VERANKERING VAN OPVOEDINGSONDERSTEUNING

Transcriptie

1 VERANKERING VAN OPVOEDINGSONDERSTEUNING IN VLAANDEREN Kristien Nys en Benedikte Van den Bruel K. Nys & B. Van den Bruel (2009). Verankering van opvoedingsondersteuning in Vlaanderen. In: B. Prinsen (Ed.), Lichtvoetig door de opvoeding. Over opvoedingsondersteuning als levenswerk (pp ). Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. (Liber amoricum bij het afscheid van Geurdina Blokland -de kleine, grote moeder van opvoedingsondersteuning in Nederland- als expert van het Nederlands Jeugdinstituut te Utrecht). Opvoedingsondersteuning een uitgesproken overheidsbevoegdheid? 1 Opvoedingsondersteuning maakte sinds de jaren 90 in Vlaanderen opgang. Daarvoor bestonden al tal van vormings-, voorlichtingsinitiatieven enz. voor ouders vanuit bijvoorbeeld het vroegere Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (huidige Kind & Gezin) of het sociaal-cultureel werk. Daarnaast ontstonden ook nieuwe, specifiek opvoedingsondersteunende initiatieven die veelal een sterke lokale inbedding kenden. Het opvoedingsondersteunend aanbod kende heel wat blinde vlekken. Het was niet overal even sterk uitgebouwd en bekend (Nys, 2007; Vandemeulebroecke & De Munter, 2004). In 2001 vaardigt de Vlaamse overheid een eerste decreet inzake opvoedingsondersteuning uit, in 2007 volgt het tweede. Het eerste decreet schetst te contouren waarbinnen eenmalige opleidings-, vormings- of trainingsreeksen gesubsidieerd kunnen worden. Het tweede decreet ziet opvoedingsondersteuning als: de laagdrempelige gelaagde ondersteuning van opvoedingsverantwoordelijken bij de opvoeding van kinderen. Opvoedingsondersteuning wordt binnen deze optiek zowel benaderd vanuit het perspectief van opvoedingsverrijking als vanuit het perspectief van preventie. Er wordt gefocust op een veelheid aan beproefde activiteiten en werkvormen. Daarbij wordt uitgegaan van de verschillende opvoedingsondersteunende functies zoals informatie, advies, onthaal en doorverwijzing maar ook het faciliteren van ontmoetingen tussen ouders. De klemtoon ligt daarbij op de lokale en bovenlokale2 organisatie van opvoedingsondersteuning. Het decreet bepaalt op welke manier de coördinatie van het aanbod op de verschillende niveaus gebeurt en stuurt aan op een gecoördineerde, systematische en kwantitatieve gegevensverzameling. Het tekent ook de krijtlijnen uit voor de subsidiëring van de opvoedingswinkels. In Vlaanderen verwijst de term opvoedingswinkel naar samenwerkingsverbanden van partners (meestal op het niveau van centrumsteden) die de verschillende functies rond opvoedingsondersteuning realiseren en daarbij ook één of meerdere loketten aanbieden. Het decreet ging uit van de subsidiëring van opvoedingswinkels in de 13 Vlaamse centrumsteden en één in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het decreet bepaalt verder dat de ontwikkeling en verspreiding van expertise inzake opvoedingsondersteuning gecoördineerd wordt door een Vlaams Expertisecentrum Opvoedingsondersteuning in samenwerking met Provinciale Steunpunten Opvoedingsondersteuning (Vervotte, 2007). 1 In België is het domein rond welzijn en gezin een bevoegdheid van de gemeenschappen. In deze bijdrage focussen we op de ontwikkelingen binnen het Vlaamse landsgedeelte van België. 2 Bovenlokaal verwijst in deze context naar samenwerkingsverbanden waarbij uitgaande van meerdere gemeentes een samenwerkingsverband rond opvoedingsondersteuning wordt uitgebouwd.

