Van vmbo naar havo: tweestrijd over tweesprong?

Transcriptie

1 Van vmbo naar havo: tweestrijd over tweesprong? Wil van Esch en Jan Neuvel

2 Colofon Titel Van vmbo naar havo: tweestrijd over tweesprong? Auteurs Wil van Esch en Jan Neuvel Uitgave Expertisecentrum Beroepsonderwijs November 2010 Ontwerp Art & Design Theo van Leeuwen BNO Vormgeving Evert van de Biezen ISBN/EAN Bestellen Via o.v.v. bestelnummer A00593 expertisecentrum beroepsonderwijs ecbo s-hertogenbosch ecbo Utrecht Postbus 1585 Postbus BP s-hertogenbosch 3501 DD Utrecht Gebruik en overname van teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk toegestaan, mits met bronvermelding EvdB-A00593_v1/101117

3 Inhoudsopgave Woord vooraf 5 Achtergrond 7 Bevindingen 9 Conclusies 15 Literatuur 23 Gebruikte afkortingen 25 3

4 4

5 Woord vooraf In de programmalijn Beroepsonderwijs als keten doet ecbo onderzoek naar leerloopbanen in en rond het middelbaar beroepsonderwijs (mbo). De rode draad in deze programmalijn is het in kaart brengen van routes van jongeren in het onderwijsstelsel; de vraag is of leerlingenstromen zich conform het systeemontwerp van het onderwijs (blijven) gedragen en hoe het systeem op veranderingen reageert. De programmalijn brengt in beeld welke routes in de praktijk worden bewandeld en de mate waarin onderwijsvoorzieningen zich gedragen als losse schakel in een keten of als maatvoorziening in zeer individuele en persoonsafhankelijke opleidingsroutes. In alle onderzoeken wordt gebruik gemaakt van BRON-gegevens van DUO (voorheen CFI) en interviews met of enquêtes onder directeuren, docenten, teamleiders of deelnemers. 5 In 2009 zijn in deze ecbo-programmalijn onderzoeken uitgevoerd naar: de doorstroom van vmbo-tl naar havo; de doorstroom van vmbo naar mbo; de doorstroom van havo naar mbo; de in- en doorstroom van het vavo; de doorstroom van mbo 1/2 naar mbo 3/4. Voorliggende publicatie beschrijft beknopt de resultaten van het onderzoek naar de doorstroom van vmbo-tl naar havo. Een integrale weergave van de onderzoeksresultaten staat als pdf-file op Deze publicatie maakt deel uit van een reeks factsheets over de betekenis van het beroepsonderwijs voor de persoonlijke ontwikkeling van jongeren.

6 Dit factsheet heeft als titel meegekregen Van vmbo naar havo: tweestrijd over tweeprong? Met deze titel verwijzen de onderzoekers naar de keuze die vmbo ers (gl/tl ers) kunnen maken om door te stromen naar het mbo of naar het havo (de tweesprong) en de waardering van deze keuze; de zich aftekenende discussie (tweestrijd) tussen voor- en tegenstanders van deze tweevoudige kwalifi cering. Marc van der Meer Directeur Expertisecentrum Beroepsonderwijs 6

7 Achtergrond Aanleiding In opdracht van de inmiddels opgeheven Adviesgroep vmbo is in 2007 een onderzoek gestart naar de doorstroom van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) naar het havo. Het accent lag op de succeskansen van vmbo ers in het havo, het instroombeleid van havo-scholen inzake vmbo ers en de ervaringen van havo s met vmbo ers. Daarnaast zijn deelnemers uit de theoretische leerweg (tl ers) op een aantal aspecten (zoals leerstofbeheersing, leermotivatie, werkhouding en zelfstandigheid) vergeleken met de doorstromende havo 3-leerlingen (Van Esch & Neuvel, 2007). De resultaten van dat onderzoek zijn verwerkt in het eindadvies van de Adviesgroep waarin de scharnierfunctie van vmbo-tl een van de vensters is van waaruit wordt gekeken naar de positie van het vmbo (Adviesgroep vmbo, 2008). Het onderzoek liet zien dat tl ers die naar het havo doorstromen het best redelijk doen. De conclusie was dat de scharnierfunctie van de theoretische leerweg naar het mbo én het havo intact moet blijven en moet worden versterkt. In 2009 verscheen het rapport van een vervolgonderzoek naar de vmbo-havodoorstroom, waarin dezelfde onderwerpen aan de orde kwamen maar met gebruikmaking van gegevens van meerdere cohorten vmbo-leerlingen, aangevuld met nieuwe analyses van databestanden van DUO 1 (Van Esch & Neuvel, 2009). Daaruit bleek onder meer dat de doorstroom van vmbo ers naar het havo groeide tot zo n 20%. Kenmerkend voor beide onderzoeken is dat de doorstroom is benaderd vanuit het perspectief van het havo. In het onderzoek waarop dit factsheet is gebaseerd komen de vmbo-scholen aan het woord. Recent is het belang van de havo-route voor tl ers nog weer eens onderstreept in een advies van de Onderwijsraad (2010). De raad ziet de mogelijkheid dat 7 1 Vanaf 2010 is het CFI samengegaan met de IB-groep onder de naam DUO.

