HET VERMOGEN OM DUURZAAM TE ONTWIKKELEN

Transcriptie

1 HET VERMOGEN OM DUURZAAM TE ONTWIKKELEN

2 Colofon: De reeks Duurzame ontwikkelingen is een uitgave van het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling , Van marge naar mainstream Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling is een programma van de Ministeries LNV, VROM, OCW, EZ, V&W, BuZA/OS, van de provincies en van de waterschappen vertegenwoordigd door de Unie van Waterschappen. Leren voor Duurzame Ontwikkeling is een illustratieprogramma binnen het nationale Actieprogramma Duurzame Ontwikkeling en draagt bij aan een maatschappij waarin burgers, bedrijven, organisaties en overheden weten, kunnen, willen en durven bijdragen aan duurzame ontwikkeling. Na het doorlopen van een leerproces op maat beschikken bovengenoemde maatschappelijke actoren over meer kennis, meer competenties en meer motivatie om te participeren in duurzame ontwikkeling. Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling heeft SenterNovem als uitvoerend programmabureau. Contact: Programmabureau Leren voor Duurzame Ontwikkeling p/a SenterNovem Postbus RE Utrecht Tel: (030) Voor nadere/actuele informatie: Voor informatie over deze reeks: ISBN/EAN: SenterNovem publicatienummer: 3LVDO0801 2

3 HET VERMOGEN OM DUURZAAM TE ONTWIKKELEN Acht kwaliteiten voor duurzame ontwikkeling NICO VAN DER WOUDE 3

4 Voorwoord Er is verandering op komst. Een verandering waarin duurzame ontwikkeling een leidend principe zal zijn. Maar wanneer kun je als persoon en als organisatie een goede bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling? Over welke kwaliteiten gaat het dan? Voor duurzame ontwikkeling: de wereld-burger-rentmeester, de vakman, de evenwichtskunstenaar, de vooruitdenker, de verbinder, de koerskiezer, de functiegerichte innovator en de creatief betrokkene. Verenigt u al deze personages in u, dan bent u een superman of -vrouw die een duurzame wereld met rasse stappen dichterbij kan brengen. Gelukkig hoeven we niet allemaal alleskunners te zijn. Dat is niet realistisch. Overheden, bedrijven, scholen en maatschappelijke organisaties roepen om personeel met kwaliteit voor duurzame ontwikkeling. Medewerkers die meedoen in een snel veranderende samenleving. Maar het is wel zinvol onze organisatie en de samenleving bewust te maken dat al deze kwaliteiten van invloed zijn op een duurzame koers. Het is mogelijk om onze organisatie, het (personeels)beleid en activiteiten zo te organiseren dat al deze kwaliteiten verenigd zijn en ook gemobiliseerd worden. Dat kunnen we leren. Zodat elke organisatie als geheel een superman of vrouw wordt! Over iedere bovengenoemde kwaliteit hebben we iemand geïnterviewd. Personen met ervaring bij de overheid, bedrijfsleven, maatschappij of op school. Zij laten zien dat werk maken van duurzame ontwikkeling dagelijks gebeurt maar dat we tegelijkertijd ook nog grote stappen kunnen maken. Han de Groot Voorzitter stuurgroep Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling 4

5 Het vermogen om duurzaam te ontwikkelen: Acht kwaliteiten p. 06 Inleidend interview Ed Nijpels p. 10 De wereldburger-rentmeester Chris Kalden p. 19 De vakman Joseph Kessels p. 26 De evenwichtskunstenaar Atem Ramsundersingh p. 34 De vooruitdenker Ronald Jeurissen p. 42 De verbinder Mavis Carillho p. 49 De koerskiezer John Grin p. 57 De functiegerichte innovator Frans Berkhout p. 63 De creatief betrokkene Doekle Terpstra p. 70 Naschrift: Acht kwaliteiten 5

6 DUURZAME ONTWIKKELING: WAAR STAAN WE? De heer Nijpels, Commissaris van de Koningin in de provincie Fryslân, oud-minister van VROM en vanuit verschillende bestuursfuncties actief betrokken bij duurzame ontwikkeling, bijt in deze interviewreeks over de acht kwaliteiten het spits af. We vroegen hem waar we op dit moment - anno als samenleving staan als het om duurzame ontwikkeling gaat en wat hij van de genoemde kwaliteiten vindt. Voortgang geboekt In vergelijking met de periode dat ik nog minister van VROM was, zijn we een heel stuk opgeschoten. Toen we het eerste Nationaal Milieubeleidsplan maakten, trouwens het eerste integrale milieubeleidsplan in de wereld, was het idee erachter dat we een andere aanpak nodig hadden dan het beperken van emissies. We wilden meer naar een andere inrichting van productieprocessen, naar duurzaamheid, om als samenleving de milieuproblematiek het hoofd te bieden. Er is in al die jaren veel gebeurd zowel in het denken van mensen, als in het denken en handelen bij overheid en bedrijfsleven. Nijpels ziet enkele internationaal opererende bedrijven flink vaart maken op het gebied van duurzame ontwikkeling. Die zijn er zelf mee bezig, omdat ze mogelijkheden zien om kosten te besparen, maar ook door druk van buitenaf. Steeds meer wordt namelijk van bedrijven verwacht dat ze rapporteren over de mate waarin ze duurzaam opereren. Financieel belang en reputatie zijn belangrijke drijfveren, maar de bedrijven willen ook zelf vanuit een gevoel van verantwoordelijkheid hun bijdrage leveren. Als je het breder trekt zijn we volgens Nijpels minder ver dan het lijkt. Men is bezig met spaarlampen en energiebesparing. Het broeikaseffect is bekend, maar het besef dat het compleet anders moet is er niet. De mensen begrijpen dat er dingen moeten gebeuren, maar het hoe en wat willen ze graag aangereikt krijgen. Een diepgaande omslag is er nog niet, maar wel een versterkt bewustzijn vooral over het klimaat. Dat komt mede door de klimaatfilm van Al Gore, maar vooral ook door wat mensen zelf zien: vreemde dingen in de natuur, rare winters, rare zomers, tsunami s, orkanen, etcetera. Maar 6