2 Opvoedingsondersteuning in de praktijk? In Vlaanderen is er een grote diversificatie in sectoren die opvoedingsondersteuning aanbieden (b.v. Kind en Gezin, onderwijs, het sociaal-cultureel werkveld, de welzijnssector). De veelheid aan activiteiten en werkvormen die vanuit deze sectoren worden aangeboden, richt zich naar ouders en/of andere opvoedingsverantwoordelijken individueel, of in groep. Individueel gerichte initiatieven zijn bijvoorbeeld de informatieve folders vanuit Kind en Gezin of de Gezinsbond, de Opvoedingstelefoon. Daarnaast is er ook een groepsgewijs aanbod waarbij ouders in groep een oudercursus, programma of reeks volgen of eenmalig, al dan niet meer informeel samenkomen (bv. de Oefenscholen en van de Gezinsbond, oudergroepswerkingen van inloopteams, ontmoetingsruimten voor ouders samen met kinderen enz.). Bovendien kunnen voorgaande aanbiedingsvormen zich ook al dan niet tot een specifieke doelgroep richten (bv. leeftijd van de kinderen als indelingscriterium, maatschappelijk kwetsbare gezinnen enz.). Tenslotte worden ook ruimere mediacampagnes die het thema positief opvoeden in de kijker zetten zoals bvb. opvoedprogramma s gerekend tot de brede noemer van opvoedingsondersteuning. De grote variatie is, gelet op de verschillende behoeften, de verschillende ondersteunende initiatieven en werkvormen waarop ouders een beroep wensen te doen, positief te noemen. Het geeft aan dat in de praktijk meerdere sporen gevolgd worden. Dit betekent echter niet dat het brede palet aan opvoedingsondersteunende activiteiten en werkvormen ook in alle regio s van Vlaanderen even sterk aanwezig is. Individuele informatie en adviesverstrekking vanuit landelijke koepels (bv. Kind en Gezin, Gezinsbond, Departement Onderwijs) zijn wijd verspreid. Het groepsgewijs aanbod is veel meer afhankelijk van lokale initiatieven en in die zin ook minder algemeen verspreid. De toekomst zal uitmaken of de nieuwe regelgeving (zie supra, het decreet van 2007) effectief een aansporing biedt om die leemten op te vullen. Mede dank zij de uitvoering van het decreet zien we alvast dat de implementatie van een gecoördineerd en gediversifieerd aanbod van opvoedingsondersteuning op dit moment vooral terug te vinden is in de centrumsteden. Maar ook daarbuiten wordt opvoedingsondersteuning meer en meer ingebed in de dagelijkse werking van de lokale overheid. Net de betrokkenheid van verschillende actoren (beleid en praktijk, lokaal en bovenlokaal) blijkt een sterkte te zijn. Het vormt veelal de aanzet om actief te werken aan de bekendheid en het bereikbaar maken van hun opvoedingsondersteunende initiatieven. Het betreft een betrokkenheid die gestoeld is op een gemeenschappelijk doel en de inzet van de mogelijkheden van de verschillende partners. Nochtans blijkt de daadwerkelijke betrokkenheid van de verschillende partners in het realiseren van een gecoördineerd geheel van aanbod (bv. in de opvoedingswinkels) zeker niet vanzelf te lopen. Eén van de redenen hiervan is dat sommige samenwerkingsverbanden in deze fase hun ambities erg hoog leggen waarbij ze vooral streven naar het creëren van nieuw aanbod wat een vraag naar meer middelen impliceert. Nochtans was het de bedoeling van de decreetgever om in eerste instantie vooral het bestaande aanbod sterker te laten samenwerken 3 en zo (1) een grotere groep ouders (op een efficiëntere manier) te kunnen bereiken, of (2) om zo de toegang voor ouders te optimaliseren. Tekenende voorbeelden In wat volgt lichten we twee opvoedingsondersteunende werkvormen toe. Het zijn stuk voor stuk domeinen waarop Geraldien Blokland haar expertise heeft uitgebouwd en die ook in Vlaanderen hun weerklank vonden. 3 Er werd immers van uitgegaan dat er al heel wat initiatieven waren die door een betere samenwerking/afstemming een groter potentieel aan ouders zouden bereiken. Ook door de zichtbaarheid van het aanbod te vergroten zou de toegang optimaler worden. 2