8 vmbo ers naar het havo kunnen gaan als een manier om de gevolgen van de vroege selectie in het Nederlandse onderwijsstelsel bij te sturen: Een sterk punt van het Nederlandse stelsel is de mogelijkheid om door te stromen en om opleidingen te stapelen. Dit kenmerk moet worden gekoesterd en waar mogelijk verfi jnd (Onderwijsraad, 2010, p. 9). Het onderzoek In het onderzoek naar de havo-route voor vmbo ers zijn de doorstroom van vmbo naar havo en de schoolloopbanen van de betrokken leerlingen onderzocht en zijn decanen en directies van de bovenbouw van de gemengde en/of de theoretische leerweg van vmbo s bevraagd op de voorbereiding en begeleiding van leerlingen die naar het havo willen. 8 Het doorstroomonderzoek is opgezet als een populatieonderzoek waarin gebruik is gemaakt van administratieve gegevens over de deelname aan het onderwijs, de zogenaamde BRON-data die door DUO worden verzameld en beheerd. De populatie bevat alle leerlingen uit de gemengde en de theoretische leerweg van het vmbo die na het examen doorstromen naar havo 4. Om het studiesucces van vmbo ers te kunnen vergelijken met de doorstromers van havo 3 naar havo 4 zijn ook gegevens van die leerlingen in het onderzoek betrokken. We beschikken over de gegevens van 5 cohorten, te beginnen met cohort Per cohort kan de doorstroom worden berekend, kan worden nagegaan of de eerder geconstateerde trend (toename in doorstroom) zich doorzet in nieuwe cohorten, kan het studiesucces van vmbo ers op het havo (in vergelijking tot dat van doorstromers uit havo 3) worden bepaald en kan worden nagegaan waar leerlingen na het havo naartoe gaan. Het onderzoek op de vmbo-scholen is opgezet als een landelijk representatief vragenlijstonderzoek onder decanen en directies van de bovenbouw van de gemengde en/of de theoretische leerweg van het vmbo. Uiteindelijk zijn 744 van de in totaal 792 locaties aangeschreven. Een aantal locaties is niet aangeschreven, omdat zij reeds meededen aan een onderzoek van de VO-raad. Door 286 decanen en/of directies is een vragenlijst ingevuld. Dat komt neer op een respons van bijna 40%. Nadere controleanalyses geven geen aanleiding de representativiteit van de steekproef in twijfel te trekken.

9 Bij deze meting zijn de volgende aspecten van de tl-havo-route meegenomen: de mate waarin vmbo s geïnformeerd zijn over het vervolgtraject van hun oudleerlingen op het havo; de houding van vmbo s ten aanzien van de havo-route; voorzieningen op vmbo s voor vmbo ers met havo-potentie; inrichting van het vmbo-tl: een stroom of twee stromen; studiesucces. 9

