Een energiek 2014! special ISSO INFO AL 40 JAAR. januari 2014

Transcriptie

1 special ISSO INFO 52 januari 2014 AL 40 JAAR Gaan we de kansen pakken die worden aangeboden? Kansen zoals ketensamenwerking, werken met BIM en co-creatie? De omstandigheden zijn ideaal. Ook al zijn de cijfers van het Centraal Planbureau nog slecht, we klimmen voorzichtig uit een diep dal. Het is tijd om plaats te nemen in de startblokken voor een spurt naar de toekomst. Want een aantal essentiële (Europese) ontwikkelingen voor de installatiesector stond in die vijftien maanden van recessie niet stil. Zo zullen zich in 2014 de eerste impulsen van het energieakkoord openbaren en worden energiefondsen de nieuwe investeerders in duurzame energie. Uw onderneming heeft zich opgemaakt om de markt te bestormen, toch? Met die opmerking begeef ik me op glad ijs. ISSO heeft zich immers niet met uw zaken in te laten. Wat we wel blijven doen is uw business maximaal ondersteunen met kennisproducten en hulpmiddelen die Een energiek 2014! 2014 is een bijzonder jaar. Hét jaar van de waarheid, stel ik met enig gevoel voor drama. Dit jaar bepaalt de installatiesector de toekomt van de sector op korte termijn én voor de komende generatie. Het is ook een jaar waarin we wat te vieren hebben, want ISSO, kennisinstituut voor de installatiesector, bestaat veertig jaar! noodzakelijk zijn voor vakbekwaamheid en voor de kwaliteit van installatietechniek in ontwerp, uitvoering en beheer. Dat doen we al veertig jaar! Zo n levenservaring geeft enig inzicht in de toekomst. Ik wil u een spiegel voorhouden. Vakkennis als onderscheidend vermogen De installatiesector is in de afgelopen veertig jaar alleen maar sterker geworden. Een bewijs hiervan is de oprichting in 1974 van het Instituut voor Studie en Stimulering van Onderzoek op het gebied van gebouwinstallaties. Een mond vol, dus het instituut komt al gauw bekend te staan als gewoon ISSO. De oprichting van het instituut is een strategische beslissing. De sector ziet de noodzaak om zijn specialistische kennis, inzich - ten en bevindingen nader te onderzoeken en vast te leggen. Dit kan als standaard en maatstaf dienen voor verder op pag 2 Wij gaan er weer voor in ISSO-INFO 52 januari 2014

2 ISSO-info nummer 52 Educatie Nieuw In de maak vervolg van pag 1 - kwaliteit en de borging daarvan. Deze kennis wordt vastgelegd in zogenaamde ISSO-publicaties. De inhoud van die publicaties wordt bepaald door Kontaktgroepen waarin afgevaardigden van diverse partijen uit de installatiesector zitting nemen. De kwaliteit van de publicaties wordt getoetst en goedgekeurd door de Raad van Begeleiding (RvB). Omdat de leden van de Kontaktgroepen en de RvB specialisten zijn uit de totale bouwkolom en de installatiesector, hebben de ISSO-publicaties een breed draagvlak. Ontwerpers en uitvoerders kunnen blind varen op de vastgelegde methodes. Door de jaren heen komen er steeds meer installaties in gebouwen en worden ze alleen maar complexer. Daarmee neemt het belang en de noodzaak van de ISSO-publicaties steeds verder toe. Zo vormt de informatie-uitwisseling in de publicaties tussen de disciplines in een ontwerp- of uitvoeringsteam de opmaat voor de procesrichtlijnen voor Duurzaam Beheer content Nieuwe service Uw vraagbaak 4 De rol van ISSO in Europa 4 Samenwerking met bouw en infra 6 Meer gebruiksgemak op 7 Rijksgebouwendienst lost samen knelpunten op 7 Onderdeel Bouwbesluit 2012 verwijst naar 8 Hoe ziet (uw) vakmanschap eruit in de toekomst? 8 Masterplan Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM 9 Kennispartner Vaillant vindt oplossing in keurmerk van ISSO 10 Nieuws van ISSO-Kennispartner Bink Software 11 Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen 12 Gratis KennisKaarten voor uw dagelijkse praktijk 12 Installatiesector: maak scholen fris! 13 Richtlijn over installatiegeluid 14 Nieuwe publicatie over lucht-lucht warmtepompinstallaties 14 Herziening ISSO-publicatie over verwarmingsinstallaties 15 Nieuwe editie over brandveilige doorvoeringen 15 ISSO-publicatie legionellapreventie in klimaatinstallaties 16 ISSO-publicatie 74 over binnentemperatuur in gebouwen 16 ISSO-publicatie 77 over verpleging in de toekomst 17 Een gezonder binnenklimaat met ISSO-publicatie Publicatie over meetpunten en meetmethoden 18 Publicatie alternatieve techieken voor legionellapreventie 18 Efficiënt gebouwdossier met ISSO-publicatie Instructieboek over noodverlichting 19 Tabellen met U- en Rc-waarden in ISSO-kleintje 20 Vijfdaagse cursus over hydraulische schakelingen 22 Instructie alternatieve technieken legionellapreventie 23 Instructiemiddag gezond binnenmilieu, fijnstof en luchtfilters 24 en Onderhoud (DBO) en voor samenwerken in een BIM. Het resultaat is ISSO-publicatie 109 Starten met een BIM. Voor de kennisoverdracht over BIM is nu een breed gedragen masterplan in de maak, geïnitieerd door SBRCURnet en ISSO. Hierover leest u in deze INFO meer. Voorloper van private kwaliteitsborging Het is dus mogelijk om aan de hand van ISSO-publicaties kwaliteit en prestaties te leveren en veilig te werken. Maar hoe toont u dat aan? Die vraag uit de markt is de afgelopen jaren alleen maar toegenomen. Hiermee dekken de installatiesector en de samenleving zich in tegen blamages als Vathorst en Bovenkarspel. Aantoonbare bewijzen zijn ook steeds meer noodzakelijk bij oplevering, verzekering of financiering. In die stroom van aantoonbare bewijsvoeringen volgt een nieuw overheidsstelsel dat in 2015 van kracht is. Dat stelsel legt een zware taak bij u neer. Kern is dat de bouwpartners zelf hun kwaliteitsborging moeten regelen. Het bevoegd gezag kijkt naar welstand, ruimtelijke ordening en de veiligheid van derden. U zorgt als private partij zelf voor het voldoen aan het Bouwbesluit. Bouwer, installateur, architect, constructeur en adviseur! Toont u zelf maar aan dat uw ontwerp, uw gerealiseerde gebouw en installaties aan de wettelijke en gecontracteerde (kwaliteits-)eisen voldoet. Niet alleen op het moment van oplevering, maar gedurende de gehele levensduur! En o ja, rapporteert u ook nog even de gerealiseerde rendementen van de door u aangebrachte duurzame technieken? Dan weten we ook meteen of die aan de aangeboden specificatie voldoen. Een vergelijkbaar stelsel is in juli 2013 al van start gegaan voor bodemenergiesystemen (waarover in deze INFO een kort artikel staat). Nog even en het hele gebouw moet zijn geborgd met aantoonbare bewijzen. Persoonlijk kenniscurriculum De derde ontwikkelingslijn is de privatisering van het vakmanschapsdomein. De vakkennis van medewerkers op individueel niveau worden gekoppeld aan het kwaliteitssysteem van het bedrijf. Dit is een dynamische koppeling. De werknemer beheert zijn eigen curriculum als een soort ondernemer; de inhoud daarvan bepaalt zijn marktwaarde. 2