7 smeltende ijskappen? Ik geloof niet dat de mensen daar echt wakker van liggen. Door alle publiciteit beseffen de mensen dat er wat aan de hand is, maar hoe het precies zit weten ze niet. De zure regen was heel concreet, je zag het aan de bomen, maar klimaatverandering zie je niet. Je ziet dus vaak dat incidenten en milieurampen leiden tot een doorbraak. Oplossingsrichtingen: Consuminderen of ontwikkelen? Vaak wordt er gezegd dat verminderen van de consumptie belangrijk zou bijdragen aan duurzame ontwikkeling. Anderen vinden dat je verbetering juist moet zoeken in nieuwe ontwikkelingen. Nijpels: Consuminderen vind ik geen slimme benadering. Het is vrijwel onmogelijk om mensen op dat pad te krijgen, behalve kleine groepjes en het is in strijd met het wezen van de mens. Je moet er dus voor zorgen dat datgene wat wordt geconsumeerd zo weinig mogelijk schade aan het milieu toebrengt. Drietrapsraket Als het gaat om de rol van overheden bij het stimuleren van duurzame ontwikkeling denkt Nijpels dat die vooral ligt bij de rijksoverheid. De overheid heeft een belangrijke rol bij duurzame ontwikkeling door het aangeven van doelstellingen, door het tijdpad aan te geven en de sancties als de doelstellingen niet worden gehaald. Het gaat om die drietrapsraket: dit zijn de eisen, zoveel tijd krijg je en dit zijn de sancties. En verder moet je het zoveel mogelijk overlaten aan het bedrijfsleven en je er niet al te veel mee willen bemoeien. De overheid is er ook niet voor geëquipeerd om nieuwe productieprocessen te bedenken. Je moet wel heel duidelijk maken wat de drietrapsraket is en dan de vrijheid geven om eigen oplossingen te bedenken. Nijpels ziet veel in het werken met convenanten, want daarmee win je tijd, vergeleken met wetgeving. Bovendien kun je met convenanten soms verder gaan dan het parlement in eerste instantie wil. Ik weet nog dat destijds een meerderheid in de Kamer het niet eens was met mijn ideeën over het terugdringen van fosfaten in waspoeders. De wasmiddelenproducenten heb ik een wettelijke maatregel voorgehouden en die maakten de inschatting dat ik in de Kamer mogelijk toch mijn zin zou krijgen. Ze gingen mee in een convenant en toen had de Kamer het nakijken. Binnen enkele maanden waren de poeders met fosfaten uit de schappen. 7

8 Kwaliteiten voor duurzame ontwikkeling De acht kwaliteiten beschouwend, vindt Nijpels vooral dat ze kunnen dienen als inspiratie om na te denken over duurzame ontwikkeling. Enkele van de kwaliteiten die in de volgende hoofdstukken meer gestalte krijgen, spreken hem in het bijzonder aan. De wereldburger-rentmeester Ten eerste is dat de notie over wereldburger-rentmeesterschap. Het besef dat je weet hoe de wereld in elkaar zit en hoe de wereld naar de knoppen gaat als we geen actie ondernemen, vind ik esssentieel. Mensen moeten worden geconfronteerd met hun verantwoordelijkheid. Je hoort je te schamen als je zomaar iets op de grond gooit en je hoort je te schamen als je bijvoorbeeld niets doet voor oudere mensen. Bijdragen aan een veilige omgeving, voorkomen van milieuvervuiling en natuuraantasting en zuinig omgaan met eindige grondstoffen moet volgens Nijpels een soort grondhouding van iedereen zijn. De evenwichtskunstenaar Ook de kwaliteitskarakteristiek: onderlinge afhankelijkheid en afwenteling is een belangrijke. Bij deze kwaliteit gaat het om het kunnen hanteren van evenwicht en het onderkennen van de samenhang van systemen bij problemen en het vinden van oplossingen. Nijpels vindt dat, op deze manier geformuleerd, bijna voer voor wetenschappers. Bij het brede publiek mag je een dergelijke kwaliteit misschien niet altijd verwachten, maar als je het hebt over beleidsambtenaren wel. Ik zie ook in ons ambtelijk apparaat dat in de afwegingen die zij presenteren en in de beleidsnotities duurzame ontwikkeling bijna altijd een rol speelt. In die zin is er al wel sprake van een behoorlijke verankering. Je moet er wel steeds alert op zijn dat duurzame ontwikkeling niet alleen als vlag wordt gebruikt om de lading te dekken. De koerskiezer Vervolgens licht Nijpels de kwaliteitskarakteristiek onzekerheid en voorzorg uit het rijtje. Het hanteren van het voorzorgprincipe neemt bij deze kwaliteit een belangrijke plek in. Nijpels noemt dat een interessant principe. Vooral in de milieuwereld is het altijd al een belangrijk principe geweest. Tegelijkertijd is het ook een kwetsbaar principe, omdat het door een deel van de belangengroepen en een deel van de journalisten wordt gebruikt om aan te tonen dat milieubeleid niet deugt. Ze presenteren het als een vorm van onrust zaaien, waarbij je al maatregelen treft zonder dat je weet of dat wat je voorziet zich ook voor zal doen. Toch is hij er voorstander van om wel je maatregelen te treffen en koers te kiezen ook als je er niet helemaal zeker van bent of ecologische schade wel zal ontstaan. Politiek is dat soms moeilijk uit te leggen. Je ziet dat bijvoorbeeld bij het klimaatbeleid in de IPCC-rapporten, waarin dan voor bepaalde gevolgen wordt gesteld dat er een kans van 90 % is dat ze zich zullen voordoen. Er zijn dan mensen die zeggen dat je met 10 % 8

9 onzekerheid die miljarden niet moet investeren. Wij moeten dan toch uitleggen dat we dat toch moeten doen, omdat we het ons niet kunnen permitteren ongelijk te krijgen. De creatief betrokkene Tenslotte onderstreept Nijpels de noodzaak van creativiteit en betrokkenheid. Creativiteit is nodig bij het bedenken van innovatieve oplossingen en het bewandelen van ongebaande paden. Betrokkenheid, of noem het gebiologeerd raken, is vaak de bron van creativiteit. Op duurzaamheid terrein is creativiteit erg belangrijk, want daarmee bereik je doorbraken. Je hebt daar creatieve mensen voor nodig die volhouden. Nijpels refereert ook aan het NMP en de 4 e Nota Ruimtelijke Ordening, waarbij het planproces en ook de publiciteit op een heel onorthodoxe manier is aangepakt. We hadden bijvoorbeeld Gullit op een affiche over ruimtelijke ordening, we hadden bijzondere manieren waarop we de plannen naar buiten brachten en hadden voorbereid. Dat werkte goed voor het draagvlak, maar ook om mensen te stimuleren met goede ideeën te komen. Om tot doorbraken te komen heb je vaak gekke, creatieve mensen nodig, die zich vastbijten in een idee. Nijpels noemt het voorbeeld van een recente vinding met piepschuimbolletjes gevuld met vloeistof, die als een deken over een mestbassin gelegd, de emissie van gassen met 60 % verminderen. Piepschuim heeft een slecht imago als het om het milieu gaat, maar je kunt er toch geweldige dingen mee doen voor het milieu. Je moet dan wel zorgen dat de wetgeving ruimte biedt voor onorthodoxe oplossingen, want deze uitvinder loopt nu weer tegen een woud van regeltjes aan. Als je het over leren voor duurzame ontwikkeling hebt, vind ik dat een belangrijk punt voor ambtenaren. Ze moeten met deze creatieve mensen leren meedenken in term van oplossingen en niet alleen maar problemen zien. 9