10 10

11 Bevindingen Geïnformeerd zijn van vmbo s over vervolg havo Uit eerder onderzoek (Van Esch & Neuvel, 2007; 2009) is gebleken dat verreweg de meeste havo s (94%) bovenop de formele eis van een gl- of tl-diploma extra toelatingseisen stellen ter waarborging van het studiesucces van vmbo ers op het havo. Uit het voorliggend onderzoek blijkt dat vmbo-scholen van die bepalingen op de hoogte zijn. Ze kennen de belangrijkste extra toelatingsvoorwaarden: een positief advies van de vmbo-decaan of -mentor, een goede werkhouding/motivatie blijkens het advies van de vmbo-school en een bepaald gemiddeld cijfer op de eindlijst. Vaak geldt dan een 7 als gemiddelde. Kortom, vmbo-scholen zijn goed op de hoogte van het feit dat het havo extra eisen stelt. Vmbo-scholen vinden in grote meerderheid die extra eisen ook gerechtvaardigd, zeker deze drie genoemde eisen. In het onderzoek van Monnink e.a. (2010) is gekeken hoeveel havo s ex-vmbo ers niet toestaan in de vierde klas te doubleren. Het bleek dat 7 van de 12 onderzochte havo s deze eis stellen. Doorgaans worden vmbo-scholen geïnformeerd over de toelating van hun leerlingen tot het havo. Als de bovenbouw van het havo en de theoretische en gemengde leerweg op dezelfde locatie zitten, dan wordt deze informatie bijna altijd doorgespeeld. Dat gebeurt echter minder vaak als de afstand tussen de vmbo- en havo-school groter is. Dat geldt ook voor de terugkoppeling van het studiesucces van hoe de eigen leerlingen het op het havo doen. Dat zien we daar veel minder vaak dan in het geval van een havo op de eigen locatie. Vmbo-decanen zijn met name op de hoogte van de begeleiding van hun vmbo ers als ze op de eigen locatie het havo volgen. Twee derde beoordeelt die begeleiding als voldoende, maar versterking is gewenst. Uit de beantwoording van een open vraag naar knelpunten in de overgang van vmbo naar havo blijkt dat havo s instromende vmbo ers met name sterker kunnen begeleiden bij de gewenning aan een ander leerklimaat op het havo. Dit beeld is wat gunstiger dan het beeld uit het 11

12 (eerdere) onderzoek onder havo s waaruit bleek 2 op de 3 havo s leerlingen uit het vmbo geen extra begeleiding bieden. 12 Houding van vmbo s ten aanzien van havo-route Verreweg de meeste vmbo-decanen staan (redelijk) positief tegenover de mogelijkheid dat hun tl ers naar havo 4 kunnen doorstromen: bijna twee derde is positief en 1 op de 5 is gematigd positief. Een kleine minderheid (5%) is tegenstander van deze mogelijkheid. Decanen met een havo-top (havo 4 en 5) op de eigen locatie staan het meest positief tegenover deze doorstroommogelijkheid. Uit een toelichting op de antwoorden blijkt dat voorstanders de volgende argumenten hanteren: de havo-route biedt de mogelijkheid tot uitstel van een beroepskeuze; via de havo-route kunnen eerdere keuzes worden bijgesteld, dan wel laatbloeiers een herkansing krijgen; de havo-route is in vergelijking tot de route via de beroepsonderwijskolom een stuk korter; sommige leerlingen (en hun ouders) kiezen voor het havo vanwege een gepercipieerde geringere kwaliteit van mbo-opleidingen. Tegenstanders hanteren het argument dat het vmbo een schakel vormt in de beroepskolomroute vmbo-mbo-hbo, en dat in deze route meer ruimte is voor beroepsoriëntatie en ontwikkeling van praktische vaardigheden. Daarnaast neemt het aanbod van de verkorte of versnelde mbo-routes toe, waardoor het tijdsvoordeel van de havo-route niet altijd meer opgaat. Voorzieningen vmbo s voor vmbo ers met havo-potentie Van de vmbo-scholen met een theoretische leerweg geven verreweg de meeste (90%) voorlichting aan leerlingen (en hun ouders) over de mogelijkheid van doorstroom naar het havo. Bij de gemengde leerweg is dat in 4 op de 5 vmbo s het geval. Zo n 44% begint al met het verstrekken van informatie bij de overgang van de onder- naar de bovenbouw, 54% doet dat (daarnaast) halverwege klas 3 en 47% (ook) bij de overgang van 3 naar 4. Naast aparte informatie- en voorlichtingsbijeenkomsten vindt informatieverstrekking plaats op ouderavonden, in mentorlessen of in persoonlijke gesprekken met de mentor. Vmbo s maken in de regel een eigen afweging in het bepalen van de geschiktheid van leerlingen voor het havo. Dat gebeurt met name in het examenjaar. Bij die afweging letten vrijwel alle betrokken vmbo s op de leerresultaten, de werkhouding,