3 Het bedrijf heeft de competenties uit dit curriculum nodig om de aanwezigheid van vakbekwaamheid in het bedrijf aantoonbaar te maken. Vroeger was dit een statisch gegeven gebaseerd op de aanwezige diploma s van de genoten vakopleidingen. Vandaag de dag is dat vooral een optelsom van aantoonbare competenties die gekoppeld zijn aan de specifieke activiteiten van het bedrijf die continu op peil gehouden moeten worden. Hieronder ligt de notie dat het uiteindelijke resultaat aan integrale kwaliteit van een gebouw wordt bepaald door de (interdisciplinaire) vaardigheden van iedere medewerker in het proces. ISSO werkt binnen het programma BuildUpSkills mee aan de verdere ontwikkeling van dit curriculum. U leest in deze INFO hoe u dit programma kunt benutten. De structuur van leerlijnen die op initiatief van opleidingsfonds OTIB voor de duurzame technieken is opgezet, vormt de ruggengraat van dit systeem. De kwaliteitsborging die in dit systeem cruciaal is, vindt plaats in de gezamenlijke aanpak van ISSO en stichting Kwaliteit voor installaties Nederland* (KvINL). ISSO zorgt voor de materialen en KvINL voor de processen. Vooruitziende blik Met deze ontwikkelingen in onze rugzak stel ik dankbaar vast dat de oprichting van een kwaliteitsinstituut als ISSO door de organisaties in onze branche (UNETO-VNI, TVVL en NL-Ingenieurs) van een vooruitziende blik heeft getuigd. De rol die ISSO in de sector vervult en kan blijven vervullen, is doorslaggevend om adequaat in te spelen op de hiervoor genoemde ontwikkelingen. We blijven u in 2014 ondersteunen met nog meer kennisproducten en -diensten gericht op een slim en duurzaam Europa in Producten en diensten in en voor gebouwen die minder energie en grondstoffen gebruiken, minder CO 2 uitstoten, meer duurzame energie leveren en zijn afgestemd op comfort, en woon- en leefgenot van de bewoner of gebruiker! Wij - alle medewerkers van ISSO - gáán ervoor! Voor dit perspectief in kennis en kwaliteit. Daar kunnen en u uw mede - werkers in onze ondersteuning de vruchten van plukken. Op naar 2020! Rob van Bergen *KvINL is de nieuwe organisatie ontstaan uit een fusie tussen Stichting Erkenning Installatiebedrijven (SEI) en Stichting Kwaliteits borging Installatiesector (KBI). U brengt wellicht een bezoek aan de VSK 2014, dé vakbeurs van de installatiebranche. Wees dan welkom in onze stand (hal 11) voor gratis kennis. De VSK 2014 is van maandag 3 tot en met vrijdag 7 februari. Op al die dagen kunt u op de ISSO-stand terecht voor: technisch-inhoudelijke vragen vragen over certificering, erkenning of accreditatie informatie over onze producten, diensten en bijeenkomsten Dit jaar delen we de stand met de stichting Kwaliteit voor installaties Nederland (KvINL), de nieuwe organisatie ontstaan uit een fusie tussen Stichting Erkenning Installatiebedrijven (SEI) en Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI). Gratis KennisKaarten Op onze stand delen we KennisKaarten uit! Zo n kaart behandelt op één A4 installatietechnische onderwerpen uit de praktijk: het is een gebruiksaanwijzing, checklist én geheugensteuntje in één. De KennisKaarten zijn ook gratis te raadplegen via De KennisKaarten op de beurs zijn gedrukt in kleur en gelamineerd en daardoor beter bestand tegen de omstandigheden op de werkvloer. Ze gaan over bijvoorbeeld ventilatie, warmtepompen, zonneenergie en legionellapreventie. Aanmelden Voor een gratis toegangskaart voor uw bezoek aan de VSK 2014 kunt u zich registreren via Zo loopt u bij uw beursbezoek direct de beursvloer op en hoeft u niet te wachten bij de registratiebalie. 3 ISSO-INFO 52 januari 2014

4 Nieuwe service Uw vraagbaak Heeft u behoefte aan een technische vraagbaak? Deze vraag is gesteld in een kwantitatief onderzoek van ISSO onder relaties. Door 59% van de respondenten is de vraag met een ja beantwoord. Daarom starten we in 2014 een pilot met een online technische vraagbaak. Uw technische vragen kunt vanaf februari 2014 stellen via een formulier op Uw vraag wordt behandeld door projectcoördinatoren van ISSO of door andere experts. Voor het antwoord op complexe vragen wordt een vergoeding gevraagd. In dat geval benaderen wij u eerst voor toestemming. Vaak gestelde vragen Op komt een onderdeel met antwoorden op meest gestelde vragen (FAQ). U vindt de FAQ onder uw werkveld. Gratis app als cadeau De online vraagbaak en de FAQ zijn eind 2014 ook te raadplegen via een ISSO-app. Omdat we in 2014 veertig jaar bestaan, is de app in 2014 gratis te downloaden. In 2015 analyseren we de pilot van de online vraagbaak op haalbaarheid. Wordt vervolgd! De rol van ISSO in Europa Inbreng Nederlandse expertise in CEN-normalisatie De beslissingen van de CEN Technische Comités zijn van grote invloed op de Nederlandse installatiesector. Om die reden neemt ISSO als (mede)vertegenwoordiger van de sector actief deel aan een aantal comités. Wat zijn de resultaten? In de komende jaren krijgt de Nederlandse bouw- en installatiesector intensief te maken met de vernieuwing en uitbreiding van CEN EPBD-normen. EPBD staat voor Energy Performance of Buildings Directive, een EU-richtlijn waaraan EU-lidstaten zich moeten houden. De Europese CEN-normen geven de procedures en bepalingsmethoden op het gebied van de energieprestatie van gebouwen die voldoen aan de EPBD. De normen die door de Europese Technische Comités (TC s) van het Europese normalisatie-instituut CEN worden voorbereid, hebben een directe invloed op het ontwerp, de uitvoering en het beheer van installatiewerk van installateurs op het gebied van verlichting, gebouwautomatisering, verwarming, ventilatie en AC-systemen. Deze Europese normen gaan op termijn de huidige Nederlandse normen vervangen. Bepalende invloed van EPBD-normen ISSO heeft invloed op die normen omdat zij actief deelneemt in meerdere werkgroepen en TC s. Deze invloed laat zich al meer dan twintig jaar gelden. ISSO streeft naar EPBD-normen die aansluiten bij de geldende technische procedures en richtlijnen zoals die worden toegepast in de Nederlandse installatiepraktijk. Ook brengt ISSO de visie en de werkwijze van onze installatiesector in Europa over het voetlicht. Wij richten ons daarbij in het bijzonder op een balans tussen eenvoud (eenvoudige methoden) en noodzakelijke nauwkeurigheid. Dit bespaart de installatiesector aanzienlijk in kosten. Nieuwe generatie EPBD-normen Door de initiatieven van ISSO kan zij in goed overleg met de EU-commissie en de EU-lidstaten werken aan een nieuwe generatie EPBD-normen. Deze nieuwe generatie moet onder meer geschikt zijn voor de bijna nul-energie gebouwen. Dit vereist de volgende aanpassingen: Controle of de rekenprocedures, opgenomen in de normen, software proof zijn. ISSO verlangt bij iedere norm de levering van een Excel file met de rekenregels. Een dergelijk document is handig voor ontwikkelaars en gebruikers van software. Zorgen dat de normen goed werken voor zowel bestaande bouw als nieuwbouw. Meer aandacht voor passief koelen en het beschrijven van de koelsystemen in het algemeen. Harmonisatie van inspectieprocedures voor verwarming, ventilatie en AC en waar nodig uitbreiding van de bestaande procedures voor bijna nul-energie gebouwen waarbij duurzame energie technieken een belangrijke rol spelen. Het apart kunnen bepalen van de energieprestatie van de diverse installatieonderdelen (waaronder verwarming, ventilatie en AC). 4

5 Wanneer is dit EPBD-project gereed? In de loop van 2014 worden veel normen ter kritiek gepubliceerd. Naar verwachting leidt dit eind 2015 of begin 2016 tot een definitieve publicatie. ISSO informeert de installatiesector over de eisen waaraan voldaan moet worden. Enkele resultaten Jaap Hogeling, manager internationale projecten bij ISSO, is jaren geleden gestart met het coördineren van het werk binnen CEN op het gebied van gebouwen en installaties. Zo was hij voorzitter van een Joint Working Group van vier TC s (TC89: Thermische eigenschappen gebouwen, TC156 Ventilatie, TC228 Verwarming, TC247 Gebouwautomatisering en regeling en TC169 Verlichting). Sinds de EPBD van kracht is, is hij tot voorzitter benoemd van een coördinerende CENTC371 Program Committee on EPBD. Deze TC coördineert het werk van vijf TC s actief op het EPBD-gebied. Daarmee is het coördinerende werk officieel in Nederlandse handen, ondersteund door een NEN-secretariaat. Op die manier wordt de Nederlandse ervaring op het gebied van energieprestatie goed ingezet. In werkgroep 23 van TC156 is Marco Hofman, projectcoördinator bij ISSO, als expert verbonden aan de herziening van de inspectienormen op het gebied van ventilatie- en airconditioning systemen. Op dit moment zijn dit nog gescheiden normen. Een belangrijk doel van de werkgroep is het reduceren van de overlap door het samensmelten van deze normen tot één nieuwe en compacte norm. De werktitel van de nieuwe norm luidt: Guidelines for inspection of air-conditioning and/or ventilation systems. Kees Arkesteijn, projectcoördinator bij ISSO, lid van TC371 Project Committee en TC228 Heating systems in Buildings van de EPBD. In werkgroep 4 van TC228 is Kees als expert verbonden aan de norm Inspection of boilers and heating systems. De experts zorgen in samenwerking met de taskleader voor de totstandkoming van deze norm. De inspectienorm wordt verbreed met andere warmteopwekkers, zoals warmtepompen. Aandachtspunt is ook de afstemming tussen deze inspectie norm en die voor ventilatie en airconditioning. Bij de laatste norm is Marco Hofman betrokken (zie boven). Jan Aerts, projectcoördinator bij ISSO is lid van TC228 Heading systems en zit bij de werkgroepen 1 en 2. Werkgroep 1 houdt zich bezig met het ontwerp van verwarmingssystemen, waaronder die met een warmtepomp. Werkgroep 2 buigt zich over een bepalingsmethode voor de Seasonal Performance Factor (SPF) voor installaties met een warmtepomp. 5 ISSO-INFO 52 januari 2014