3 Pedagogische adviseren In Vlaanderen is net zoals in Nederland de pedagogische adviesfunctie sterk uitgebouwd in het kader van opvoedingsondersteuning. Geraldien (1996) heeft als één van de eersten in het Nederlands taalgebied gewezen op het belang van een goed uitgebouwde pedagogische adviesfunctie als onderdeel van een breder aanbod aan activiteiten, gericht op het verbeteren van de positie van ouders en kinderen (p. 21). Pedagogische advisering moest een plek innemen tussen het reguliere aanbod van basisvoorzieningen enerzijds en de meer gespecialiseerde vormen van hulp anderzijds. Vooral voor ouders van zeer jonge kinderen is dit aanbod algemeen uitgebouwd via spreekuren opvoedingsondersteuning die georganiseerd worden door Kind & Gezin, de Vlaamse overheidsorganisatie die onder meer instaat voor de consultaties en huisbezoeken aan ouders van kinderen tot en met 3 jaar. De spreekuren worden er aangeboden door verpleegkundigen die hiertoe specifiek werden opgeleid (Van den Bruel & Verhegge, 2005). Het methodiekboek van Geraldien Blokland (1996) lag aan de basis van de methodiek zoals die binnen Kind en Gezin werd uitgebouwd. Het verschafte de spreekuurhouders een kader en concrete handvaten om vaak voorkomende opvoedingsvragen van ouders, op een vraaggerichte en methodische manier aan te pakken. Bovendien bleek het boek overzichtelijk, helder en vlot geschreven en zo ook de praktijkwerker te boeien. Illustratief in dit verband is dat heel wat boeken van Blokland intussen al opnieuw ingebonden moesten worden, slecht ingebonden zijn of laat het ons houden op veel gelezen en gebruikt In 2006 startte Kind en Gezin met een proefproject Triple P (focus op level 2 en level 3) in de provincie Antwerpen. De keuze voor Triple P had te maken met het evidence-based karakter van dit programma, de populatiebenadering en de meer protocollaire aanpak waardoor verondersteld werd dat opvoedingsondersteuning nog sterker methodisch verankerd zou worden binnen Kind & Gezin. Triple P werd bijgevolg in het kader van het proefproject geïmplementeerd binnen het spreekuur. Toen er vanuit Kind en Gezin contact genomen werd met de Nederlandse Triple P ers was het een aangename verrassing om opnieuw dankbaar gebruik te kunnen maken van de kennis en ervaring van Geraldien.. Maar het was zeker niet alleen de inhoud van het programma die ze goed bleek te kennen! Mede dank zij de uitstekende onderhandelingscompetenties van Geraldien kon onder meer bekomen worden dat er ook voor Vlaanderen Nederlandstalige trainers van het programma zouden komen. Ondertussen werden ongeveer 250 medewerkers van Kind en Gezin opgeleid in level 2-3. Ook buiten Kind en Gezin hebben andere hulpverleners uit zowel de preventieve als curatieve sectoren van de jeugdhulpverlening Triple P geïmplementeerd (level 2/3 en level 4/5). Op dit moment loopt er binnen Kind en Gezin een onderzoek waarbij het spreekuur opvoedingsondersteuning mèt implementatie van Triple P vergeleken wordt met het spreekuur waar er geen gebruik werd gemaakt van Triple P 4. Afhankelijk van de resultaten van dit onderzoek alsook een ruimere evaluatie van de implementatie zal worden besloten tot verdere veralgemening van Triple P binnen de preventieve zorg van Kind en Gezin. Voor gezinnen met oudere kinderen is de pedagogische adviesfunctie op dit moment nog minder algemeen verspreid en methodisch uitgebouwd. Maar zeker in het kader van de ontwikkelingen rond de opvoedingswinkels (cf. supra) wordt er meer en meer werk van gemaakt. 4 Dit onderzoek gebeurt door prof. Dr. J. Vanderfaeillie van de Universiteit Brussel in opdracht van de minster van Gezin en Welzijn. 3