13 zelfstandigheid, motivatie en doorzettingsvermogen van leerlingen. Ruim 4 op de 10 vmbo s vinden het eigen programma adequaat om leerlingen met havoaspiraties daar goed op voor te bereiden, de meerderheid dus niet. Ruim 4 op de 10 vmbo s geven vmbo ers met havo-aspiraties, indien noodzakelijk, extra wiskunde en 3 op de 10 geven een extra theoretisch vak. Begeleiding in studievaardigheden als zelfstandig werken komt echter weinig voor. Van structurele hulp aan vmbo ers die naar het havo willen op thema s als zelfstandig werken, planningsvaardigheden, studiebegeleiding) is echter in beperkte mate sprake. Inrichting vmbo-tl: één stroom of twee stromen Er zijn geluiden om in het vmbo-gl/tl twee stromen te ontwikkelen: een voor de doorstroom naar het havo en een die aansluit op een beroepsopleiding in het mbo. Naar dit geluid wordt bijvoorbeeld verwezen in VO-raad, 2010, waarmee niet is gezegd dat de VO-raad voor deze optie kiest. De gedachte is dat zo beter rekening kan worden gehouden met de verschillen tussen leerlingen. Uit het onderzoek blijkt dat de meningen over deze aanpassingen behoorlijk verdeeld zijn. Ruim de helft (52%) van de onderzochte vmbo s herkent het probleem, maar laat een defi nitief standpunt afhangen van een concrete invulling en uitwerking. Ongeveer een derde is tegenstander van het formeren van twee aparte stromen, terwijl 1 op de 10 het volmondig eens is met het inrichten van twee stromen; 4% opteert voor een andere oplossing. Nadere analyse wijst uit dat vmbo s zonder havo-top op de eigen locatie/school iets meer de neiging hebben zich te richten op de doorstroom naar het mbo: ruim 8 op de 10 vmbo s geven aan zich vooral op het mbo te richten. Bij vmbo s waarvan de school een havo-top heeft op een andere locatie leeft deze opinie ook wel, maar minder. Deze mening treffen we het minst aan bij vmbo s met een havo op dezelfde locatie: bij bijna 3 op de 10. Kortom, de nabijheid van het havo heeft invloed op de oriëntatie van een vmbo-school; of deze zich meer op het mbo richt of meer opteert voor zowel doorstroom naar het mbo als naar het havo. 13 Studiesucces Een belangrijke vraag is of het studiesucces van de doorstromende vmbo ers vergelijkbaar is met dat van doorstromende havo 3-leerlingen. Een aantal persoonskenmerken waarvan bekend is dat ze een risico vormen voor studiesucces treffen we meer aan bij vmbo ers dan bij leerlingen uit havo 3: ze zijn gemiddeld 1 jaar ouder (wat de kans vergroot dat ze eerder de arbeidsmarkt opgaan), ze zijn wat vaker jongen dan meisje (meisjes doen het gemiddeld beter in het onderwijs)

14 en ze zijn iets vaker van allochtone afkomst (de beheersing van het Nederlands is bij autochtonen in het algemeen beter, wat van invloed zal zijn op het presteren in het onderwijs). Daarnaast is voor doorstromende vmbo ers de havo-leerstof en -cultuur nieuw, wat extra aanpassing vraagt, temeer omdat het vakkenpakket op het havo breder is en vmbo ers vakken moeten inhalen. Ten slotte staan veel havo s doorstromende vmbo ers niet toe te doubleren in het vierde leerjaar. Zowel op het punt van aansluiting als op het punt van voorkennis zijn doorstromende havisten dus in het voordeel. Daar staat tegenover dat qua zelfstandig werken, studiehouding en beheersing van studievaardigheden vmbo ers en havisten niet voor elkaar onderdoen, volgens decanen uit het havo (Van Esch & Neuvel, 2007; 2009). Alles overziend lijkt de kans wat groter dat vmbo ers in havo 4 in studiesucces achter zullen blijven bij leerlingen uit havo 3. Een aantal belangrijke indicatoren voor studiesucces is in onderstaande tabel opgenomen. Indicatoren studiesucces 14 Cohort 2004: vooropleiding Uitval: geen startkwalificatie* Doubleren in havo 4 Zonder doubleren naar havo 5 Naar mbo zonder havodiploma Havodiploma gehaald Doorstroom naar hbo vanuit havo % % % % % % Vmbo-tl 2,9 12,4 17,2 71,7 76,1 72,5 Havo 3 1,3 19,0 7,1 76,6 89,1 83,0 * Dit is de uitval van leerlingen die het havo verlaten zonder diploma en zonder door te stromen naar mbo of vavo. Dat vmbo ers wat minder goed presteren dan doorstromende havisten zien we met name in havo 4: een geringer percentage vmbo ers dan havisten gaat zonder doubleren naar havo 5, namelijk zo n 72% versus 76%. Bij vmbo ers lijkt dat percentage iets af te nemen in de cohorten 2007 en 2008 (circa 70%) en bij havisten juist iets te stijgen (naar 87% à 88%). Het percentage dat doubleert is echter ook lager, zo n 12% tegenover ongeveer 19% van de leerlingen uit havo 3. Dat lagere percentage heeft te maken met het beleid van veel havo s om vmbo ers geen tweede kans in de vierde klas te geven. Van de vmbo ers die het vierde jaar wel mogen overdoen, gaan er verhoudingsgewijs bijna net zoveel als van de doublerende havisten alsnog naar havo 5. Ruim driekwart van de vmbo ers (76%) haalt het havo-diploma tegenover 89% van de oorspronkelijke havisten. De meeste vmbo ers (rond de 55%) doen er 2 jaar