6 Samenwerking met bouw en infra Het kennisnetwerk SBRCURnet en ISSO maken samen een volledig nieuwe publicatie over energiezuinige installaties van civiele kunstwerken. Hieronder vallen de installaties van onder andere bruggen, tunnels, sluizen, viaducten en verkeerskundige draagconstructies. De publicatie wordt straks de standaard in de bouw- en infrasector. SBRCURnet* en ISSO hebben samen een commissie gevormd voor de update van de CUR-publicatie 98-8 uit Een samenwerking om een integraal ontwerphandboek te realiseren bleek voor de hand te liggen. SBRCURnet en ISSO hebben inmiddels een ruime ervaring met het gezamenlijk realiseren van kennisproducten. Hoofdopdrachtgever van de publicatie is Rijkswaterstaat Dienst Infrastructuur. Rijkswaterstaat en anderen De werktitel van de gezamenlijke SBRCURnet/ISSO-publicatie is: Energiezuinige installaties van civiele kunstwerken in relatie met ontwerp, beheer en onderhoud. Behalve door Rijkswaterstaat wordt de publicatie ook gefinancierd en gedragen door andere gerenommeerde partijen, waaronder Provincie Zuid Holland, platform Waterschapswerken, BAM Civiel, ISSO, Deerns raadgevende ingenieurs, Arcadis, Cofely GDF Suez en adviesbureau Alliantis. Aanleiding update De laatste jaren worden steeds vaker installaties toegepast die gebruikmaken van duurzame energiebronnen. Dat is een logisch gevolg van de groeiende aandacht voor: duurzaam bouwen integraal ontwerpen het denken in levenscycli (totale kosten van investeringen en gebruikskosten) System Engineering RAMS (betrouwbaarheid, beschikbaarheid, onderhoudbaarheid, veiligheid) voor decompositie en prestatiebeschrijving van onderdelen asset management. Een geactualiseerde publicatie over energiezuinige installaties van civiele kunstwerken kan bijdragen aan een verdere reductie van het energieverbruik binnen de Nederlandse infrastructuur. Met de installaties wordt een hoge investering terugverdiend. Onderwerpen De praktijkgerichte richtlijn besteedt aandacht aan het proces en (energiezuinige) technieken. Deze factoren spelen een belangrijke rol bij het integraal ontwerpen en verduurzamen van civiele kunstwerken. Aan de orde komen ook de innovaties van de afgelopen jaren in energiezuinige ontwerpen. De levenscyclusi van kunstwerken worden in fasen beschreven. Gekeken wordt naar de fasen in nieuwbouw, onderhoud en renovatie. Iedere fase beschrijft welke en wanneer de betrokken partijen in het proces beslissingen voor hun specifieke doel moeten nemen. Ook wordt ingegaan op nieuwe contractvormen en duurzaam inkopen. Voor wie? De publicatie is voor overheidsinstanties in wegen- en waterinfrastructuur en het bedrijfsleven in civiele technieken en installatietechniek. Ook wordt met de richtlijn de basis gelegd voor lesmateriaal in het onderwijs. Naar verwachting verschijnt de publicatie eind *Noot SBRCURnet is een fusie van SBR (kennisplatform voor de bouw en vastgoed) en CUR bouw &infra (civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving). 6

7 Rijksgebouwendienst en opdracht nemende partijen lossen samen knelpunten op De Rijksgebouwendienst komt met nieuwe onderhoudscontracten. Ze worden samengesteld door vertegenwoordigers van de Rijksgebouwendienst, brancheorganisaties en opdracht nemende partijen. ISSO heeft hierin de rol als mediator. Ieder huwelijk kent zijn problemen, zo ook het verstandshuwelijk tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers. Daarbij staan de contracten nogal eens ter discussie. Vaak gaat het over repeterende knelpunten waar alle partijen last van hebben. Deze knelpunten kunnen ontstaan uit interpretatieverschillen, verschillende belangen en/of vaagheden in het contract. Hoe zijn deze knelpunten te verhelpen? Dit vraagstuk willen zowel opdrachtgevers en opdrachtnemers met hulp van ISSO beantwoorden. Een mogelijk antwoord is het vinden van overeenstemming in afspraken. Dat is wat de Rijksgebouwendienst (RGD) met haar nieuwe contracten wil bereiken. Geen overbodige luxe. De RGD zet jaarlijks voor miljoenen euro s aan onderhoudscontracten uit waarmee spaarzaam moet worden omgegaan. De contracten verbindt partijen voor een aanzienlijke periode met elkaar. Werkwijze Om tot betere afspraken te komen, is gekozen voor een stapsgewijze benadering. Daarbij treedt ISSO, op initiatief van brancheorganisaties Uneto-VNI en Bouwend Nederland, op als mediator tussen de RGD en opdrachtnemers (installateurs, aannemers en facilitaire bedrijven). ISSO is de aangewezen partij omdat ze onafhankelijk is, geen financieel belang heeft en beschikt over een breed netwerk en kennis van zaken. Op de eerste plaats hebben de RGD en de opdrachtnemers afzonderlijk van elkaar hun knelpunten geïnventariseerd in een workshop. Hierna zijn de knelpunten vergeleken en geprioriteerd. De knelpunten zijn verdeeld in begrippen, elementenlijst, proces, scheiding van verantwoordelijkheden en rapportageformat. Breed gedragen Op de tweede plaats zoekt een werkgroep (bestaande uit vertegenwoordigers van de RGD en de opdrachtnemende partijen) naar oplossingen die door alle stakeholders breed wordt gedragen. De eerste workshop over begrippen en elementenlijst is met goed gevolg afgesloten. Zo ook de tweede workshop op 22 november waarin het proces, de scheiding van verantwoordelijkheden en het rapportageformat zijn besproken. Op de derde plaats worden de resultaten worden teruggekoppeld aan een stuurgroep bestaande uit vertegenwoordigers van de RGD en de brancheorganisaties UNETO-VNI en BouwendNL en opdracht nemende partijen. De RGD wil de leerpunten in 2014 in de nieuwe contracten gaan implementeren. Alstublieft: meer gebruiksgemak op Heeft u onze vernieuwde online bibliotheek al bezocht? lijkt op U bent dus snel met de vernieuwde versie vertrouwd. Al snel ontdekt u de extra mogelijkheden. Sneller dan voorheen bent u bij de kennis die u zoekt. U kunt zoeken: o via filters: u kunt bijvoorbeeld filteren op uitsluitend BRL s, ISSO-kleintjes of publicaties o op publicatienummers en titels o geavanceerd op woorden: u ziet pagina s uit de uitgave. De door u gemaakte documenten kunt u bewaren op internet. Zo heeft u uw gegevens met een internetverbinding overal bij de hand. De verwerkingssnelheid van de site is verbeterd. Van de uitgave waar u geen licentie op heeft, kunt u het voorwoord, de samenvating en de inhoudsopgave lezen. Dat helpt bij uw overweging de uitgave al dan niet aan te schaffen. De bibliotheek is nu beschikbaar via alle browsers, zoals Internet Explorer, Firefox en Google Chrome. De site is nu ook geschikt voor tablets; de opmaak voegt zich naar het scherm. Via de vernieuwde bent u direct ingelogd op KennisID, een profielensysteem waarmee u met hetzelfde wachtwoord meer databases kunt raadplegen. Helpt u ons om de online bibliotheek verder te verbeteren? Laat ons weten wat u van de vernieuwde site vindt en vraag de enquête op via info@isso.nl. De reacties gebruiken wij voor nog verdere verbeteringen. 7 ISSO-INFO 52 januari 2014

8 Onderdeel Bouwbesluit 2012 verwijst naar gratis tool op Met ingang van 1 juli 2013 is de wijziging Regeling Bouwbesluit 2012 betreffende de energie-prestatie van gebouwen in werking getreden. Om te voldoen aan de wijzigingen, zijn er berekeningen van de systeemrendementen nodig. Daarvoor verwijst het besluit naar de rekentool systeemrendementen. Die tool vindt u op Als een technisch bouwsysteem geheel of gedeeltelijk wordt vernieuwd, veranderd of vergroot, dan kan dat van invloed zijn op het systeemrendement. Het systeemrendement is de energetische effectiviteit van het technisch bouwsysteem met betrekking tot de opwekking, distributie en afgifte inclusief de isolatie kenmerken daarvan. Het nieuwe systeemrendement van systemen voor verwarming, warm tapwater, koeling en ventilatie moet na verbouw tenminste gelijk zijn aan het rechtens verkregen niveau. Dit houdt het niveau in dat op grond van de bouwvergunning en de destijds geldende voorschriften is verkregen. Daarnaast moeten de systeemrendementen voldoen aan de in de tabel aangegeven waarden. Technisch bouwsysteem Systeem rendement Verwarmingssysteem voor woonfunctie, > 0,71 niet lokaal Verwarmingssysteem voor overige functies, > 0,65 niet lokaal Lokaal verwarmings- systeem > 0,63 Warmtapwatersysteem > 0,29 Koelsysteem > 0,75 Ventilatiesysteem, met capaciteit van < 2,50 meer dan m³/h (uitgedrukt in W/(dm³/s) Handzame rekentool In bijlage III van de Regeling Bouwbesluit is de rekenmethode opgenomen waarmee het systeemrendement moet worden bepaald. Dit kan volgens Bouwbesluit 2012 snel en op de juiste manier met de gratis en handzame rekentool op (zoekterm: rekentool systeemrendement). Over het bouwbesluit Meer informatie over deze wijziging van het Bouwbesluit kunt u vinden op en in Staatsblad 244 en Staatscourant op Hoe ziet (uw) vakmanschap eruit in de toekomst? BuildUpSkills geeft richting Welke rol kunt u straks spelen? BuildUpSkills schetst een helder beeld van uw toekomstige vakmanschap en geeft daarbij handreikingen. Pluk uw vruchten uit de bevindingen van dit project. De verduurzaming van de gebouwde omgeving neemt een hoge vlucht, mede onder druk van Europese doelstellingen. Dit gaat hand in hand met een snel groeiend aanbod aan innovaties en nieuwe producten die verduurzaming mogelijk maken. Om de gevraagde kwaliteit te kunnen leveren, zijn goed vakmanschap en samenwerking nodig. Wat betekent dat voor de installatiesector en voor u? Het antwoord geeft BuildUpSkills. Daarom is het in uw belang om hun bevindingen op de voet te volgen. Uw kansen Het doel van het Europees gestuurde project BuildUpSkills* is het verhogen (upskillen) van de kennis en vaardigheden van vakmensen in de bouw- en installatiesector. Het gaat hier specifiek om vakmensen op MBO-niveau die direct betrokken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouwde omgeving in de periode van 2012 tot Hier liggen grote kansen voor de installatiesector. Wat blijkt * BuildUpSkills Netherlands, mogelijk door financiële ondersteuning van Europa, is een consortium van Nederlandse partijen uit de bouw- en installatiesector, te weten: Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB), SBRCURnet, Fundeon (kenniscentrum voor bouw en infra), Kenteq (kennis- en adviescentrum voor technisch vakmanschap), MBO-Diensten en ISSO. Daarnaast wordt sturing aan het project gegeven door afgevaardigden namens OTIB en brancheorganisaties UNETO-VNI en Bouwend Nederland. 8

