Individuen Centraal Veel internationalisering Scenario Groepen Centraal Beperkte internationalisering Alternatief Scenario Individuen Decentraal Beperkte internationalisering Scenario Groepen Decentraal Veel internationalisering De reden dat voor de eerste set van combinaties is gekozen, is dat deze combinaties van dimensies tot meer waarschijnlijke scenario s leidden dan de alternatieve set, wat bleek tijdens het schrijven van de scenario s. Centraal idee achter elk scenario Wellicht roepen de namen die de scenario s dragen in eerste instantie de nodige vragen op. Toch geven zij in één kernachtige term het centrale idee achter elk scenario aan. Bij BV Onderzoek Nederland is dit het feit dat landen concurreren onder leiding van een sterke geëngageerde overheid. Teneinde de BV Onderzoek Nederland te laten floreren, hanteert de Nederlandse overheid een decentraal sturingsmodel uitgaande van outputfinanciering op basis van prestatie-indicatoren. Dit leidt tot competitie tussen instituten. In BV Onderzoek Nederland staat het leveren van een produkt dat voldoet aan de maatschappelijke vraag voorop. Dit impliceert multidisciplinair onderzoek, waarbij onderzoekers teamsgewijs samenwerken. Bij In de voetsporen van Van Leeuwenhoek is het uitgangspunt voor de overheid hetzelfde: Nederlands onderzoek moet excelleren op mondiaal niveau. Om dit te realiseren neemt de overheid echter zelf de regie in handen en stuurt centraal. De excellentie moet voortkomen uit individuele toponderzoekers (de Van Leeuwenhoeken van deze tijd). Zij hebben een grote mate van autonomie en trachten binnen hun discipline 18

7 het allerhoogste te bereiken. Anders gezegd: De Nederlandse onderzoeker als Nobelprijswinnaar in spe. In Champions Leagues of Research ligt dit weer heel anders. We hebben hier te maken met een sterk internationale omgeving. Landsgrenzen vervagen voor wat betreft het wetenschappelijk onderzoek meer en meer. Door decentrale (zelf)sturing ontstaan Champions Leagues of Research, vergelijkbaar met die uit de internationale topsport. Onderzoekers werken individueel, zijn competitief en trachten binnen de eigen League kampioen te worden. Leagues overstijgen de landsgrenzen en bestaan zolang het voordelig is een coalitie te blijven. Aldus verandert hun samenstelling voortdurend. CAESAR staat voor Co-ordinated Advanced European Science Area for Research en is daarmee één van de vele acronymen waar Europa in 2008 zo dankbaar gebruik van maakt. De sterk toegenomen internationalisering gecombineerd met een centrale beleidsvorming, zorgt voor een dominante rol van de Europese overheid in dit scenario. Samenwerking wordt zoveel mogelijk gestimuleerd. Europa ziet zich voor een toenemend aantal maatschappelijke vraagstukken geplaatst waarvoor multidisciplinair onderzoek vereist is. Dit betekent dat onderzoekers zoveel mogelijk in multidisciplinaire teams werken om deze concrete vraagstukken op te lossen. 2.4 Inhoud van de scenario s Nu het onderliggende fundament van de scenario s beschreven is, volgt in deze paragraaf een beeld van het bouwwerk dat op dit fundament is geplaatst. Voor een gedetailleerde beschrijving van alle vier scenario s verwijzen wij naar bijlage 3, waarin de letterlijke tekst van elk scenario is opgenomen. Algemene demografische kenmerken In alle scenario s wordt als opwarmertje een aantal demografische kenmerken gepresenteerd zoals de omvang en samenstelling van de bevolking. Deze zijn in elk scenario gelijk, behoren dus niet tot één van de bovenbeschreven dimensies en zijn bedoeld als een korte inleiding en aankleding van het scenario. Zij maken de demo- 19