15 over, zo n 17% 3 jaar en de rest, voornamelijk leerlingen die het havo afronden op het vavo, 4 jaar. Ter vergelijking: van de havo 3-leerlingen haalt 60% het diploma in 2 jaar, circa 25% in 3 jaar en de rest in 4 jaar. Meer meisjes dan jongens halen het havo-diploma en ze doen er ook wat korter over; hetzelfde geldt voor autochtone in vergelijking met allochtone leerlingen. Die verschillen zien we vooral bij doorstromende havisten en niet of in veel mindere mate bij vmbo ers. In totaal haalt 24% van de vmbo ers en circa 10% van de leerlingen uit havo 3 niet het havo-diploma. Bij de meesten is echter geen sprake van uitval, omdat ze hun opleiding voortzetten in het mbo. Hoe zit het met de doorstroom naar het hbo? Doen ex-vmbo ers die geslaagd zijn voor het havo het even goed als leerlingen uit havo 3? Van de totale groep vmbo ers die naar havo 4 ging, stroomde ruim driekwart (77,5%) door naar het hbo, van wie een klein deel (circa 5%) dat via het mbo deed. Daarmee komt die doorstroom lager uit dan bij de oorspronkelijke havisten (84,5%, inclusief 1,5% via het mbo). Dat verschil is grotendeels toe te schrijven aan het doublurebeleid van veel havo s om vmbo ers die in havo 4 blijven zitten geen tweede kans te geven. Vmbo ers die naar havo 4 gaan, stromen daarentegen wel aanzienlijk vaker door naar het hbo dan tl ers die direct na het vmbo een mbo-opleiding zijn gaan volgen. Meisjes gaan wat vaker naar het hbo dan jongens (82% versus 78%) en dat geldt ook voor autochtone leerlingen (81%) in vergelijking met allochtone leerlingen (74% van de leerlingen van westerse komaf en 78% van de leerlingen van nietwesterse komaf). 15 Een startkwalificatie geldt in Nederland als voorwaarde voor adequaat opereren op de arbeidsmarkt. Leerlingen die zonder startkwalificatie het onderwijs verlaten worden als uitvallers aangeduid. De uitval onder tl ers die naar het mbo gaan, is groter dan bij tl ers die naar het havo gaan: in cohort 2004 is dat respectievelijk 14% om 3% à 4%. In de groep leerlingen die van havo 3 naar havo 4 is gegaan, komt de uitval in cohort 2004 rond de 1,5% uit. Tl ers die naar het mbo gaan lopen dus een groter risico het onderwijs zonder startkwalificatie te verlaten dan tl ers die naar het havo gaan. Dit is opvallend aangezien de mbo-hbo-route als veiliger wordt beoordeeld dan de vmbo-havo-hbo-route. Het is niet uit te sluiten dat de betere tl ers doorstromen naar het havo. Voor toelating moeten ze op de meeste havo s immers een gemiddeld eindcijfer van