9 Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf In aantocht: Masterplan Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM Voor de kennisoverdracht over het samenwerken in een BIM is een breed gedragen masterplan in de maak. Initiatiefnemers zijn SBRCURnet en ISSO onder regie van de Bouwinformatieraad. Stakeholders vormen gerenommeerde partijen in de bouw- en installatiesector. Doet u mee? Bouwbedrijven, ontwerpbureaus en andere partijen in de branche zijn in de afgelopen jaren in toenemende mate gebruik gaan maken van een Bouwwerk-Informatie-Model, kortweg BIM. In dit model zijn alle gegevens ten behoeve van het ontwerp-, bouw- en beheerproces geïntegreerd. Alle betrokken partijen in dat proces werken in dit model. In de toekomst wordt samenwerken met een BIM meer regel dan uitzondering. Dat heeft consequenties. Zo blijkt dat door het werken met een BIM functies en taken veranderen. Structuur in kennisoverdracht Om in de bouw het integraal samenwerken via een BIM goed te stroomlijnen, heeft de Bouwinformatieraad (BIR) een nationaal BIM-programma opgesteld. In dit programma voorziet het onderdeel Mens en Cultuur in de ontwikkeling en promotie van onafhankelijke leerlijnen. Daaraan geven SBRCURnet en ISSO invulling met het Masterplan Kennisoverdracht Integraal samenwerken met een BIM. Het doel is gestructureerde en geborgde overdracht van BIM-gerelateerde kennis. Dit wordt vormgegeven met een lesprogramma en het verzorgen van kennisoverdracht in breed gewaardeerde en gecertificeerde opleidingen. Via de opleidingen krijgen de deelnemers specifieke kennis en vaardigheden aangereikt. Ook voor u Het masterplan richt zich op bedrijven en organisaties die hun primaire processen af willen stemmen op een BIM. Dit kan gelden voor aannemers, installateurs, ingenieurs-en adviesbureaus, bouwbedrijven en toeleveranciers. Doelgroep van deze publicatie is: Stakeholders Installateur Adviseur Docent Het masterplan wordt opgetuigd in samenwerking met: Initiatiefnemer SBRCURnet Initiatiefnemer ISSO Opleidings- en Ontwikkelingsfonds voor de bouwnijverheid (O&Ofonds) Opleidings- en ontwikkelfonds voor het technisch installatiebedrijf (OTIB) Bouwinformatieraad (BIR) ISBN UNETO-VNI. STARTEN MET EEN BIM - INRICHTING PROCES KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 109 STARTEN MET EEN BIM Inrichting proces Doet u mee? Ook andere onafhankelijke organisaties en partijen die werkzaam zijn in het hoger en post-initieel onderwijs zijn welkom zich aan te sluiten en bij te dragen met kennis en financiële middelen. Interesse? Neem dan contact op met Marco Hofman via m.hofman@isso.nl uit onderzoeken die in 2012 en 2013 zijn uitgevoerd door BuildUpSkills? Grote kansen blijven onbenut doordat bedrijven de snelle technologische ontwikkelingen niet bijbenen. Ook is de kwaliteit van de uitvoering in nieuwbouw of verbouwing van gebouwen vaak beneden peil. Hierdoor valt de besparing tegen of treden schades op. Investeren met bijscholing Hoe maakt u uw onderneming klaar voor de toekomst? BuildUpSkills laat op per beroepsgroep in duidelijke tekeningen zien welke kansen u heeft. Op basis van uw expertise kunt u bepalen welke richting u in kunt slaan. U of uw medewerkers hebben wellicht bijscholing nodig. BuildUpSkills heeft onderzocht over welke (nieuwe) kennis- en vaardigheden u als (nieuwe) deskundige dient te beschikken. Begin 2014 vindt u op per beroepsgroep een overzicht van cursussen en trainingen die u kunt volgen. Samenwerking met alle partijen Door de grote diversiteit aan betrokken specialismen in de verduurzaming van de gebouwde omgeving, is samenwerking praktisch een vereiste voor een goede uitvoeringskwaliteit. Het Nederlandse consortium BuildUpSkillsNetherlands werkt met marktpartijen aan praktijktrainingen voor interdisciplinair samenwerken. De trainingen komen na de zomer van 2014 beschikbaar. Hierover wordt u onder meer geïnformeerd via de ISSO-INFO. Meer informatie Volg de bevindingen op Voor nadere informatie kunt u ook mailen met Marco Hofman via m.hofman@isso.nl. Als vertegenwoordiger van ISSO neemt hij deel aan het consortium BuildUpSkills Netherlands. 9 ISSO-INFO 52 januari 2014

10 Hoe maak je kennis en kwaliteit zichtbaar? Kennispartner Vaillant vindt oplossing in keurmerk van ISSO Een bedrijf als Vaillant stuurt op kennis en kwaliteit, maar hoe maak je dat tastbaar voor de consument? Dit hebben we con kwaliteitscertificaat OPLEIDINGSTRAJECT creet gemaakt met een ISSOkwaliteitscertificaat. Aan het woord is Paul de Bruin, Marketing Director bij Vaillant. Vaillant, een van de tien Kennispartners van ISSO, produceert onder meer cv- en hr-ketels, Geysers, warmtepompen en zonneboilers. Installatiebedrijven die deze producten afnemen, kunnen bij het bedrijf een opleiding volgen en een beroep doen op ondersteuning in de praktijk. Op het opleidingstraject en het toepassen van een tweetal innoverende duurzame productgroepen, is door ISSO een audit uitgevoerd. De audit is op 19 november 2013 met succes afgesloten met de uitreiking van een ISSO-kwaliteitscertificaat. Ieder jaar voert ISSO een herbeoordeling uit, zodat de kwaliteit ook op termijn wordt geborgd. om kunt zetten in de praktijk. De stichting heeft stap voor stap ons opleidingstraject (kennis) en procesaanpak (toepassen) geanalyseerd en uiteindelijk goed bevonden. Met het ISSO-kwaliteitscertificaat heeft Vaillant een keurmerk waarmee we de kwaliteit en het vakmanschap aan kunnen tonen van onze producten en de installateurs die als Gekwalificeerd innovatiepartner van Vaillant werken. Dat geeft de markt en de consument houvast. Het programma, dat jaarlijks een herbeoordeling krijgt, is een garantie voor de eindgebruiker. Vaillant gekwalificeerd innovatie partner De Bruin: Een aantal relaties verspreid over heel Nederland, is uitgenodigd deel te nemen aan het programma Gekwalificeerd innovatiepartner. Onze opleidingen zijn exclusief voor bedrijven die onze producten op de juiste manier toe willen passen. Ze leveren kwaliteit. Dat weten we omdat we ze volgen en ondersteunen in de opleiding en later in de praktijk. Gekwalificeerd innovatiepartner bestaat uit de delen kennis en praktijk. Het gaat om kennis op het gebied van warmtepompen en zonnewarmtesystemen. Heeft een installateur de opleidingen goed afgerond, dan is hij in staat te slagen voor de Citotoets. Met het bewijs van vakbekwaamheid van Cito kan hij zich als vakbekwaam laten registreren bij (kwaliteitsregister bouw- en installatiesector). Dit is de voorwaarde om in aanmerking te komen voor het vervolgtraject van het programma, het toepassen van kennis in de praktijk. De installateur wordt begeleid tijdens het uitvoeren van een project en geassisteerd bij het registreren van kwaliteit in de ontwerp-, installatie- en beheerfase van het project. Op die manier hebben Vaillant en het installatiebedrijf vanaf het ontwerp van de installatie tot en met de uitvoering en de gebruiksfase. Paul de Bruin, Vaillant (links) en Rob van Bergen tekenen de kennispartnerovereenkomst Uw voordelen als Kennispartner Het ISSO-kwaliteitscertificaat is een van de modules uit het pakket voor de ISSO-Kennispartners. Een Keurmerk Kennispartner (een partner die zich aan ISSO verbindt door Het ISSO-kwaliteitscertificaat betekent dat Vaillant aantoonbaar streeft naar hoogwaardige kwaliteit van geïnstalleerde ideeën aandragen om zijn deelname vorm te geven. Extra sponsoring en met het uitwisselen van kennis) kan zelf duurzame systemen en de ISSO-kwaliteitsnorm als standaard mogelijkheden zijn bijvoorbeeld scholing van medewerkers heeft. Zo werkt Vailliant met de uitgaven en kennishulpmiddelen van ISSO in theorie én praktijk! De Bruin: ISSO is het informatie op onder ISSO/Partners. en toegang tot Op de website staat aangewezen instituut om kwaliteit te verhogen en aantoonbaar te maken. Zo weet ISSO hoe je kennis kunt vergaren en U kunt ook contact opnemen met Anneli van Kleven via a.vankleven@isso.nl. *Certificering in het werken met bodemenergiesystemen is vanaf 1 oktober 2014 verplicht. Lees hierover in deze ISSO INFO het artikel Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen. 10