10 DE WERELDBURGER-RENTMEESTER De wereldburger-rentmeester zorgt voor zichzelf, voor anderen en voor de fysieke werkelijkheid. Hij is ervan doordrongen dat we zuinig om moeten gaan met de eindige voorraad grondstoffen en dat we milieuvervuiling en aantasting van de natuur moeten voorkomen om deze planeet leefbaar te houden. Hij ziet dat dit alleen mogelijk is als we niet afwentelen, niet leven ten koste van anderen, maar de wereldbevolking gelijkelijk kan delen in welvaart en welzijn. Noord kan niet overconsumeren ten koste van Zuid. Om evenwicht op de planeet te bereiken, vindt de wereldburger-rentmeester dat we de bereidheid moeten hebben naar elkaar te luisteren, dat we in plaats van de competitie aangaan, samenwerking moeten zoeken en dat we moeten werken aan een veilige omgeving waarin het goed wonen, werken en leven is. Kwaliteitskarakteristiek: (Wereld-) Burgerschap en rentmeesterschap Chris Kalden is ten tijde van het interview nog niet zo lang directeur van Staatsbosbeheer(mei 2007). Hij voelt zich duidelijk thuis in het kantoor gelegen aan de rand van de bossen rond Driebergen, maar dat was evenzeer het geval in zijn vorige werk als secretaris-generaal bij het ministerie van LNV. Oud-minister Veerman, zo zegt Kalden, noemde dat het ministerie van het Goede Leven. Hij doelde daarbij niet op Bourgondisch eten, maar kenschetste het ministerie meer in Socratische zin, als de plek waar je bezig bent met de essentie van het bestaan en van het leven: natuur en landschap, voedsel, dieren en dan in ecologische, economische, esthetische en ethische zin. Kijkend naar zijn huidige werk, ziet hij dat als een uitsnede daarvan. Chris Kalden werkte vanaf 1982 bij de rijksoverheid. Eerst bij het ministerie van CRM en daarna bij LNV. Hij vervulde bij het ministerie van LNV verschillende functies op het beleidsveld van natuur en landschap. Van 1997 tot 2002 was hij directeur-generaal bij LNV met uiteenlopende portefeuilles, waarna hij werd benoemd tot secretaris-generaal. Sinds mei 2007 is hij directeur van Staatsbosbeheer. 10

11 Rentmeesterschap Bij Staatsbosbeheer is de hoofdopdracht om meer dan hectare natuurlandschap goed te beheren, in waarde te behouden en te doen toenemen. Dat heeft op een wel heel directe manier met rentmeesterschap te maken. Duurzaamheid en continuïteit zijn sleutelbegrippen, zeker als je ook kijkt naar de tweede opdracht van Staatsbosbeheer. Die houdt in dat wordt bevorderd dat zoveel mogelijk mensen in Nederland toegang hebben tot die gebieden, en de waarde daarvan kunnen genieten, niet alleen maar fysiek, maar op zo n manier dat hun welzijn wordt vergroot. Dat kan gaan van gewoon wandelen tot studie maken van de natuur en alle mogelijke varianten daartussenin. Kalden vindt ook persoonlijk een kwalitatitief, hoogwaardige omgeving erg belangrijk. Ik ben ervan overtuigd dat die daadwerkelijk bijdraagt aan een gevoel van welbevinden van de mensen en de manier waarop ze vormgeven aan de samenleving. Als je die hoogwaardige leefomgeving als voorwaarde stelt dan kom je natuurlijk automatisch terecht bij duurzaamheid en vragen over continuïteit. Je hebt het dan over het scheppen van gunstige milieucondities of het verantwoord omgaan met vernieuwbare grondstoffen. In het rapport van de Commissie Brundland uit 1987 Our Common Future is al op uitstekende wijze neergelegd wat rentmeesterschap inhoudt en wat duurzame ontwikkeling betekent. Aan het begrip rentmeesterschap zitten heel feitelijke kanten die gedurende heel lange tijd onveranderd zullen blijven. Maar natuurlijk zijn er ook cultureel bepaalde componenten. Het begrip welzijn is immers geen statisch begrip en is ook niet op alle plekken van de aardbol identiek. Belangrijk is dat we streven naar het voorkomen van verdere uitputting van onze planeet, zeker over een langere periode bezien. Mondiaal perspectief: over de grenzen heen kijken Zo is er intern bij Staatsbosbeheer, maar ook in de samenleving discussie of houtoogst verantwoord is. Kalden: Veel Nederlanders hebben zo langzamerhand een natuurbeeld, waarin dat niet kan, maar op mondiaal niveau staat vanuit duurzaamheidsperspectief houtoogst niet ter discussie mits die benutting op een duurzame wijze wordt aangepakt. In Nederland verkeren we zo langzamerhand in de luxe positie om te zeggen dat vormen van benutting zoals oogst van hout en van vruchten niet bij natuurbeheer passen, maar ik ga er niet in mee als dat dogmatisch wordt benaderd. In grote delen van de wereld, bijvoorbeeld in Afrika, hebben ze die luxe positie niet en is zo n standpunt ondenkbaar. Bij ons staat het ecologisch perspectief voorop, maar als het oogsten van hout daarbij past, zijn we trots op onze bijdrage aan onze nationale houtbehoefte. Waarmee Kalden ook zegt dat we niet te eng naar de Nederlandse situatie moeten kijken, maar ook vanuit een ruimer, mondiaal perspectief de belangenafweging moeten bekijken. 11

12 Luisteren naar elkaar Het denken over duurzame ontwikkeling heeft de manier waarop Staatsbosbeheer in het leven staat zeker beïnvloed. Kalden: Kijk, duurzaamheid is niet iets wat je computermatig kunt hanteren. Het is geen wetenschappelijk model. Er is ruimte voor interpretatie. Daarom heb ik het ook liever over duurzame ontwikkeling dan over duurzaamheid, omdat het laatste uitgaat van een status en het eerste over een proces dat nooit af is. Het denken over duurzame ontwikkeling, zeg maar de guiding principles ervan, stimuleert ons enorm in het voeren het vormgeven van de discussies. Het principe van people, planet, profit, helpt ons bij het bepalen van posities en het maken van keuzes. De SER heeft al weer heel wat jaren geleden aan dat triple p-model een mij zeer aansprekend element toegevoegd, namelijk dat je de invulling van die driehoek in permanente dialoog met je omgeving moet doen. Je kunt namelijk nog zo je stinkende best doen in je eigen domein, maar het krijgt pas echte waarde als dat in samenspraak met die omgeving gebeurt. Voor Staatsbosbeheer is die dialoog met de omgeving heel belangrijk, omdat bijna alles wat Staatsbosbeheer in de terreinen doet anderen interesseert of op de een of andere manier raakt. Voor een maatschappelijk georiënteerde natuurbeheerder is zorgvuldige communicatie, discussie over ingrepen met de omgeving en de omgeving tijdig informeren over wat er gaat gebeuren daarom heel belangrijk voor het welslagen van de activiteiten. Als simpel voorbeeld noemt Kalden het kappen van bomen. Als je niet goed communiceert over de redenen en het waarom en de timing, heb je gedonder in de glazen. Daarmee bedoel ik niet dat het voorkomen daarvan je motivatie moet zijn om te communiceren. Dat moet inherent zijn aan je manier van kijken naar je opdracht en de manier waarop je daarmee omgaat. Je moet het wìllen uitleggen, omdat we betekenis toekennen aan het belang dat anderen toekennen aan onze terreinen. Op jaarbasis hebben we 150 miljoen bezoeken aan onze terreinen. Die bezoekers zijn onze stakeholders en stakeholders erbij betrekken, participatie en communicatie en interactie met je omgeving zijn nauw verbonden met het denken over duurzame ontwikkeling. Die extra dimensie van de dialoog met de omgeving die in dat SER-rapport aan het triple p-concept werd toegevoegd heb ik altijd goed onthouden. 12