16 ten minste een 7 hebben. Omdat we echter niet beschikken over de feitelijke exameneindcijfers kunnen we die veronderstelling niet toetsen. Dat verschillen in leercapaciteiten evenwel niet de volledige verklaring kunnen zijn, is af te leiden uit het studiesucces van tl ers die zijn gedoubleerd in havo 4 en vervolgens naar het mbo zijn gegaan. In de doorstroom naar het hbo verschilt deze groep namelijk nauwelijks van de doorstroom bij tl ers die direct naar het mbo gingen, wat op basis van bovengenoemde veronderstelling wel is te verwachten. 16 Omvang De doorstroom van vmbo naar havo vertoont al enige tijd een stijgende lijn. Dat geldt zowel voor leerlingen uit de gemengde als voor leerlingen uit de theoretische leerweg. In de gemengde leerweg steeg het aantal doorstromers naar het havo van 160 in 2004 naar ruim 500 in 2007, in percentages is dat van 4% naar 7%. Voor de theoretische leerweg zijn de aantallen: en 8.350, in procenten een stijging van 15% naar bijna 21%. In totaal stroomden in 2007 dus bijna vmbo ers door naar het havo. Bij jongens en allochtone leerlingen is die toename iets groter. De toename in de doorstroom lijkt af te vlakken in het laatste cohort waarover we gegevens hebben. Dat zien we zowel bij leerlingen uit de gemengde als uit de theoretische leerweg. De vraag is of de groei in de doorstroom naar havo 4 de afgelopen jaren ten koste is gegaan van de doorstroom naar het mbo. Dit is nagegaan bij leerlingen die een diploma van de gemengde of de theoretische leerweg hebben behaald. Nietgediplomeerde gl ers en tl ers zijn niet in de analyses betrokken. Kijken we eerst naar de leerlingen uit de theoretische leerweg, dan moet de vraag bevestigend worden beantwoord. Tussen 2004 en 2007 liep de doorstroom naar het mbo terug van 79% van alle gediplomeerde tl ers naar 74% in In de gemengde leerweg ging de groei in de doorstroom naar havo 4 tussen 2004 en 2007 opmerkelijk genoeg nauwelijks ten koste van de doorstroom naar het mbo. Dat laatste kan wijzen op een verschuiving binnen het vmbo naar een grotere deelname aan de gemengde leerweg, maar of dat de volledige verklaring is, is niet goed aan te geven.

17 Knelpunten Het onderzoek wijst op een aantal knelpunten: De positionering van het vmbo-gl/tl als voorbereiding op het mbo én op het havo. Er is aanzienlijke steun voor de positie van beide vmbo-leerwegen als voorbereidende route naar zowel mbo als havo. Daar tegenover staat een groep die het vmbo ook gl/tl uitsluitend plaatst in de beroepsonderwijskolom. De voorstanders van de kolomgedachte vrezen dat door het openhouden van de havo-mogelijkheid de betere leerlingen niet meer doorstromen naar mbo 3/4-opleidingen. Daarnaast zijn er knelpunten in de programmatische aansluiting, de pedagogisch-didactische aansluiting, in de loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB), voorlichting en wederzijdse informatievoorziening. De programmatische aansluiting betreft bijvoorbeeld discrepanties tussen het vakkenpakket van vmbo ers en de profielen in de bovenbouw van het havo. Bij de pedagogisch-didactische aansluiting gaat het om het verschil in leerklimaat, het wat hogere niveau en een hoger tempo op het havo. Een door sommige decanen gesignaleerd knelpunt bij de loopbaanoriëntatie en -begeleiding is dat het vmbo meer gericht is op de keuze van een beroep, waardoor een overgang naar het mbo meer en die naar het havo minder voor de hand ligt. Dit wordt vooral als een knelpunt gezien door decanen van vmbo s die niet gelieerd zijn aan een havo. Vooralsnog zoeken havo s de oplossing voor deze programmatische en pedagogisch-didactische aansluiting in het stellen van de al eerder beschreven extra toelatingsvoorwaarden. 17