8 grafische context van het scenario duidelijk en zijn gebaseerd op ramingen van het CBS. Een voorbeeld van deze demografische kenmerken is te zien in figuur 2.6, waarin de leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking wordt weergegeven in de vorm van een bevolkingspiramide. Kenmerkend voor deze figuur is een wijze van presenteren die in de rest van het scenario veelvuldig zal worden toegepast, namelijk een situatie zoals het was in 2001, in combinatie met de toekomstige situatie van Hetgeen zich in de tussenliggende jaren heeft afgespeeld wordt niet weergegeven, immers bij het construeren van scenario s is niet de weg die tot de toekomstige werkelijkheid heeft geleid, maar de toekomstige werkelijkheid zelf van belang. Algemene kenmerken met scenario-specifieke motivatie Na de introductie met demografische informatie, volgen meer algemene kenmerken. Echter, nu is de figuur (zie figuur 2.7) in alle scenario s dezelfde maar verschilt de achterliggende motivatie (verklaring) per scenario. Dat wil zeggen dat in alle scenario s het werkelijke tekort aan onderzoekers lager is dan het verwachte tekort. De verklaring daarvoor verschilt per scenario. Figuur 2.6: Bevolkingsopbouw Nederland in 2001 en 2008 Mannen > 94 jaar jaar jaar Vrouwen jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar 5-9 jaar 0-4 jaar

9 In BV Onderzoek Nederland wordt als verklaring voor de lagere werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008, gegeven: Dit is vooral te danken aan het feit dat onderzoeksinstellingen zich meer zijn gaan toeleggen op contractonderzoek. Omdat dit type onderzoek financieel gezien lucratiever is dan fundamenteel onderzoek, kunnen daardoor de hogere kosten (die het gevolg zijn van de verbeterde arbeidsvoorwaarden) gedekt worden. Het In de voetsporen van Van Leeuwenhoek scenario zegt echter: Door verbeterde arbeidsvoorwaarden en het feit dat de overheid zich actief heeft ingezet voor het vergroten van de populariteit van wetenschappelijk onderzoek onder jonge mensen, is het tekort met slechts 4% gestegen. In het Champions Leagues of Research scenario wordt gesteld: Dit is vooral te danken aan het feit dat (a) de arbeidsvoorwaarden voor onderzoekers zijn verbeterd; (b) de maatschappelijke waardering voor wetenschappelijk onderzoek is toegenomen; en (c) Nederlandse universiteiten in staat zijn onderzoekers uit het buitenland aan te trekken. Het zijn vooral de onderzoekers aan de betere universiteiten (hierover later meer) die profiteren van de hogere salarissen en veel maatschappelijke waardering krijgen. In het CAESAR scenario tenslotte wordt als verklaring gegeven: Dit is onder andere te danken aan: (a) verbeterde arbeidsvoorwaarden voor onderzoekers, en (b) succes van onderzoeksinstellingen bij het aantrekken van buitenlandse onderzoekers. Figuur 2.7: Verwachte en werkelijke tekorten aan wetenschappelijk onderzoekers in 2008 Tekort in fte's Verwacht Werkelijk 21

10 Volledig scenario-specifieke informatie Het grootste gedeelte van de scenario s is gevuld met informatie die geheel specifiek voor dat scenario is, gebaseerd op de hiervoor beschreven drie dimensies. Daarbij is getracht een optimale balans te vinden tussen tekst en figuren. Figuur 2.8 geeft een beeld van vier scenario-specifieke figuren die de belangrijkste relaties tussen overheid, instellingen en onderzoekers weergeven. De individuen-groepen dimensie is in de figuren verwerkt door in de twee bovenste scenario s (gebaseerd op individuen) de individuele autonome onderzoeker naar voren te schuiven, terwijl in de twee onderste scenario s (gebaseerd op groepen) de individuele onderzoeker is vervangen door een onderzoeksteam. De centraal-decentraal dimensie is in de figuren verwerkt door in de twee linker (centrale) scenario s een overheid te schetsen die geld verdeeld op basis van haar eigen prioriteiten, terwijl in de twee (decentrale) rechter scenario s de overheid stuurt op basis van prestatie-indicatoren. We zien dit onderscheid doorwerken binnen de instellingen. In de twee linker scenario s heeft het management van de instellingen door de centrale overheidssturing weinig meer te doen dan het zo goed mogelijk implementeren en uitvoeren van het overheidsbeleid, terwijl in de twee rechter scenario s het management de mogelijkheid heeft zelf prioriteiten ten aanzien van de onderzoeksthema s te stellen. De veel internationalisering beperkte internationalisering dimensie is op de volgende wijze in de figuren verwerkt. In de op beperkte internationalisering gebaseerde scenario s (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek en BV Onderzoek Nederland) zien we een onderzoeker die op zijn plek blijft zitten (In de voetsporen van Van Leeuwenhoek) of een team van onderzoekers dat op zijn plek blijft zitten (BV Onderzoek Nederland). Zij vallen visueel binnen één instelling. In de op veel internationalisering gebaseerde scenario s (Champions Leagues en CAESAR) zien we een onderzoeker die mobiel is (Champions Leagues) en die tegelijk zowel in onderzoeksinstellingen als in bedrijven kan werken. In CAESAR geldt hetzelfde voor een onderzoeksteam. We zien in de op veel internationalisering gebaseerde scenario s tevens publiekprivate samenwerking tussen onderzoeksinstellingen en bedrijven, terwijl deze in de op beperkte internationalisering gebaseerde scenario s niet of nauwelijks voorkomt. 22