11 Nieuws van ISSO-Kennispartner Met de BINK Glaser app beoordeelt u op locatie de mogelijke kans op inwendige of oppervlakte condensatie van bouwkundige constructies. Condens in constructies is ongewenst vanwege mogelijke schimmelvorming. Bij de gebruiksvriendelijke app is een BINK bibliotheek gevoegd met de meest gebruikte materialen (zoals steen, beton, minerale wol) om een eigen constructie mee samen te stellen. De resultaten worden grafisch gepresenteerd, zodat direct inzichtelijk is waar eventuele problemen ontstaan. De Gratis app voor meting vochthuishouding constructies kunnen ook in de BINK software worden geïmporteerd. Hiermee maakt u uitgebreide (dynamische) berekeningen, beoordelingen en professionele rapportages. De berekening volgt de regels zoals vermeld in ISO Glaser installeren De gratis app vindt u in de Apple Store op naam van BINK Glaser. Meer informatie over de statische app of de reguliere statische/dynamische Glaser berekening is te vinden op De BIM Checker controleert of IFC- en gbxml-bestanden geschikt zijn voor gebruik in BINK ontwerpberekeningen. De nieuwe software is handig gereedschap voor alle BIM-ontwerpers en CAD-modelleurs. BIM staat centraal in het uitwisselen van gegevens tussen de verschillende partijen die betrokken zijn bij bouwprojecten. De ontwerpberekeningen moeten inzicht geven in de benodigde capaciteiten voor koeling, verwarming en ventilatie van gebouwen. Daar wringt een schoen. In een CAD-model is het gebouwontwerp zichtbaar, maar die gegevens zijn niet automatisch beschikbaar voor de ontwerpberekeningen. De enige mogelijkheid is handmatige invoer. Bij een utiliteits- Tijdwinst met gratis BIM Checker van Bink software gebouw van enige omvang neemt dit al gauw drie tot zes werkweken in beslag. Controle met BIM Checker De BIM Checker, een nieuw product van BINK, controleert op BIM-functionaliteit voor ontwerpberekeningen. Gegenereerd wordt een lijst met informatie, waarschuwingen en eventuele foutmeldingen. De software toetst de integriteit van het gebouwmodel voordat het uitwisselbestand aan de ontwerpberekeningen wordt onderworpen. Zo wordt een IFCof GBXML-bestand direct gecontroleerd op de mogelijk te maken ontwerpberekeningen. De gratis BIM Checker kunt u downloaden van Voor meer informatie kunt u een mail sturen naar info@binksoftware.nl of bellen met (078) KENNISPARTNER Deze bedrijven staan voor kwaliteit 11 ISSO-INFO 52 januari 2014

12 Wetswijziging voor bedrijven in bodemenergiesystemen Op weg naar Wat betekent het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen voor uw bedrijf? uw certificering en erkenning voor bodemenergiesystemen Bent u installateur, adviseur, beheerder of exploitant in bodemenergiesystemen? Dan komt het nieuwe Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen op uw pad. Met de voorbereidingen op dit besluit kunt u niet vroeg genoeg beginnen. Vanaf 1 juli 2013 is het WijzigingsBesluit bodemenergiesystemen van kracht. Het besluit is van toepassing op bedrijven die bodemenergiesystemen ontwerpen, installeren, beheren dan wel onderhouden (met inbegrip van het warmtepompdeel). Een bedrijf dat dergelijke activiteiten uit wil (blijven) voeren, moet uiterlijk 1 oktober 2014 beschikken over een erkenning van overheidsinstantie Bodem+. Een bedrijf heeft één of meer certificaten nodig volgens BRL om die erkenning te kunnen krijgen. Langdurig voorbereidingstraject Oktober 2014 lijkt ver weg. Echter, het voorbereidingstraject op certificatie en erkenning duurt minimaal zes tot acht maanden. Het is dus raadzaam om op tijd met het voorbereidingstraject te starten. Hoe voldoet u zo snel mogelijk aan het Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen? Raadpleeg daarvoor informatiebrochure certificering en erkenning bodemenergiesystemen, een uitgave van Stichting Kwaliteitsborging Installatiesector (KBI), Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB), BodemenergieNL en ISSO. Stappenplan De informatiebrochure bevat een concreet stappenplan en geeft een goed overzicht van alle hulpmiddelen en publicaties op het gebied van bodemenergiesystemen die u in het kader van het besluit dient te kennen. U kunt de brochure gratis downloaden van onder producten & winkel/downloads. Gratis KennisKaarten voor uw dagelijkse praktijk Op ISSO-kenniskaarten.nl staan al circa honderd gratis KennisKaarten en dat aantal groeit door. Een kaart behandelt op één A4 een specifiek installatietechnisch onderwerp. Via de QR-reader ziet u ook nog eens instructiefilmpjes. Heeft u al ontdekt? De site voorziet in de vraag naar snelle, praktijkgerichte informatie. Maandelijks worden zo n KennisKaarten geraadpleegd. De kaarten zijn gebruiksaanwijzing, checklist én geheugensteuntje in één. Handig voor op de werkvloer. Alle soorten onderwerpen ISSO-KennisKaarten behandelen onderwerpen waar in de praktijk vaak problemen mee zijn. Bijvoorbeeld hoe je stankoverlast in riolering kunt vinden en verhelpen. Of hoe je een douchebak met warmteterugwinning moet installeren. We behandelen alle onderwerpen in de sector: van water & gas tot elektro & ICT. Via de QR-reader op de KennisKaarten zijn instructiefilmpjes te zien en wordt u doorwezen naar toepasselijke sites. Gratis service De KennisKaart is een gratis service van ISSO. Hierdoor kunnen we de kwaliteit van de installatiesector bewaken en bevorderen want met hulp van de informatie en de instructies maken installateurs minder fouten. Tegen een vergoeding kunt u de KennisKaart bestellen in kleur en voorzien van uw bedrijfslogo. De kaarten kunt u laten lamineren zodat ze beter bestand zijn tegen de omstandigheden op de werkvloer. De kaarten zijn handig gereedschap voor uw medewerkers en u maakt er goede sier mee als relatiegeschenk! Geef een waardering We nodigen u uit om via de KennisKaarten te waarderen en eventueel te voorzien van een opmerking. Dat gaat heel eenvoudig aan het einde van een online KennisKaart. Uw opmerking en waardering geven ons een richtlijn bij een update van de KennisKaarten. Geschikt voor mobiel De site is nu ook geschikt voor smartphones. Daarmee kunt u de digitale KennisKaart ook goed bekijken op de werkplaats. 12

13 Installatiesector: maak scholen fris! Het binnenklimaat van schoolgebouwen in de Benelux krijgt een ruime onvoldoende. Dit is de beoordeling van een onlangs afgeronde studie door het Centrum voor Gezonde Scholen. Dat betekent voor u als installateur of adviseur werk aan de winkel. U heeft de kennis voor frisse scholen in huis met ISSOpublicatie 89 Binnenklimaat scholen. Deze praktische handleiding voorziet in maatregelen voor een gezonder binnenklimaat op scholen. In Europa wordt al jaren onderzoek gedaan naar het binnenklimaat op scholen, stelt Marco Hofman, projectcoördinator bij ISSO. Hekkensluiter is het Centrum voor Gezonde Scholen. Voor deze studie, die in oktober is afgerond, zijn duizend scholen in Nederland, België en Duitsland ondervraagd. Onderzoeken bevestigen elkaar Hofman: Onderzocht zijn de effecten van een slecht geventileerd, te warm of te koud klaslokaal. De effecten zijn ziekteverzuim en een daling van leerprestaties en productiviteit van leerkrachten. Jonge kinderen zijn extra gevoelig voor een slecht binnenklimaat omdat bijvoorbeeld hun longen nog niet zijn volgroeid. Zo kan een beroerd binnenklimaat de oorzaak zijn van astma of allergische reacties. Daarbij verbruiken de meeste schoolgebouwen meer energie dan nodig is en is het CO₂-gehalte te hoog. Publicatie 89 als leidraad De vraag is wat we met de kennis uit al die onderzoeken nu doen, aldus Hofman. In technische kennis geeft ISSO een aanzet met publicatie 89 Binnenklimaat scholen. Daarmee geeft de installateur en de publicatie adviseurs bijvoorbeeld schoolbesturen handvatten voor een 89 goed programma van eisen voor nieuwbouw, renovatie of verbetering van hun gebouw. De aanpak van het binnenklimaat Binnenklimaat scholen is voor veel scholen een lastige klus. Vaak ontbreekt de (technische) kennis op dit gebied. Op basis van de publicatie kan worden besloten welke investeringen in installaties verstandig zijn of juist niet. Ook het onderhoud van ventilatiesystemen en -kanalen krijgt alle aandacht. Daarnaast wordt een essentiële link gelegd met de energieprestatie van het schoolgebouw. Praktijkvoorbeelden Al veel scholen gebruiken de publicatie, blijkt onder meer uit de onlangs verschenen brochure van Agentschap NL Praktijkvoorbeelden financiering verfrissen van scholen. De vijftien scholen die in de brochure worden beschreven, hebben bij hun renovatie of verbouwing ISSO-publicatie 89 als leidraad gebruikt. Hoe verkrijgbaar? Het boek is voor 130,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op De publicatie uit 2008 is in 2012 voorzien van een erratum en daarmee geheel in lijn met de eisen uit Bouwbesluit kennisinstituut voor de installatiesector Instructiebijeenkomst Over dit onderwerp wordt een instructie gegeven. Kijk hiervoor bij de rubriek Educatie achterin deze ISSO INFO. 13 ISSO-INFO 52 januari 2014