18 18

19 Conclusies Uit ons onderzoek blijkt dat de populariteit van de havo-route voor vmbo ers na een aantal jaren van stijging lijkt te stabiliseren op een doorstroom van ruim 20%. Verder blijkt dat ex-vmbo ers in vergelijking tot havo 3-doorstromers een groter risico lopen het havo niet succesvol af te ronden. Risicofactoren zijn onder meer leeftijd (ze zijn ouder waardoor ze het havo eerder verlaten) en gender (iets meer jongens die het havo eerder verlaten). Naast deze risicofactoren speelt ook mee dat de overgang van vmbo ers naar het havo lastiger is dan de naar havo 4 overstappende havo 3-leerlingen. Ten slotte staan havo s vmbo ers vaak niet toe het vierde jaar over te doen. Rekening houdend met deze omstandigheden is het niet zo verrassend dat vmbo ers het minder goed doen in vergelijking tot doorstromende havo 3-leerlingen. Je zou net zo goed kunnen beweren dat, gelet op deze handicaps, vmbo ers het op het havo eigenlijk nog helemaal niet zo gek doen. Als de doorstroom naar het hbo als criterium voor succes wordt genomen, dan doen tl ers die naar het havo gaan het aanzienlijk beter dan tl ers die naar het mbo gaan. De conclusie is dan ook dat er alle reden is de havo-route voor doorstromende vmbo ers te blijven openstellen. 19 Tegelijk valt te concluderen dat de aansluiting tussen vmbo en havo nog op de nodige punten te verbeteren valt. Daarbij is in de eerste plaats het verschil in afstand tussen vmbo s en havo s van belang; er zijn vmbo s waar de bovenbouw van het havo samen met gl/tl op één locatie zit (bijvoorbeeld in een scholengemeenschap) en vmbo s waar de relatie met het havo afstandelijker is (bijvoorbeeld gl/tl samen met kl/bl). Deze laatste scholen zijn in de regel meer op het mbo gericht. Ze worden bijvoorbeeld minder geïnformeerd over de voortgang van hun leerlingen, voor zover ze naar het havo gaan. Maar ook bij vmbo-scholen met een havo in de buurt kunnen de programmatische aansluiting, pedagogisch-

20 didactische aansluiting, loopbaanoriëntatie en -begeleiding, voorlichting en wederzijdse informatie voorziening versterkt worden. Discussie De discussie rond het openstellen van de havo-route voor vmbo ers concentreert zich rond twee vragen: 1 Is het niet beter vmbo ers (gl/tl ers) de havo-route te ontraden en ze te verwijzen naar het mbo? 2 Hoe zou de havo-route voor vmbo ers kunnen worden geoptimaliseerd? 20 Op grond van ons onderzoek kan de eerste vraag ontkennend worden beantwoord. Het onderzoek wijst uit dat qua kans op studiesucces de havo-route voor doorstromende vmbo ers een reële optie is. Tegenstanders van de tweevoudige kwalificering van het vmbo-gl/tl voor mbo en havo beroepen zich op een normbeeld van de typische vmbo er. Zij zijn van mening dat vmbo ers beter af zijn op een mbo-opleiding omdat ze meer gebaat zijn bij het ontwikkelen van praktische vaardigheden. Gaan ze door naar het havo, dan wordt de ontwikkeling van die vaardigheden ten minste nog 2 jaar uitgesteld (zie Bijma, 2010). De keuze voor het havo is in dit perspectief eerder een signaal dan dat er iets mis is in de vmbo-mboroute: het imagoprobleem van sommige mbo-opleidingen of de wens de beroepskeuze uit te stellen (Bijma, 2010). Degenen die voor het openhouden van de havo-route zijn, vinden niet dat er typische vmbo ers en havisten zijn en dat ze niet in één (norm)beeld gevangen kunnen worden; zo n driekwart van de vmbo ers haalt het havo-diploma. Waarom moet deze vmbo ers de mogelijkheid worden onthouden om via het havo na 2 jaar met een hbo-opleiding te kunnen starten, terwijl het via het mbo in de regel 4 jaar duurt voordat ze aan het hbo kunnen beginnen? Voorstanders van het openhouden van de havo-route voor vmbo ers wijzen ook op de functie van de havo-route als correctie op vroegtijdige selectie die kenmerkend is voor het Nederlandse onderwijssysteem. De mogelijkheid voor vmbo ers om naar het havo te gaan is, zoals de Onderwijsraad in 2010 concludeerde, een herkansing waarmee het vroeg selecteren in het Nederlandse onderwijsstelsel kan worden gecorrigeerd. Wat betreft het tweede discussiepunt hebben we gezien dat ontvangende havoscholen in meerderheid de toetreding tot het havo reguleren via het stellen van