11 Figuur 2.8: Scenario-specifieke informatie over relaties tussen overheid, instellingen en onderzoekers In de voetsporen van Van Leeuwenhoek Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstellingen en onderzoekers in Nederland in 2008 Stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema s Champions Leagues of Research Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstituten en onderzoekers in Nederland in 2008 Onderzoeksinstelling Geld op basis van prioritering overheid Management (implementeert/voert beleid overheid uit) Onderzoeksinstelling Management (stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeks-thema s) verantwoording van resultaten Concurrentie Geld op basis van prestatie-indicatoren Onderzoeksinstelling Management (stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeks-thema s) verantwoording van resultaten verantwoording van resultaten Onderzoeker (autonoom, individueel) Samenwerking Onderzoeker (autonoom, individueel, mobiel) Samenwerking Bedrijven CAESAR BV Onderzoek Nederland Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstituten en onderzoekers in Nederland in 2008 Stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema s Onderzoeksinstelling Geld op basis van prioritering overheid Management (implementeert/voert beleid overheid uit) verantwoording v. resultaten Fig. 4: Relaties tussen overheid, onderzoeksinstituten en onderzoekers in Nederland in 2008 Onderzoeksinstelling Geld op basis van prestatie-indicatoren Management (stelt prioriteiten t.a.v. onderzoeksthema s) verantwoording van resultaten Onderzoeksteam (ontwikkelt nieuwe initiatieven) Onderzoeksteam (ontwikkelt nieuwe initiatieven) samenwerking Bedrijven 23

12 Bovenstaande figuren zijn - zoals is beschreven - eenvoudig te herleiden tot de dimensies die er aan ten grondslag liggen. Een stap verder gaan figuren waarbij de combinatie van de verschillende dimensies in een bepaald scenario is gebruikt om een bepaalde redenering op te zetten ten aanzien van een bepaald thema. De uitkomst van deze redenering is vervolgens weergegeven met behulp van een figuur. Bij de bouw van onze scenario s is deze werkwijze onder andere gevolgd ten aanzien van het thema geld. Op basis van de combinaties van de drie dimensies is dus per scenario een plausibele redenering opgesteld wat er in de geldstromen voor het wetenschappelijk onderzoek veranderd zou kunnen zijn in 2008 ten opzichte van Vervolgens zijn beide situaties (2001 en 2008) in een figuur aan de deelnemers gepresenteerd. Figuur 2.9 geeft een overzicht van de vier figuren zoals die in de scenario s zijn gebruikt. Omdat de uitgangssituatie (2001) in elk scenario hetzelfde was, is de 2001-figuur slechts eenmaal afgebeeld. 24