13 Het principe van people, planet, profit, helpt ons bij het bepalen van posities en het maken van keuzes. De invulling van die driehoek moet je in permanente dialoog met je omgeving doen. De verbondenheid tussen mens en omgeving Ik ben de afgelopen dertig jaar nogal actief geweest in de relatie tussen water en natuur. Op enig moment was ik voorzitter van een internationale organisatie, die tegenwoordig Wetlands International heet. Wij kwamen toen in gesprek met een Aziatische organisatie. Door bezoeken aan Maleisië en andere Aziatische landen werd ik zwaar geconfronteerd met het feit dat de relatie met natuur en de manier waarop inhoud wordt gegeven aan natuurbeleid daar totaal anders is dan hier. Er waren daar bijvoorbeeld slikvlakten aan de oostkant van Maleisië waar heel veel steltlopers doortrokken en daar werd door de lokale bevolking veel van geoogst. De druk op dat gebied was te groot. In Nederland zouden we er dan een hek omzetten of een wet op los laten. In ieder geval een wat technocratische oplossing. Daar organiseerden ze tussen de dorpen die aan de slikvlakten lagen een voetbalcompetitie, waarbij de teams op de shirts een vogel verbeelden, bijvoorbeeld het team de sandpipers. Die voetbalcompetitie werd gebruikt om informatie en educatie op gang te brengen over het belang van die vogels en hoe ze over de wereld trekken van Siberië via Azië naar Australië. Op die manier werd involvement gecreëerd vanuit de overtuiging dat het belang van goed omgaan met de natuur ín de mensen moet zitten, terwijl wij veel dingen buiten de mensen om kunnen organiseren. Een ander voorbeeld is dat in die contreien de afhankelijkheid van de lokale bevolking van de wetlands gewoon feitelijk is. Ze leven van de natuur en dat doen wij niet meer. Wij zijn losgeraakt van de omgeving. Daar heb ik de daadwerkelijke en spannende relatie tussen mens en omgeving gezien. Die wordt bij ons op een totaal andere manier, buiten de mens om, ingevuld en je mag je afvragen of dat een goede manier is. Het lijkt erop dat we onszelf in sociale en culturele zin buiten het ecosysteem hebben geplaatst. Het is bij ons de mens en zijn omgeving en niet de mens in de omgeving. Kalden zou graag willen dat we ook hier die verbondenheid tussen mens en omgeving weer beter zichtbaar en voelbaar zouden kunnen maken. 13

14 Het lijkt erop dat we onszelf in sociale en culturele zin buiten het ecosysteem hebben geplaatst. Het is bij ons de mens en zijn omgeving en niet de mens in de omgeving. Burgerschap en rentmeesterschap: local community involvement, betrokkenheid Kalden denkt bij begrippen als burgerschap en rentmeesterschap in de eerste plaats aan local community involvement en geeft een voorbeeld om aan te geven hoe belangrijk dat is. Kalden maakt onderdeel uit van een Egyptepanel dat de minister van water in Egypte adviseert. De toekomst van goed watermanagement in Egypte staat of valt met de betrokkenheid van de gebruikers. Egypte is een land waar de overheid heel dominant is, met een geweldig groot ministerie, maar het ministerie, op zijn minst de top van het ministerie werkt vanuit het volledige besef dat zij het management niet voor elkaar kunnen krijgen Je kunt die 70 miljoen Egyptenaren niet meer zo in de hand houden en aansturen om het waterbeheer goed te regelen. Je hebt ze gewoon nodig. Nou, dat is een zware constatering voor zo`n institutie als een departement, dat je verdorie afhankelijk bent. En dat je aan de slag moet met ownership en met termen als rentmeesterschap en betrokkenheid. Het zijn allemaal begrippen die eigenlijk met hetzelfde te maken hebben. Met het concreet maken van de betekenis en daarmee van het belang van de omgeving. Voor Staatsbosbeheer vindt Kalden het de komende jaren belangrijk om te zoeken naar het hoogste niveau waarop mensen zich actief betrokken willen voelen. Betrokkenheid moet leiden tot activiteit Iedereen voelt zich betrokken als naast zijn huis een boom wordt gekapt en ook nog als dat even verderop in de straat gebeurt. Volgens Kalden moeten we naar een hoger schaalniveau van betrokkenheid om in Nederland goede, mooie, kwalitatief hoogwaardig natuur en landschap te hebben. Dan is de vraag tot welk niveau ben je als mens, als individu, bereid om iets te doen. Dat kan in de vorm van meepraten, berken trekken op onze terreinen, financiële bijdragen, dat definieer ik heel breed. Maar het moet een betrokkenheid zijn die leidt tot activiteit. De grote zoektocht is: hoe krijgen we dat voor elkaar op een schaalniveau dat de naastliggende boom overstijgt. Vorige week was ik bij de uitreiking van de Groeneveldprijs aan Bennie Jolink. 14