14 in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de Richtlijn over installatiegeluid Gezamenlijke uitgave van NEN en ISSO NEN en ISSO buigen zich samen over de Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) 5076 Installatiegeluid. De nieuwe NTR komt in plaats van de praktijkrichtlijnen NPR 5072 tot en met NPR Het eerste concept exemplaar wordt uitgereikt op de VSK-beurs. Met de toename van installaties in woningen en gebouwen is ook de geluidshinder toegenomen. Om die hinder aan banden te leggen, worden in Bouwbesluit 2012 eisen gesteld aan de geluidproductie van installaties. Welke bouwkundige en installatietechnische maatregelen zijn nodig om aan het bouwbesluit te voldoen? Dat gaan we straks lezen in de Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) Voor de nieuwe NTR hebben NEN en ISSO de koppen bij elkaar gestoken. De organisaties treden met een gezamenlijke uitgave met één gezicht naar buiten: dat schept duidelijkheid naar de markt. Noodzakelijke maatregelen De te verschijnen NTR Installatiegeluid focust uitsluitend op woningen en woongebouwen. Het document beschrijft alle praktische installatietechnische en bouwkundige maatregelen die noodzakelijk zijn om het installatiegeluid in verblijfsruimten te laten voldoen aan de eisen van Bouwbesluit Ook kan aan de hand van het document bij de oplevering worden gecontroleerd of de uitvoering van de installatie voldoet aan het ontwerp. Wanneer en waar verkrijgbaar? De NTR verschijnt in het voorjaar en is dan verkrijgbaar via Nieuwe publicatie over lucht-lucht warmtepompinstallaties Op verzoek van UNETO-VNI en Opleidingsen ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) maakt ISSO een publicatie over het ontwerp, realisatie en beheer van lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen. Een leergang is reeds gereed. Lucht-lucht warmtepompen zijn voorgekomen uit de zogenoemde splitsystemen of variabel refrigant flow (VRF) systemen die worden gebruikt voor koeling van gebouwen. Deze systemen kunnen ook worden ingezet als warmtepomp voor het verwarmen van gebouwen. Vanwege de aanscherping van de EPC-eis en realisatie van duurzame gebouwen worden deze (omkeerbare) warmtepompen steeds vaker toegepast. Daarnaast dragen deze installaties bij aan de nationale doelstelling met betrekking tot energiebesparing en toepassing van duurzame energie. Vraag uit de markt Voor het juiste ontwerp, beheer en realisatie van lucht-lucht warmtepompinstallaties moet de professional zich vooralsnog beroepen op een hoeveelheid aan informatiemateriaal van leveranciers. Dit is tijdrovend en leidt vaak tot onjuiste keuzes. Om die reden heeft de markt behoefte aan een technische richtlijn. Aan de hand van deze norm kunnen de ver- wachtingen met betrekking tot comfort en energiegebruik ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. De publicatie wordt gemaakt voor onder meer installateurs, adviseurs, projectontwikkelaars en toeleveranciers. Andere kennis over warmtepompsystemen Publicatie lucht-lucht warmtepompinstallaties is een aanvulling op: publicatie 72 Ontwerpen van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor woningen publicatie 80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw publicatie 81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen Instructieboeken Warmtepompen. 14

15 maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak Nieuwe editie over brandveilige doorvoeringen ISSO/SBR-publicatie 809 Brandveilige doorvoeringen is een veelvuldig gebruikt document in de installatiesector en door controlerende instanties. De laatste editie uit 2010 ondergaat momenteel een herziening. In de loop van dit jaar verschijnt de nieuwe uitgave. Publicatie 809 is een standaard voor het ontwerpen en uitvoeren van brandveilige doorvoeringen van kabels/kabelgoten en leidingen luchtkanalen van zowel metaal als kunststof. De nieuwe editie wordt aangevuld met praktijkgerichte informatie over het brandveilig doorvoeren van rookgasafvoeren door een vloer of wand. Aangevuld worden ook de richtlijnen voor de ophanging of beugeling van leidingen en luchtkanalen bij de doorvoeringen. De nieuwe editie zal nodeloos overleg tussen betrokken partijen voorkomen en faalkosten verminderen en bijdragen aan de brandveiligheid van gebouwen. Bouwbesluit 2012 De publicatie vraagt mede om herziening vanwege de stevig aangepaste voorschriften in Bouwbesluit 2012 met betrekking tot brandveiligheid en rookwerendheid van constructies. Ook de technische ontwikkelingen zijn aanleiding voor herziening. Zo behandelt de nieuwe editie diverse brandkleppen en afdichtingen die in de afgelopen jaren op de markt zijn gekomen. De herziene publicatie 809 Brandveilige doorvoeringen is een gezamenlijke uitgave van ISSO en SBRCURnet en wordt mede gefinancierd door UNETO- VNI, de Vereniging Leveranciers Luchttechnische Apparaten (VLA) en diverse fabrikanten. Herziening ISSO-publicatie over verwarmingsinstallaties Wat zijn de ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor verwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen? Dat beschrijft ISSO-publicatie 50. In het eerste kwartaal verschijnt een nieuwe editie, compleet met leergang en eindtermen. ISSO-publicatie 50 behandelt de toepassing voor verwarmingsinstallaties die functioneren op hoge of lage ontwerptemperatuur. Aan de hand van een globaal ontwerp- en relatieschema wordt duidelijk welke keuzes u moet maken bij het ontwerpen en uitvoeren van de verwarmingsinstallaties. Ook leert u de factoren kennen die het ontwerp en de uitvoering kunnen beïnvloeden. Naast een informatief deel bevat de publicatie een normatief deel met kwaliteitseisen, opgenomen in specificatiebladen. Dit maakt het mogelijk de eisen op te nemen in kwaliteitszorgsystemen. Behalve voor woningen en woongebouwen is de publicatie ook te gebruiken voor kleine utiliteitsbouw. Belangrijkste aanpassingen De laatste editie van ISSO-publicatie 50 is uit Mede op verzoek van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) is een nieuwe editie in de maak. Deze editie heeft aandacht voor het overleg met partijen als architecten, aannemers, de betonindustrie en (lokale) overheden. De handreikingen kunnen zorgen voor duidelijke afspraken en behoeden voor mogelijke vertragingen en conflicten. Ook behandelt de herziene uitgave de ZLTV-toepassingen voor passief bouwen en renoveren en energieneutraal bouwen die de overheid vanaf 2018 verplicht stelt. Hiervoor wordt de uitgave uitgebreid met informatie over betonkernactivering en ventilator gedreven convectoren. Als vanzelfsprekend is de nieuwe editie aangepast aan Bouwbesluit 2012 en de bijbehorende normen. Leergang verwarmingssystemen In aansluiting op de nieuwe editie ontwikkelt ISSO in samenwerking met AcademyNL een leergang voor ontwerpers, uitvoerder en beheerders. In de leergang worden een syllabus, instructiemateriaal voor opleiders en eindtermen ontwikkeld. Deze dienen straks als standaard voor de bouw- en installatiesector voor de inrichting van cursussen en trainingen op het gebied van verwarmingsinstallaties. 15 ISSO-INFO 52 januari 2014