21 extra toelatingseisen bovenop het hebben van het vmbo-diploma. Vmbo-scholen vinden het in meerderheid gerechtvaardigd dat havo-scholen deze eisen stellen. We hebben echter ook gezien dat na intrede van vmbo ers op het havo, de havoscholen deze leerlingen slechts in beperkte mate structureel begeleiden. Een punt van discussie is of structurele aandacht voor vmbo ers die naar het havo willen, de huidige praktijk van het stellen van extra toelatingseisen (waaronder een hoger gemiddeld eindcijfer, advisering door vmbo-school en ook het niet mogen overdoen van het vierde leerjaar) niet zou kunnen verminderen dan wel in het geheel zou kunnen laten verdwijnen. Het zou in ieder geval een verschuiving betekenen van de inspanningen die vmbo ers zich moeten getroosten om op het havo te slagen naar inspanningen van instellingen om deze groep tegemoet te komen. Ook kan de vraag worden gesteld in hoeverre verbeteringen in de onderbouw kunnen leiden tot een sterkere positie van tl ers met (een zich wat langzamer ontwikkelende) havo-potentie. De Onderwijsraad (2010) heeft in een recent advies een aantal voorstellen gedaan om de overgang van tl naar havo te versoepelen. De raad pleit bijvoorbeeld voor gemengde brugklassen van vmbo-tl en havo. Leerlingen kunnen in deze klassen in de doorstroomvakken op twee niveaus instructie krijgen en beoordeeld worden volgens vmbo-tl-normen en volgens havonormen. De verwachting is dat deze optimaliseringen uiteindelijk zullen leiden tot een grotere effectiviteit van de havo-route van vmbo ers. Ook deze maatregelen kunnen ertoe leiden dat havo-scholen het minder noodzakelijk vinden vmbo ers te selecteren op basis van extra toelatingseisen. 21 Suggesties voor vervolgonderzoeksvragen Er is nog weinig onderzocht hoe de overgang tussen vmbo en havo programmatisch en pedagogisch-diactisch het meest adequaat kan worden ingericht. Zijn er promising cases (bijvoorbeeld vmbo-havo-combinaties waarin de programmatische en/of pedagogisch-didactische aansluiting goed is geregeld) en wat kunnen we daaruit leren? Andere vragen die nog nauwelijks onderwerp van onderzoek zijn, luiden: hoe kijken de vmbo ers zelf aan tegen de overgang vmbo-havo? Waarom kiezen ze die route? Wat zijn hun wensen? Welke knelpunten zien zij? Hoe zou de route naar het havo huns inziens moeten worden ingericht? Deze vragen kunnen natuurlijk ook worden gesteld aan vmbo ers die de overgang reeds hebben gemaakt.

22 22

23 Literatuur Adviesgroep vmbo (2008). Vensters op de toekomst van het VMBO. Den Haag: Adviesgroep vmbo. Bijma, B. (2010). Dan maar liever naar de havo. Imago mbo zorgt voor verschuivende voorkeur vmbo-leerlingen. Back stage, nummer 3, maart. Esch, W. van & Neuvel, J. (2007). Stroomlijnen. Onderzoek naar de doorstroom van vmbo naar mbo. s-hertogenbosch: CINOP Expertisecentrum. Esch, W. van & Neuvel, J. (2009). Een stukje van de Nederlandse droom. Doorstroom van vmbo naar havo. s-hertogenbosch/amsterdam: Expertisecentrum Beroepsonderwijs. Monnink, K., Oostrom, H. van, Bossers, G., Smit, H. m.m.v. Ommeren, C. van & Rookmaker, H. (2010). T(L) splitsing: van vmbo-tl naar havo of mbo. Utrecht: VO-raad. Onderwijsraad (2010). Vroeg of laat. Advies over de vroege selectie in het Nederlandse onderwijs. Den Haag: Onderwijsraad. VO-raad (2010). Advies verbetering aansluiting vmbo-tl op havo en mbo. Utrecht: VO-raad. 23

24 24

25 Gebruikte afkortingen Bl BRON CFI DUO ecbo Gl Havo Hbo IB-Groep Kl LOB Mbo Tl Vavo Vmbo Basisberoepsgerichte leerweg Basisregister Onderwijsnummer Centrale Financiën Instellingen Dienst Uitvoering Onderwijs Expertisecentrum Beroepsonderwijs Gemengde leerweg Hoger algemeen voortgezet onderwijs Hoger beroepsonderwijs Informatie Beheer-Groep Kaderberoepsgerichte leerweg Loopbaan- en oriëntatiebegeleiding Middelbaar beroepsonderwijs Theoretische leerweg Voortgezet algemeen volwassenenonderwijs Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs 25

26 26