15 Hij vertaalde zijn verbondenheid en zijn liefde voor het platteland in het begrip naobuurschap. Nou, in het oosten van het land leeft dat nog. Daar heb je een andere manier van betrokkenheid dan in het westen van het land. Duurzame ontwikkeling van landschappen in Nederland zal staan of vallen bij die actieve betrokkenheid. En dat is niet week in week uit met dingen bezig zijn, maar het bewust zijn van het belang dat die omgeving voor je heeft. Afwenteling Op vele plekken in de wereld verder van huis neemt de druk op het milieu enorm toe veelal als gevolg van vraag naar grondstoffen in de westerse wereld en in China en India. Hoe kijkt Kalden tegen het probleem van afwenteling aan?. Als ik naar de wereld, de aardkloot, kijk dan laat het mij niet onverschillig wat er in Afrika gebeurt. En niet alleen omdat daar mensen dood gaan, maar omdat wel heel erg gemakkelijk is als je een kringetje van een kilometer om je eigen huis trekt en zegt: als het daar maar goed is, zal het me voor de rest een rotzorg zijn. We hebben een morele verantwoordelijkheid om ons dit aan te trekken. De sleutel ligt volgens mij in het hand in hand samen laten gaan van sociale en economische ontwikkeling en daarbij als trigger productie en handel te gebruiken. Voorspoed door ook een vergroting van het welstandsniveau. Kalden illustreert dit aan de hand van de trilaterale samenwerking vanuit de LNV tussen Maleisië, Indonesië en Nederland om op verantwoorde wijze geproduceerde producten op de Europese markt te krijgen. Dan moet je denken aan groente, fruit, palmolie en hout. En dan ontken je dus niet het belang van economie, productie en handel, maar je probeert het in een context te krijgen waarin je zegt: dat kun je verantwoorden. Eén van de grotere misverstanden is dat de economische ontwikkeling in Europa Afrika arm houdt en dat er vooral een Noord-Zuid handelsrelatie zou moeten ontstaan. De meest effectieve manier om Afrika zich in goede richting te laten bewegen is een Zuid-Zuid handelsstroom. Het binnen het continent op gang krijgen van allerlei relaties. Dan is het belangrijker dat Kenia iets met buurlanden doet dan met Europa. In de discussie over globalisering voelt Kalden zich aangetrokken tot de alter-mondialisten, de groep die niet de schaduwzijde van globalisering ontkent, maar vindt dat je er op een verantwoorde manier mee om kunt gaan. De denkbeelden van die altermondialisten liggen heel dicht bij die over duurzame ontwikkeling. De rode draad voor mij is dat je zonder inzicht in processen en belangen, moeilijk tot die verbinding komt. Je moet dus veel energie stoppen in het verkrijgen van inzicht en het verbreiden van inzicht. In Nederland zitten we dan ook nog in de bijzondere positie dat we een rijke samenleving zijn en dat we het ons kunnen veroorloven om geld en middelen te investeren in het verwerven van kennis en inzicht. 15

16 De rode draad voor mij is dat je zonder inzicht in processen en belangen, moeilijk tot die verbinding komt. De muur van welwillendheid Is de burger op dit moment in het denken over duurzame ontwikkeling niet verder dan de overheid? Kalden wil niet cynisch zijn, maar refereert aan een gebeurtenis in zijn tijd op het ministerie. Enkele medewerkers die met duurzame ontwikkeling bezig waren zeiden toen tegen me: iedereen is het met onze ideeën eens, maar ze doen er niks mee. En ze omschreven dat als De muur van Welwillendheid. Kalden noemt dat een mooie omschrijving voor zaken die in het algemeen goed en mooi worden bevonden. Zo vinden bijna alle Nederlanders natuur belangrijk, toch hebben bijvoorbeeld de leden van natuurmonumenten weinig politieke invloed. Dat spanningsveld tussen iets mooi en belangrijk vinden en anderzijds het acteren daarop, dat intrigeert Kalden. Hij denkt inderdaad dat de burgers er op dit moment klaar voor zijn, maar de vraag is tot welke actie ze dan komen. Individuele burgers doen heel relevante dingen, maar je hebt er veel nodig voor het merkbaar wordt. Enkele grotere bedrijven die met maatschappelijk verantwoord ondernemen bezig zijn, zijn in hun denken over duurzame ontwikkelingen verder in vergelijking met overheidskringen. Vooral als dat bij die bedrijven verankerd is in de top en niet als een soort afkoop is ondergebracht bij een onderdirecteur. Kalden geeft een voorbeeld van die noodzakelijke integrale aanpak uit de eigen organisatie, waarbij in één van de districten het gebruik van biodiesel voor alle voertuigen was ingevoerd. Daarmee stopte men omdat het teveel ten koste ging van het budget. Toen hebben we besloten om in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen dat binnen de hele dienst te gaan invoeren, waardoor men op districtsniveau niet meer voor die keuze komt te staan. Dat acteren via een hoger aggregatieniveau dat lukt bij de overheid beslist niet goed. Kalden wijst er op hoe schandalig lang er is gediscussieerd over het gebruik van verantwoord geproduceerd hout door de overheid. Het onderbrengen van de verantwoordelijkheid voor duurzame ontwikkeling alleen in de milieuhoek noemt hij één van de grootste fouten. Je verengt dan triple p tot die ene p van planet en die parkeer je dan bij één ministerie. Sinds Bruntland zitten we met die tot milieu vernauwde opvatting en dat is nog steeds merkbaar. Ook de milieubeweging heeft mijns inziens te lang op dat spoor gezeten. Kalden juicht het dan ook toe dat duurzame ontwikkeling in deze kabinetsperiode onder het 16

17 driemanschap Cramer (VROM), Koenders (Ontwikkelingssamenwerking) en Balkenende valt. In het beleidsprogramma van het Kabinet is zelfs opgenomen dat duurzame ontwikkeling een kabinetsbrede opgave is. Het blijft echter nog steeds lastig om anderen erbij te betrekken en te committeren en vanuit die niche naar mainstream te komen. Zo ziet hij dat ook met de grote sympathie die het publiek heeft voor duurzame ontwikkeling. De sympathie is er wel, maar wat het acteren betreft zit het nog niet in de mainstream van de grote sociale processen. Het zit nog niet in de kern van beslissen, denken en doen. Die opgave ligt er nog. Kalden haalt het natuureducatieproject Natuurwijs aan dat kinderen van de basisschool in contact met de natuur wil brengen en dat is gebaseerd op de drieslag hoofd, hart, handen. Kinderen krijgen te maken met de kenniskant en de gevoelskant, maar ook met doen door met de handen in de modder te zitten en zo bezig zijn met beestjes, takjes en plantjes. Uitgaande van die drieslag kun je stellen dat er vergeleken met tien jaar geleden mensen meer hart voor duurzame ontwikkeling hebben gekregen, voor anderen is het meer een theoretisch hoofd - verhaal, maar de handen, het doen, het toepassen in de praktijk ontbreekt. Burgerinitiatieven zijn cruciaal Kalden vindt dat burgerinitiatieven onmisbaar zijn om tot duurzame ontwikkeling te komen, want bedrijfsleven en overheid zijn toch eerder reactief ingesteld. Maar alle partijen hebben elkaar nodig en het mooist is dan, en daarmee komt hij weer terug op het begin van het gesprek, dat die duurzame ontwikkeling in een gestructureerde dialoog tot stand komt. Burgerinitiatieven zijn belangrijk, maar ze moeten om impact te krijgen wel met elkaar worden verbonden. Kalden: Daarom is het nodig dat er bij die overheid mensen zitten, bestuurders en ambtenaren, die duurzaamheidsambities hebben en luisterend vermogen, zodat ze die verbindende rol kunnen spelen. Dat is overigens niet eenvoudig, want als je naar burgerinitiatieven kijkt dan zijn er bijvoorbeeld op het platteland honderden, zelfs duizenden groepjes bezig met allerlei onderwerpen. Het bruist, maar het is niet zichtbaar. Er is maar één ding en dat is de ander Op de vraag of hij een boodschap heeft voor de ambtenaren die direct met duurzame ontwikkeling bezig zijn en anderen die er rekening mee zouden moeten houden, heeft Kalden een duidelijk antwoord. De eerste categorie, zegt hij, moet ontzettend oppassen niet in de valkuil trappen dat ze gaan dienen als excuus-truus. Ze moeten gedreven bezig zijn, maar geen zeloten worden. Het succes van de mensen die het als opdracht hebben ligt bij de 17