16 in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de maak in de Herziening ISSO-publicatie over legionellapreventie in klimaatinstallaties Nieuwe inzichten en wetgeving vragen om herziening van ISSO-publicatie 55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties. Naar verwachting is de editie mei 2014 gereed. ISSO-publicatie 55.3 is een belangrijk hulpmiddel voor (onderhouds)adviseurs, installateurs, managers installatiebeheer en toezichthouders voor het toepassen van de Legionella-regelgeving op het ontwerp, beheer en onderhoud van natte koeltorens, hybride koelers en luchtbevochtigingssystemen als onderdeel van een klimaatinstallatie in utiliteitsgebouwen. Praktische richtlijn Publicatie 55.3 vertaalt de regels in het Activiteitenbesluit en het Arbo-besluit over legionellapreventie naar praktijkrichtlijnen voor het opstellen van een risico-analyse en beheersplan legionellapreventie. Daarnaast voorziet de uitgave in een algemeen model voor het opstellen van een verantwoorde risicoanalyse en beheersplan. Bij de herziening wordt dit model vereenvoudigd en er wordt tegelijkertijd meer aandacht besteed aan de organisatorische inpassing van de beheersmaatregelen in de bedrijfsvoering. De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). ISSO-publicatie 74 over binnentemperatuur in gebouwen In Nederland wordt sinds eind jaren 70 gebruik gemaakt van richtlijnen voor het thermische binnenklimaat in gebouwen. Deze zijn gebaseerd op Fangers s PMV/PPD-model. Door nieuwe inzichten hierover krijgt ISSOpublicatie 74 een herziening. In ISSO-publicatie 74 Thermische behaaglijkheid zijn richtlijnen gepubliceerd voor het thermische binnenklimaat in gebouwen. Hierbij wordt uitgegaan van zogenoemde Adaptieve Temperatuur Grenswaarden (ATG s). ATG s zijn een hulpmiddel bij het ontwerpen van installaties voor nieuwe gebouwen of het vaststellen van het Programma van Eisen voor renovatieprojecten en voor het beoordelen en valideren van bestaande situaties. Waarom is herziening nodig? De herziene uitgave beschrijft zowel de ATG s als Fanger s PMV/PPD-model. Zo gelden Fangers uitgangspunten vooral voor gebouwen met volledige luchtbehandeling en zijn ze gebaseerd op een laboratoriumsituatie. Brager en De Dear laten zien dat in natuurlijk geventileerde gebouwen sprake is van een psychologische adaptatie van gebruikers aan hogere buitentemperaturen. Anders gezegd: bij warm weer worden enigszins hogere binnentemperaturen comfortabeler gevonden dan die bij een thermisch neutrale situatie. Door deze en andere inzichten zijn de richtlijnen voor het thermische binnenklimaat herzien. Daarbij kunnen we inmiddels met eenvoudige rekenregels een indicatie geven van het themische binnenklimaat. De publicatie is opgebouwd uit thermofysiologie en modellen, toetsing en praktijksituaties. De nieuwe editie verschijnt in het eerste kwartaal. Ruimte voor uw advertentie De publicatie biedt ruimte voor advertenties. Adverteren is zeker aan te bevelen voor leveranciers die meetapparatuur voor het binnenklimaat leveren en voor adviesbureaus die klachten onderzoeken over thermische behaaglijkheid. Hierdoor krijgen de gebruikers van de publicatie ook inzicht in het aanbod op de commerciële markt. Voor nadere informatie nodigen wij u uit contact op te nemen met Anneli van Kleven-Pijpers, bereikbaar via (010) of a.vankleven@isso.nl. De herziening van deze publicatie is mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB), UNETO-VNI, Rijksgebouwendienst en de stichting Promotie Installatietechniek (PIT). 16

17 maak in de maak in de maak in de maak Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven ISSO-publicatie 77 over verpleging in de toekomst Een gezonder binnenklimaat met ISSO-publicatie 27 Ouderen die langer zelfstandig thuis willen wonen, zijn een groeimarkt voor de installatiesector. Zo groeit de vraag naar trapliften, om maar wat te noemen. Een uitstekende leidraad voor deze en andere aanpassingen aan de woning, is ISSO-publicatie 77 Installaties voor wonen, welzijn en zorg. Sinds de laatste editie uit 2004 zijn er veel nieuwe inzichten verworven op het vlak van wonen, welzijn en zorg, mede door initiatieven van KIEN, TNO, UNETO-VNI en het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). Verpleeghuis van de Toekomst Zo bouwt het Expertisecentrum Gezondheidszorg en Technologie van Fontys Hogescholen momenteel het futuristisch Verpleeghuis van de Toekomst. De demonstratieruimte moet gaan leiden tot ontsluiting van kennis toegespitst op zorg en installatietechniek. De eerste kennisproducten zijn al gereed, waaronder KennisKaarten over verlichting en over ruimtetemperatuur (te raadplegen via De KennisKaarten en verdere bevindingen bij de bouw van het futuristische verpleeghuis vormen een opmaat naar de nieuwe editie van ISSO-publicatie 77. Levensloopbestendig installeren De herziene publicatie 77 bundelt de laatste stand van zaken op het gebied van levensloopbestendig installeren (W, E, ICT en ST). Hierbij staan de Programma s van Eisen centraal die vanuit de proefwoningen van het OTIB-programma Technologie Thuis Nu! zijn op te stellen en te valideren. In de uitgave worden ook praktijkvoorbeelden opgenomen. De nieuwe editie verschijnt in het derde kwartaal van De herziening van deze publicatie is mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en de stichting Promotie Installatietechniek (PIT). Op donderdag 17 oktober 2013 is fijnstof officieel kankerverwekkend verklaard door Kankerinstituut IARC. Dit onderschrijft nog eens de noodzaak van luchtfiltersystemen. De herziene ISSO-publicatie 27 behandelt de selectie, de installatie en het onderhoud. Kankerinstituut IARC van de Wereldgezondheidsorganisatie van de VN heeft fijnstof officieel aangemerkt als veroorzaker van longkanker. Fijnstof komt onder andere van transport, elektriciteitscentrales en uitstoot van industrie of landbouw. We kun- Deze uitgave is geschikt voor: nen (ultra)fijnstof uit buiten- en binnenlucht filteren door het toepas- installateurs adviseurs facility managers gebouweigenaren sen van luchtfiltersystemen en losse Op het gebied van: luchtreinigers. lucht- woningen utiliteit Breed behandeling aanbod luchtfiltersystemen Dergelijke systemen zijn het onderwerp van ISSO-publicatie 27 Kwaliteitseisen luchtfilters voor ventilatiesystemen en luchtreinigers. De uitgave is onlangs ISBN compleet herzien. De publicatie KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 27 KWALITEITSEISEN LUCHTFILTERS VOOR VENTILATIESYSTEMEN EN LUCHTREINIGERS beschrijft de nu geldende normen op dit gebied en helpt met de keuze uit luchtfiltersystemen. Ook het reinigen van luchtfilters wordt behandeld. Daarnaast beschrijft de publicatie losse luchtreinigers die bijvoorbeeld zeer geschikt zijn voor het zuiveren van de lucht in woonhuizen en wachtkamers van artsen en ziekenhuizen. Zo bereiken we ten minste in woningen en utiliteitsgebouwen een gezonder binnenklimaat. Hoe verkrijgbaar? Het boek is voor 115,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op Instructiebijeenkomst Bij deze publicatie wordt een instructie gegeven. Kijk hiervoor de rubriek Educatie in deze ISSO-INFO. De publicatie is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en UNETO-VNI. 17 ISSO-INFO 52 januari 2014

18 Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgav Publicatie over meetpunten en meetmethoden Begin dit jaar verschijnt een herziening van Publicatie 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties. De nieuwe editie beschrijft onder meer nieuwe meetmethoden. Meten is weten en goed meten is zeker weten. Om technische installaties te kunnen regelen, besturen, beveiligen en beheren zijn metingen noodzakelijk. De ISSOpublicatie behandelt deze metingen aan installaties. Centraal staat het uitvoeren van geautomatiseerde metingen door opnemers en sensoren in een installatie en/of gebouw. Welke informatie is nuttig? En hoe krijgen we betrouwbare meetresultaten? ISSO-publicatie 31 geeft een richtlijn voor het juist aanbrengen van meetapparatuur en het juist uitvoeren van metingen voor het regelen, besturen, beveiligen en beheren van klimaatinstallaties in gebouwen. Beschreven worden meetpunten, meetapparatuur en meet- en bepalingsmethoden. De uitgave sluit aan op de publicatiereeks Duurzaam Beheer en Onderhoud. Waarom herzien? De nieuwe editie is geactualiseerd op de metingen van koelinstallaties. Daarnaast zijn nieuwe meetmethoden toegevoegd om het energieverbruik te monitoren. Zo omschrijft de installatie waar je moet meten voor de juiste data. Daarbij worden ook invloeden op de berekening beschreven, zoals het omzetten van analoge naar digitale data. Hoe verkrijgbaar? ISSO-publicatie 31 kost 125, (excl. verzendkosten en btw) en kunt u alvast bestellen via de winkel op De digitale versie is straks met een abonnement te raadplegen op De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en UNETO-VNI. Publicatie over alternatieve techieken voor legionellapreventie AlternAtieve technieken voor l egionella preventie in collectieve leidingwaterinsta llaties kennisinstituut voor de installatiesector publicatie 55.4 alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties herziene versie 2013 De wetgeving met betrekking tot legionellapreventie is gewijzigd, met name op het gebied van toepassing en certificering van alternatieve legionellapreventietechnieken. Dat vroeg om een herziening van ISSOpublicatie 55.4 Alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties. In de herziene editie zijn de consequenties meegenomen van de beleidsbrief (gedateerd op 4 september 2013) van de minister van Infrastructuur en Milieu, Melanie Schultz van Haegen. In de brief staat een aantal knelpunten die zijn geconstateerd bij het toezicht op regelgeving betreffende het gebruik van alternatieve technieken voor legionellepreventie. Naar aanleiding hiervan komt er een wijziging van de Regeling legionellapreventie die naar verwachting vanaf 1 januari 2014 in werking treedt. Onderwerpen ISSO-publicatie 55.4 is geschreven voor installatiebedrijven, adviseurs, installatiebeheerders en controleurs. De uitgave behandelt de technieken waarmee legionellagroei in leidingwaterinstallaties kan worden voorkomen, anders dan met het standaard thermisch beheersconcept. Het gaat om zowel fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltratie, pas- 18 teurisatie) als elektrochemische technieken (koper-zilver-oxidatie, elektrodiafragmalyse). Ook worden twee varianten op het thermische beheersconcept toegelicht, te weten thermische desinfectie met intern verwarmingslint en met periodiek circulerend warm water. Kennis uit alle hoeken Diverse partijen hebben met hun kennis een bijdrage aan de publicatie geleverd, te weten het KWR-watercycle research institute, het College voor toelating van gewas- en bestrijdingsmiddelen (Ctgb) en de brancheverenigingen UNETO-VNI en AquaNed. Hoe verkrijgbaar? De herziene praktijkrichtlijn verschijnt begint U kunt de publicatie bestellen via de winkel op De kosten bedragen 80, excl. btw en verzendkosten. Met een abonnement op is ook de digitale versie te raadplegen. Instructiebijeenkomst Bij deze publicatie wordt een instructie gegeven. Kijk hiervoor bij de rubriek Educatie in deze ISSO-INFO. De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en de stichting Promotie Installatietechniek (PIT).