13 Figuur 2.9: Scenario-specifieke informatie over geldstromen (in relatieve zin) voor wetenschappelijk onderzoek Situatie in 2001 Nederlandse NWO/KNAW Marktpartijen 1 e geldstroom 2 e geldstroom 3 e geldstroom Onderzoeksinstellingen Situatie in 2008 In de voetsporen van Van Leeuwenhoek Champions Leagues of Research Nederlandse Marktpartijen Nederlandse Marktpartijen - + NWO/KNAW = = = - - NWO/KNAW = Onderzoeksinstellingen Onderzoeksinstellingen ESF Europese Commissie CAESAR BV Onderzoek Nederland Nederlandse Marktpartijen Nederlandse Marktpartijen - - NWO/KNAW = = + - = NWO/KNAW + = + - = Nederlandse onderzoeksinstellingen Onderzoeksinstituten ESF Europese Commissie 25

14 De achterliggende redeneringen zijn voor elk scenario: BV Onderzoek Nederland De eerste geldstroom (onderzoeksinfrastructuur) is afgenomen ten gunste van de derde (contractonderzoek). De overheid hoopt op die manier het (contract)onderzoek naar actuele maatschappelijke thema s (multidisciplinair Groepen-blok) te stimuleren. Vanwege de toegenomen concurrentie tussen instellingen (Decentrale-blok) zijn veel instellingen zich aktiever op de markt gaan begeven. Dit heeft geleid tot een hogere derde geldstroom in Het betreft hier uitsluitend de geldstroom afkomstig van Nederlandse partijen. Door de toegenomen concurrentie in internationaal perspectief ondervinden Nederlandse instellingen meer en meer hinder van buitenlandse partijen (Beperkte internationalisering-blok). Dientengevolge is de derde geldstroom afkomstig van het buitenland kleiner geworden ten opzichte van Vanuit een instelling bezien, is het budget dat zij via de eerste en tweede geldstroom krijgt afhankelijk van de bovenbeschreven prestatie-indicatoren (Decentraal-blok). Alle overige middelen hangen geheel af van de concurrentiepositie van de instelling (Decentraalblok) op de nationale en internationale markt voor contractonderzoek. In de voetsporen van Van Leeuwenhoek De eerste geldstroom (onderzoeksinfrastructuur) is afgenomen ten gunste van de tweede. Op basis van strategische prioriteiten, zoals de verhouding alfa/bèta/gamma en de verhouding tussen onderzoek en onderwijs, beslist de overheid (Centraal-blok) hoeveel middelen zij elke onderzoeksinstelling verschaft via de eerste geldstroom. De prioriteiten die de overheid ten aanzien van onderzoeksthema s heeft gesteld (Centraal-blok), vertaalt zij in toe te wijzen middelen via de tweede geldstroom. Belangrijk hierbij is dat deze middelen altijd direct ten gunste van één of meerdere onderzoekers worden toegekend (Individuen-blok). Daarnaast kan de overheid via de derde geldstroom accenten aanbrengen en incidenteel contractonderzoek laten uitvoeren op die gebieden waar zij een acute noodzaak ziet, zonder dat dit ten koste gaat van middelen uit de eerste of tweede geldstroom. Via het contractonderzoek van de derde geldstroom heeft de overheid tevens de mogelijkheid nauwgezet de resultaatverplichting van de onderzoeker vast te leggen. Via de tweede geldstroom is dit veel moeilijker aangezien onderzoekers een grote mate van autonomie kennen (Individuen-blok). 26