18 ander. Dat is lastig, want Kalden weet hoe moeilijk het is voor mensen met een missie om tevreden te zijn als de ander in beweging komt. Die anderen voor wie het niet de kern van hun werk is, roept hij op om op zijn minst interesse te tonen en begrip op te brengen voor het denken over duurzame ontwikkeling. Het argument: duurzame ontwikkeling daar ben ik niet van, is een absoluut ongeldig argument. 18

19 DE VAKMAN Vakmanschap is een bijzondere kwaliteit. Mensen die hun vak met grote kennis en kunde beoefenen oogsten veelal bewondering, vooral als het vak met passie wordt beoefend. De ware vakman weet zijn vakmanschap met duurzame ontwikkeling te verbinden. Kwaliteitskarakteristiek: vakmanschap Dat het gesprek met professor Joseph Kessels plaatsvindt in de Politie Academie in Apeldoorn is geen toeval. Joseph Kessels is al decennia lang bezig met het onderwerp opleiden en leren en adviseert veel bedrijven en organisaties over het opzetten van leertrajecten. In de jaren 80 van de vorige eeuw was hij een belangrijke inspirator voor de ontwikkeling van bedrijfsopleidingen naar Human Resources Development. Hij deed daarvoor veel onderzoek en promoveerde ook op dat onderwerp aan de Universiteit van Twente. Samen met Cora Smit stichtte hij in 1977 nog tijdens zijn studie, The Learning Company, een organisatie van adviseurs die zich richt op het ontwerpen van leertrajecten en opleidingsprogramma s. Nu, dertig jaar later heeft The Learning Company ook vestigingen in België, Zuid-Afrika, India en China. De rijke en jarenlange ervaring van Kessels met opleiden en leren staat garant voor een boeiend gesprek over vakmanschap en duurzame ontwikkeling. Joseph Kessels promoveerde cum laude aan de Universiteit van Twente op onderzoek over het ontwerpen van succesvolle opleidingsprogramma s. Sinds 1977 is hij partner bij Kessels & Smit, The Learning Company. Joseph Kessels is hoogleraar Human Resources Development aan de Universiteit van Twente en was dat van aan de Universiteit Leiden. Hij publiceerde vele boeken en artikelen over educatie en leren, kennisproductiviteit en de kenniseconomie. In 2006 werd hij benoemd tot Decaan van TSM Business School, opgericht door de Universiteit Twente, waar hij zich inzet voor leiderschap en ondernemerschap ten behoeve van innovatie en duurzame ontwikkeling. Kessels: Het thema van duurzame ontwikkeling heeft altijd een belangrijke rol in mijn leven gespeeld, maar dan meer in de betekenis van hoe je verantwoord met je omgeving en mensen om kunt gaan en dat je verantwoording draagt voor toekomstige generaties. Dat ik van de generatie ben die is 19

20 opgegroeid met het rapport van de Club van Rome en het Brundtlandrapport heeft daar zeker mee te maken. Ondernemen mét mensen in plaats van in competitie De laatste jaren is duurzame ontwikkeling voor Kessels nog belangrijker geworden: Als decaan van de Business School heb ik als hoofdthema gekozen dat we ons in willen zetten voor de professionele ontwikkeling van leiderschap en ondernemerschap ten behoeve van innovatie en duurzame ontwikkeling. De verantwoordelijke onderneming voor duurzame ontwikkeling is ook het onderwerp van de jubileumconferentie in 2007 ter gelegenheid van het 40-jarige bestaan van TSM Business School. Kessels wil bewust tegenwicht bieden aan de klassieke business schools die zich de laatste decennia volgens hem veel te veel hebben ingezet voor de aandeelhoudersbelangen, door winst genereren op de korte termijn centraal te stellen. We moeten inzetten op verantwoordelijk ondernemerschap, ondernemen mét mensen in plaats van in competitie, op een zodanige manier dat er continuïteit is en we niet eenzijdig mensen en milieu belasten op dit moment hier, en we de problemen niet doorschuiven naar de goedkope, nieuwe EU-landen, naar de ontwikkelingslanden en naar toekomstige generaties. Kessels vindt dat werken aan duurzame ontwikkeling vooral moet voortkomen uit persoonlijke betrokkenheid, waarbij je voortdurend zoekt naar wat je eigen persoonlijke bijdrage kan zijn. Zo reist hij zelf veel met het openbaar vervoer en rijdt hij in een auto met een hybride aandrijving. In leertrajecten probeer ik ook altijd een emancipatorisch aspect of een duurzaamheidsaspect in te bouwen, omdat ik het belangrijk vind om mensen uit te rusten met een bekwaamheid met een langere levensduur dan één jaar. Je moet je dus afvragen met welke bekwaamheden je een heel leven vooruit kunt. Zo heeft Kessels veel studie gemaakt van innovatie in bedrijven en hoe werkklimaat innovatie bevordert. Een in het oogspringende innovatie was bijvoorbeeld de samenwerking tussen bedrijven die producten opleverden, zoals de Senseo en de Beertender. Van dat soort producten neemt na een half jaar de economische waarde al af, omdat het product wordt gekopieerd. Dat is ook niet zo interessant. Wel interessant is wat blijft. Het blijvende, het duurzame is het vermogen om die samenwerking tot stand te brengen en van daaruit te vernieuwen. Dat kan niet worden gekopieerd en niet worden gekocht. Dat is een vorm van duurzaamheid die me interesseert. Hoe je dat duurzame vermogen kunt ontwikkelen. 20