19 en Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe Efficiënt gebouwdossier met ISSO-publicatie 105 De nieuwe ISSO-publicatie 105 rekent af met overtollige informatie over een gebouw. U inventariseert alleen de technische informatie die nodig is. Dit resulteert in een compact bouwdossier voor duurzaam beheer en onderhoud. Aan de hand van nieuwe ISSO-publicatie 105 Kerndocument gebouwtechniek inventariseert u alle installaties in het gebouw. U brengt ook alle eigenschappen en kenmerken van het gebouw in kaart die op de installaties betrekking hebben. Duurzaam beheer en onderhoud U stelt een kerndocument op waarmee een gebouw duurzaam kan worden beheerd en onderhouden. Met dit kerndocument legt u de basis voor efficiënt gebouwbeheer en is ook snel de oorzaak van eventuele problemen met de installatie boven tafel te krijgen. ISSO-PUBLICATIES DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD: ISSO-publicatie 105 Kerndocument 100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen Feiten en voordelen op een rij gebouwtechniek maakt onderdeel 101 Onderhoud en onderhoudscontracten Termen en definities voor beheer en onderhoudvan klimaatinstallaties in gebouwen uit van de ISSO-publicatiereeks 102 Prestatie-indicatoren voor Duurzaam Beheer en Onderhoud Techniek, beheer en perceptie Duurzaam 103 Monitoren Beheer van Duurzaam Beheer en Onderhoud. Binnenmilieu, energiegebruik en functioneren van techniek Als bijlage is een voorbeeld van een kerndocument opgenomen. 104 Stappenplan Duurzaam Beheer en Onderhoud 105 Kerndocument gebouwtechniek 106 Functionele inspectiemethode Duurzaam Beheer en Onderhoud 107 Opleveringsprocedure klimaatinstallaties Nulmeting Duurzaam Beheer en Onderhoud Hoe verkrijgbaar? Het boek is voor 80, (excl. btw) per stuk te bestellen via isso.nl. De digitale versie is met een abonne- ISBN: ment te raadplegen op isso-digitaal.nl. KERNDOCUMENT GEBOUWTECHNIEK KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR publicatie 105 KERNDOCUMENT GEBOUWTECHNIEK Deze publicatie is mede mogelijk door Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) en Stichting Promotie Installatietechniek (PIT). Instructieboek over noodverlichting In Europa geldt sinds 2012 een nieuwe standaard voor veiligheidssymbolen. Deze NEN-EN-ISO 7010 is opgenomen in Instructieboek Noodverlichting, een must have onder noodverlichtingsdeskundigen. Sinds 2012 heeft het Europese normalisatie-instituut CEN de internationale norm ISO 7010 Registered safety signs overgenomen als Europese norm. Met het verschijnen van de NEN-EN-ISO 7010 is de oude standaard NEN 6088 ingetrokken. Het Instructieboek Noodverlichting, waarvan in 2012 de laatste editie verscheen, is door deze aanpassing herzien. Vanuit Bouwbesluit 2012 wordt nog verwezen naar de NEN Dit is echter geen belemmering voor de nieuwe norm. niet groot. De belangrijkste wijzigingen voor Nederland zijn een hernummering van de artikelen die vanuit het Bouwbesluit zijn aangewezen en het niveau van de antipaniekverlichting. Zo is de sterkte van de verlichting verhoogd van 0,5 naar 1 lux. Hoe verkrijgbaar? Het instructieboek is voor 75, (excl. btw) te bestellen via de winkel op De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op De herziening van deze publicatie is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB). Aanpassing van veiligheidssymbolen De nieuwe norm geldt sinds eind NEN-EN-ISO 7010 bevat pictogrammen voor vluchtrouteaanduiding en een veelheid aan veiligheidssymbolen. Instructieboek Noodverlichting behandelt de van belang zijnde pictogrammen. Voor aanpassingen aan bestaande systemen kunnen voorlopig nog gewoon de bestaande pictogrammen worden gebruikt. Voor nieuwbouwprojecten is de nieuwe norm sinds 2013 de standaard. Hogere lichtsterkte Instructieboek Noodverlichting bevat ook de aangepaste Europese norm NEN-EN Inhoudelijk zijn de wijzigingen Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf ISBN INSTRUCTIEBOEK NOODVERLICHTING KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALLATIESECTOR INSTRUCTIEBOEK 19 ISSO-INFO 52 januari 2014

20 euwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe uitgaven Nieuwe Tabellen met U- en Rc-waarden in ISSO-kleintje KLEINTJE U- en Rc -waar den, van bou wku ndige constructies kennisinstituut voor de installatiesector KLEINTJE Herziene uitgave 2014 U- en R c -waarden U- en Rc-waarden van bouwkundige constructies zijn belangrijke gegevens voor de bepaling van bijvoorbeeld het warmteverlies, de koellast en het energiegebruik. U kunt als installatieontwerper de waarden snel en eenvoudig bepalen met het nieuwe ISSO-kleintje Uen Rc-waarden. van bouwkundige constructies U- en Rc-waarden vormen een belangrijk uitgangspunt bij het installatieontwerp en om aan de eisen uit het Bouwbesluit te voldoen. Om die reden behoren U- en Rc-waarden betrouwbaar en goed toegankelijk te zijn. Het bepalen van de waarden is echter niet eenvoudig. Daarbij zijn de bestaande rekenmethoden van onder meer fabrikanten en leveranciers van isolatiematerialen meestal vrij ingewikkeld. Aan de hand van het ISSO-kleintje, een praktijkgericht boekje in zak formaat, bepaalt u snel en op relatief eenvoudige wijze de U- of Rekentool Abonnees met een basislicentie op hebben ook de beschikking over een rekenmodule om de U- en Rc-waarden te bepalen. Van de tool verschijnt een update die volledig is afgestemd op het nieuwe Kleintje. Rc-waarde van verschillende bouwkundige constructies. De waarden staan in overzichtelijke tabellen. Verstoring door isolatie Het bepalen van U- en Rc-waarden is bijvoorbeeld nodig bij een te hoog energiegebruik en/of bij comfortklachten. Vaak wordt de installatie als oorzaak gezien. De boosdoener is echter niet zelden een niet goed geïsoleerde of luchtdichte gevel. Gebouwen worden steeds beter geisoleerd. Hoe beter de isolatie, hoe sterker de invloed van verstoringen zoals koudebruggen, veroudering, invloeden van vocht of verminderde isolatie door de bevestigingsmiddelen. Volgens de NEN 1068 Internationaal zijn de normen voor het bepalen van de U- en Rc-waarden aangepast aan (zeer) goed geïsoleerde constructies. In Nederland is dit opgenomen in de NEN Het ISSO-kleintje vermeldt van verschillende bouwkundige constructies de waarden gebaseerd op deze NEN. De correcties op de isolatie zijn al toegepast. Hoe verkrijgbaar? Kleintje U- en Rc-waarden is vanaf maart beschikbaar en voor 35,- (excl. btw en verzendkosten) te bestellen via de winkel op De herziening van deze uitgave is mogelijk dankzij een financiële bijdrage van de stichting Promotie Installatietechniek (PIT). Agenda 2014 VSK tot en met 7 februari Utrecht Instructiebijeenkomst Nieuw in NEN februari Regio Utrecht Instructiebijeenkomst gezond binnenmilieu, 20 maart Eindhoven fijnstof en luchtfilters 27 maart Zwolle 10 april Regio Utrecht 17 april Rotterdam Cursus Power Quality 18, 19 en 20 maart Woerden Instructiebijeenkomst Legionellaveilig beheren van koeltorens voor: Gebouwbeheerders april Regio Utrecht Deskundigen april 2014 Regio Utrecht Risico Analist* 8 mei 2014 en 28 mei Regio Utrecht *Voor het goed kunnen volgen van deze instructie is het noodzakelijk eerst instructiebijeenkomst voor deskundigen te volgen Cursus Hydraulische Schakelingen voor 24 april, Rotterdam Verwarmen en Koelen 7, 14, 21 en 28 mei Rotterdam Jubileumbijeenkomst 25 september Rotterdam Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op 20