15 Champions Leagues of Research De middelen die via de eerste en tweede geldstroom vanuit de Nederlandse overheid naar onderzoeksinstellingen gaan, nemen af als gevolg van de beperkte rol van de Nederlandse overheid ten aanzien van het wetenschappelijk onderzoek (Veel internationalisering-blok, Decentraal-blok). Daartegenover staat een toename van Europese onderzoeksgelden en onderzoeksgelden vanuit het bedrijfsleven (Veel internationalisering-blok). Per saldo is daarmee de totale eerste geldstroom (Nederland en Europees) relatief kleiner geworden en de totale tweede geldstroom relatief iets groter. Vanwege de toegenomen competitie tussen onderzoeksinstellingen (Decentraal-blok), zijn veel instellingen zich actiever op de markt gaan begeven. Door de toegenomen internationale samenwerking (Veel internationalisering-blok) kunnen Nederlandse onderzoeksinstellingen beter profiteren van Europese onderzoeksgelden. De derde geldstroom is relatief gegroeid. Vanuit een onderzoeksinstelling bezien, is het geld dat zij krijgt via de eerste geldstroom afhankelijk van de bovenbeschreven prestatieindicatoren (Decentraal-blok). Bij de tweede geldstroom gaat het om peer review van de ingediende onderzoeksvoorstellen. Ook wordt er bij deze geldstroom gekeken of teams wel multinationaal zijn samengesteld. Alle overige middelen hangen af van de concurrentiepositie van de instelling op de nationale en internationale markt voor contractonderzoek. CAESAR De eerste geldstroom wordt in 2008, evenals in 2001, grotendeels door de Nederlandse overheid over Nederlandse onderzoeksinstellingen verdeeld (Centraal-blok). Bij de allocatie van het geld over onderzoeksinstellingen wordt rekening gehouden met de rol die die onderzoeksinstellingen hebben bij de uitvoering van de onderzoeksprioriteiten die door de Europese en Nederlandse overheid zijn gedefinieerd (Centraal-blok). De tweede geldstroom echter, wordt in 2008 voor het overgrote deel gealloceerd door de European Science Foundation. Daarbij wordt uitgegaan van de Europese onderzoeksprioriteiten. De creatie van een Europese organisatie voor verdeling van de middelen in de tweede geldstroom heeft geleid tot betere afstemming van het onderzoek. In principe wordt bij toekenning van onderzoeksgelden de voorkeur gegeven aan multinationale onderzoeksgroepen (Veel internationalisering-blok). De European Science Foundation huurt mensen van NWO en KNAW en hun equivalenten in andere Europese landen in, om inhoudelijke ondersteuning te geven bij de toekenning van onderzoeksgelden. Deze uitwisseling heeft met zich meegebracht dat een virtueel netwerk van NWO/KNAW-achtige organisaties is ontstaan. De alloca- 27

16 tie van middelen voor aan NWO/KNAW-gelieerde onderzoeksinstellingen verloopt nog steeds via de (sterk geslonken) Nederlandse tweede geldstroom. De verhouding tussen de totale eerste geldstroom (dus het Nederlandse én het Europese deel) en de totale tweede geldstroom is in 2008 veranderd ten opzichte van De totale eerste geldstroom is relatief gedaald, terwijl de totale tweede geldstroom relatief gestegen is. Wel is het zo dat de totale eerste geldstroom nog steeds groter is dan de totale tweede geldstroom. Daarnaast kan de overheid via de derde geldstroom accenten aanbrengen en incidenteel contractonderzoek laten uitvoeren op die gebieden waar zij een acute noodzaak ziet, zonder dat dit ten koste gaat van middelen uit de eerste of tweede geldstroom. Door een toename van de publiek-private samenwerking in combinatie met de toegenomen internationalisering (Veel internationalisering-blok) zien we een stijging in de derde geldstroom afkomstig van buitenlandse marktpartijen, maar geen stijging in de derde geldstroom afkomstig van Nederlandse marktpartijen. Dit komt omdat Nederlandse bedrijven er vaker dan in 2001 voor kiezen onderzoek uit te besteden aan een buitenlandse onderzoeksinstelling (Veel internationalisering-blok). 2.5 Overige informatie in alle scenario s Bovenstaande figuren zijn bedoeld om een indruk te geven van de wijze waarop de scenario s zijn gebouwd. Naast de onderwerpen van bovenstaande figuren bevatten de scenario s informatie met betrekking tot kengetallen over economie en R&D, aantallen promoties, een concreet voorbeeld van een belangrijke case (gebeurtenis) in 2008, tevredenheidsmetingen onder jonge onderzoekers, mono- en multidisciplinariteit en onderwijs. Elk scenario beslaat ongeveer 13 pagina s A4-formaat en eindigt met een literatuuroverzicht. Om dit ook levensecht te maken, zijn naast bestaande bronnen ook gefingeerde literatuurverwijzingen uit 2008 opgenomen. 28