21 Thema s als duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn belangrijke gangmakers voor innovatie en voegen betekenisvolle waarde toe. Kessels ziet het streven naar duurzame ontwikkeling om de grote problemen in onze maatschappij op te lossen ook als een prikkel voor innovatief gedrag. Het is een stimulans voor de gedrevenheid om de dingen anders, slimmer, mooier en verantwoord te doen. Het heeft weinig zin om innovatie van bovenaf op te leggen, want dat werkt niet. Innovatief vermogen komt voort uit die persoonlijke gedrevenheid en een gegrepen zijn, soms samen met anderen, door de gedachte een oplossing voor een probleem te bedenken. Dat is de motor van innovatie. De jongere generaties willen duurzaam bezig zijn Kessels ziet dat ook voor de aanstormende generaties duurzame ontwikkeling belangrijk is. Jongeren staan anders in het leven dan de oudere generaties. Ze willen betekenisvol aan het werk. Ze doen de dingen op een andere manier en vinden positie, status, aanzien en hiërarchie minder belangrijk. Ze willen een punt maken, ze willen waarde toevoegen, iets moois maken, met een netwerk van gelijkgestemden optrekken en plezier maken. Jongeren willen erkenning voor hun talenten. Ze willen mogelijkheden om zich te ontwikkelen en ruimte krijgen om dingen te doen en invloed uit te oefenen. Jonge ingenieurs willen niet meer drie jaar aan de tekentafel om het vak te leren, zoals hun oudere collega s dat vroeger hebben gedaan. Ouderen verwijten jongeren vaak dat ze zich niet kunnen concentreren, geen ambitie hebben om door hard werken iets te bereiken en dat ze het eenvoudige, ambachtelijke werk niet meer willen doen. Kessels deelt die kritiek niet. Jongeren schuwen het handwerk niet, maar doen het niet vanuit gehoorzaamheid, of omdat het nodig is om hogerop te komen. De geschetste houding van jongeren gaat niet ten koste van vakmanschap. Hij ziet juist bij jongeren veel aandacht voor het ambachtelijke, bijvoorbeeld in de schilderkunst waarin jonge kunstenaars weer volgens klassieke methoden willen werken. Ook in de beeldhouwkunst zie je dat. Of in toegepaste kunst zoals bij een Piet Hein Eek die met sloophout prachtige meubels maakt. Ook de geweldige bevlogenheid waarmee studenten bezig zijn om de energiezuinigste zonneauto te bouwen, ziet Kessels als een mooie vorm van 21

22 geconcentreerd vakmanschap die toch ook voortkomt uit een bewustzijn om zo weinig mogelijk energie te gebruiken. Wat ze doen en hoe ze er mee bezig zijn is sterk people en planet gedreven. Voor de jongere generatie is maatschappelijk verantwoord bezig zijn, betekenisvol bezig zijn, een thema wat bijna aan hun lijf gebakken is Hebben vakmanschap en duurzame ontwikkeling met elkaar te maken? De vraag is natuurlijk of vakmanschap en duurzame ontwikkeling nauw met elkaar zijn verbonden. Kessels: Gesteld dat je over de ware vakman kan spreken, dan schept die er genoegen in iets moois te maken. Als dat esthetische ook nog gekoppeld is aan relevantie kom je dicht bij duurzame ontwikkeling. Hoewel Kessels vindt dat vakmanschap en duurzame ontwikkeling niet onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, zijn er wel raakvlakken. Een vakman schept er genoegen in om zijn producten te verbeteren, het mooier, slimmer, sneller, eenvoudiger, minder belastend te maken. Dat komt dichtbij duurzaamheid, want het gaat om een vermogen dat niet ophoudt en dat leidt tot een progressie in ontwikkeling. Hoe kun je mensen stimuleren om hun vakmaatschap in te zetten voor duurzame ontwikkeling? Kessels: Wat natuurlijk wel kan gebeuren en ook daadwerkelijk veel gebeurt is dat mensen met het thema duurzaamheid in aanraking komen en hun vakmanschap daarvoor in gaan zetten. In aanraking komen met kan op vele manieren, bijvoorbeeld door zo n documentaire van Al Gore (An inconvenient truth). Heel veel mensen komen daardoor in één keer in aanraking met een vorm van denken die niet gemeengoed was. Kessels is ervan overtuigd dat het bij duurzame ontwikkeling gaat om een levenshouding, een bepaalde attitude waarmee je in het leven staat. Inspiratiebronnen kunnen dan een belangrijke rol spelen. Voor mij is bijvoorbeeld iemand als Herman Wijffels een inspiratiebron of Jeremy Rifkin. Wijffels is iemand die posities bekleedt in de zakenwereld als bestuurder en die toch spreekt over zaken als leren, onderwijs, duurzame ontwikkeling en maatschappelijke relevantie. Het is boeiend dat iemand op die plek over die thema s spreekt en zijn positie gebruikt om daarover ideeën te verspreiden. Wel is er een bepaalde affiniteit tussen inspiratiebron en geïnspireerde nodig om geïnspireerd te kunnen worden. 22

23 Ik heb weinig met popmuziek, maar ik kan me voorstellen dat jongeren geïnspireerd raken door Bob Geldof die zich ook inzet voor duurzame ontwikkeling of dat jonge voetballers er iets van mee krijgen als Ruud Gullit bij Mandela op bezoek gaat. Rolmodellen, mensen aan wie je je kunt spiegelen of die een vonk over kunnen brengen, zijn erg belangrijk. In de praktijk zijn er veel voorbeelden van geïnspireerd vakmanschap Kessels is in de praktijk van bedrijven en organisaties veel voorbeelden tegengekomen van bevlogen vakmanschap dat voor duurzame ontwikkeling werd ingezet. Kessels: Zo rond 1975, toen ik met mijn professionele leven begon kwam er veel milieuwetgeving en zag ik dat bedrijven zich aan gingen passen om daaraan te voldoen. Later vond er een verschuiving plaats. Het ging niet meer om aanpassen vanwege de wet, maar om vakmanschap met plezier in te zetten om verbeteringen in gang te zetten, bijvoorbeeld minder water gebruiken of minder elektriciteit. In de papierindustrie heb ik daar prachtige voorbeelden van gezien. De papierindustrie stond erom bekend veel water en energie te gebruiken. Toen ik er werkte aan een opdracht om een opleidingsprogramma te maken voor een nieuwe papiermachine, zag ik hoe er een sfeer ontstond van plezier beleven aan het voortdurend vernieuwen van productieprocessen om minder water te gebruiken of om dat water opnieuw te gaan gebruiken. Ook aanstekelijk was de trots waarmee de operators de warmtekrachtcentrale lieten zien, één van de eerste in die tijd, waarmee zelfs energie terug werd geleverd aan het elektriciteitsnet. Je merkte dat meer dan alleen economische motieven een rol speelden. Het ging om plezier beleven aan het steeds verder verfijnen en verbeteren. Maar hoe zit het dan in een overheidsomgeving? Kun je ook als ambtenaar of als beleidsmedewerker vakmanschap en duurzame ontwikkeling met elkaar verbinden? Zeker, zegt Kessels, Als het om de overheid gaat moet je die verbinding zoeken in zaken als integer handelen en transparantie. Opereren met oog voor duurzaamheid begint ook hier met een sterke persoonlijke betrokkenheid. Het gaat om verder kijken en vooruitkijken. Als je als ambtenaar een wet voorbereidt, moet je kijken naar het geheel, naar uitvoerbaarheid, oog hebben voor mogelijke averechtse effecten. Het gaat ook om buiten je grenzen kijken, contact zoeken met andere overheden, je laten inspireren door anderen en verbindingen willen leggen. Dat gebeurt ook al veel. Je ziet al veel samenwerkingsverbanden tussen rijksoverheid en regionale overheden en tussen nationale overheden en Brussel. Je ziet dat ook bij de overheid steeds meer jonge mensen aantreden die dat niet doen vanwege de zogenaamde zekerheden van een ambtenarenbaan, maar omdat ze de publieke zaak willen dienen, iets tot stand willen brengen. Ze willen er toe doen en verschil maken. Ook dat vind ik vakmanschap in dienst stellen van duurzame ontwikkeling. 23

24 Oog hebben voor mens en omgeving in de werksituatie is ook een vorm van duurzaam vakmanschap Management dat oog heeft voor duurzaamheid in de zin van aandacht en zorg voor mens en omgeving, maakt positieve krachten los. Bij een recent onderzoek naar supermarkten kwam Kessels een voorbeeld tegen van een zeer goedlopende winkel. Vooral de manier waarop die winkel zich in de wijk positioneerde was daar verantwoordelijk voor. Zorgzaamheid was daarin een bepalende karakteristiek. Jongeren uit de wijk werkten graag in de winkel. Er werd goed gewerkt, maar ze vonden het er ook gezellig. Dat had een aantrekkingskracht. De jongeren wilden er werken om erbij te horen. Er was dus een sterke verbinding tussen het personeel, de wijk en de klanten. De winkel fungeerde eigenlijk als een soort katalysator in de wijk. Binnen dezelfde keten waren er totaal andere voorbeelden te zien: rommelige schappen, lange rijen bij de kassa, veel ziekteverzuim, moeite om aan personeel te komen. De goede voorbeelden vind je volgens Kessels daar waar nog sprake is van een menselijke maat. Waar sprake is van zorgzaamheid die niet romantisch en idealistisch is, maar waarbij het wel gaat om op een prettige manier te werken met elkaar en het samen waarde toevoegen. Dat is belangrijker, in eerste instantie, dan de kwartaalcijfers. Een groep mensen die zo werkt, beseft wel degelijk dat kwartaalcijfers belangrijk zijn, omdat hun werk ervan afhangt. Kleinschaligheid is ook belangrijk, omdat mensen het niet kunnen opbrengen om hard en geïnspireerd te werken voor een abstract, ver weg management of voor een beleidsplan. Voor duurzame ontwikkeling zijn vrijplaatsen nodig Ook innovatie is sterk afhankelijk van hechte samenwerking tussen een kleine groep mensen die elkaar inspireren. Kessels: Die ontstaat daar waar ruimte is, waar een vrijplaats is, waar je dingen kunt doen die normaal niet kunnen. Je ziet dat bijvoorbeeld bij communities of practice, waarbij vakmensen elkaar opzoeken, omdat ze geïnteresseerd zijn in elkaars expertise en samen nieuwe dingen willen doen. Niet gestuurd door een baas, maar omdat ze affiniteit met elkaars vakgebied hebben. Het gaat mis als managers daar weer grip op proberen te krijgen. Ze spreken bijvoorbeeld over: daar zetten we een community op. Vervolgens moet er een begroting komen en een plan met een begin en een eindpunt en je ziet dan dat het initiatief binnen de kortste keren morsdood is en er geen innovatie uit voortkomt. Organisaties moeten ruimte geven, stimuleren en niet willen proberen het proces te controleren. Kessels vindt zelfs dat je dergelijke vrijplaatsen niet alleen bínnen een organisatie zou moeten hebben, maar dat de hele organisatie een vrijplaats zou moeten zijn. De voortdurende nadruk op de cijfers, de terreur van de spreadsheets, leidt alleen maar tot gefrustreerde mensen. Het is niet voor niets dat getalenteerde mensen weglopen en voor zichzelf beginnen. En 24

25 dat niet zozeer omdat ze een onderneming willen starten, maar om een netwerk op te zetten, interessante dingen te doen en zo hun vakmanschap te ontwikkelen. Wat deze mensen doen is volgens Kessels ook een vorm van duurzaam ontwikkelen. Ze werken toekomstgericht en beseffen dat ze een goed product of dienst moeten leveren, want als ze dat niet doen bedreigt dat hun eigen positie. De strijd om de jonge generatie is losgebarsten. Als je als werkgever niets te melden hebt over duurzame ontwikkeling kun je het wel vergeten. Een club die zich daar wel voor inzet, zal bij die generatie een enorme voorsprong hebben. 25

26 DE EVENWICHTSKUNSTENAAR De evenwichtskunstenaar onderkent de samenhang van systemen bij problemen en oplossingen. Hij heeft leren denken in systemen en kan vak- en belangenoverstijgende afwegingen maken. Balans en samenhang zoeken tussen maatschappij, natuur en economie (de drie P s van People, Planet, Profit) is het sturende principe en hij doorziet en wil voorkomen dat afwenteling van problemen naar andere kennisdomeinen, naar andere plekken op de wereld of naar de toekomst plaatsvindt. Kwaliteitskarakteristiek: Onderlinge afhankelijkheid en afwenteling Een organisatie die voortdurend bezig is met de onevenwichtigheid in de wereld is The World Bank in Washington DC. Atem Ramsundersingh, Senior Water Management and Institutions Specialist bij de Sustainable Development Division van de Wereldbank kan daar over meepraten. Tijdens een kort bezoek aan Nederland aan het Unesco - IHE Institute for Water Education vertelt hij over zijn ervaringen met duurzame ontwikkeling vanuit de Wereldbank. Hij mag dan verbonden zijn aan de divisie Water, dat betekent allerminst dat hij zich alleen met water bezig houdt. Binnen de Wereldbank werken steeds meer mensen over de grenzen van afdelingen en divisies heen. Water en rurale ontwikkeling, klimaatverandering en milieu, steden en lokaal bestuur met daaraan gekoppeld social accountability, transparantie en anticorruptie, het zijn allemaal onderwerpen die in samenhang moeten worden beschouwd om de cliënten van de bank te adviseren. Zo houdt Ramsundersingh zich bezig met advies, begeleiding en kennisuitwisseling en kennissystemen, en netwerken helpen opzetten voor regeringen van ontwikkelingslanden om hun capaciteiten te ontwikkelen en hun maatschappij op te bouwen. Ramsundersingh: Dan gaat het bijvoorbeeld om het identificeren van belangrijke spelers in de samenleving die een strategische rol kunnen spelen bij verandering en om die dan bij te staan. Op organisatorisch gebied, qua kennis en qua sector en grensoverstijgende netwerken. Bijvoorbeeld parlementsleden van verschillende landen met elkaar laten praten. Niet een deskundige sturen die tegen de mensen aanpraat, maar parlementariërs met elkaar laten praten over duurzame ontwikkeling en over duurzaam waterbeheer. 26