4 Opvoedingsondersteuning in groepen Zowel Nederland als Vlaanderen kent reeds een zekere traditie in het samenbrengen van ouders om over de opvoeding te praten, er rond te werken. De kracht van het werken in groep wordt vanuit verschillende invalshoeken onderschreven (o.a. empowerment, sociaal leren, groeigeoriënteerde benadering). Onderzoek brengt verschillende positieve uitkomsten van het werken met oudergroepen aan de oppervlakte. Ouders zijn voor elkaar een bron van sociale en emotionele steun, ze vinden bij elkaar (h)erkenning, putten uit de gedeelde ervaringen en belevingen, ontwikkelen een groter zelfvertrouwen en zelfwaardegevoel enz. Ina Bakker en Geraldien Blokland (2001, p.12) verwoorden dat als volgt samen delen blijft belangrijk voor wie dagelijks met de zorg voor kinderen is belast. De wijze waarop aan dit samen delen vorm gegeven wordt, kan grondig verschillen en dat zowel wat de uitgangspunten of theoretische principes betreft, als wat betreft de praktische uitwerking. We zien dit vertaald in de stellingen waarmee we, Geraldien en Kristien, in de workshop Empowerment en vaardigheidstraining gaat dat samen? (Ede, 1 december 2003) aan de slag gingen. Empowerend werken gaat niet samen met een gedragsmatige aanpak. Alleen praten helpt niet als ouders problemen hebben met hun kinderen. Vaardigheidstrainingen gaan te veel uit van tekorten bij ouders. Bij een vaardigheidstraining is het onmogelijk om vraaggericht te werken. Het is bij opvoedingsondersteunend groepswerk niet zozeer belangrijk wat je doet, maar wel hoe je het doet. Twee benaderingen, empowerend of vraag- en perspectief gericht werken en de meer gedragsmatige aanpak van Opvoeden:zó! werden hier diametraal tegenover elkaar geplaatst. De discussie wees vrij snel uit dat het niet zozeer een of -verhaal, maar veeleer een en -verhaal betreft. De vakliteratuur, alsook de databank van het NJI, verwijst echter (vooral) naar gestandaardiseerde programma s. Het zijn programma s met een begin en een einde, vooraf vastgelegde onderwerpen én inhouden én werkvormen én doelstellingen. Dat is op zich een best verdedigbare aanpak die, zo blijkt ook uit tal van onderzoek, zijn resultaten heeft. De veel gehoorde commentaar van ouders is evenwel dat hun stem, hun ervaringen en verwachtingen daarbij toch nog onvoldoende aan bod komen. Ouders willen meer betrokken worden bij het zoeken naar oplossingen en ze vragen ook meer aandacht voor het opvoedingsproces, de ouder-kindrelatie, de emotionele toestand van de ouders, de ruimere context, hun noden en vragen 5 Opdracht is m.a.w. om ook deze aspecten voldoende ruimte te geven. De begeleid(st)er of ondersteuner moet durven voorbijgaan aan de alom gekende en vertrouwde opvoedingsadviezen. Geraldien (2001, p.35) stelt in dat verband: Informatie gebaseerd op theorieën over de opvoeding en ontwikkeling van kinderen kan ouders inzicht geven of nieuwe perspectieven aanreiken maar biedt niet meer dan een bepaalde constructie van de werkelijkheid. Belangrijk is vooral dat ouders daar hun eigen werkelijkheid naast kunnen zetten en dat er ruimte is om inzichten te bediscussiëren. Zo blijkt bij de evaluatie van oudercursussen altijd weer dat ouder het meest gehad hebben aan de uitwisseling van ervaringen met andere ouders en minder aan de theorie. In Vlaanderen is nog een ander type van groepsgericht aanbod sterk in opmars, met name de zogenaamde ontmoetingsplaatsen voor kinderen en ouders. Deze laagdrempelige ontmoetingsplaatsen spelen in op de vraag van ouders naar gemeenschapsvorming die in steden vaak aan de orde is (Vandenbroeck et al., 2007). In deze ontmoetingsplaatsen wisselen ouders onderling ervaringen uit èn dit vanuit een 5 Onderzoek wijst uit dat 30 tot 50 % van de gezinnen geen voordeel halen uit een ouderprogramma en dat ten gevolge van belastende gebeurtenissen in hun leven (Webster-Stratton en Hammond in Stewart-Brown et al., 2004). 4

5 gerichtheid op het kind in relatie tot anderen. De verhalen in het hier en nu vormen het uitgangspunt voor het gesprek tussen enerzijds ouders onderling en tussen ouders en begeleiders anderzijds. Ook de kinderen leren op een veilige manier, nog in aanwezigheid van de ouder, via het spontane spel, omgaan met andere kinderen. Een ontmoetingsplaats biedt de mogelijkheid om geleidelijk te experimenteren, te oefenen en te groeien naar een grotere zelfstandigheid (Van der Mespel, 2008). Sommige van deze ontmoetingsplaatsen gaan terug op de Franse traditie van de Maisons Vertes die vanuit een psycho-analytisch kader geïnspireerd zijn (Dolto, 1985; De Speelbrug, 2007). Conclusie De laatste jaren is er in Vlaanderen een veelheid aan initiatieven opvoedingsondersteuning gegroeid. Geraldien heeft daar zeker haar steentje toe bijgedragen. Daarbij komt dat opvoedingsondersteuning in Vlaanderen nu ook meer en meer beleidsmatig wordt verankerd. 5

6 Literatuur Bakker, I., Blokland, G. & Wijnen, H. (2001). Samen delen. Methodiekboek voor opvoedingsondersteuning in groepen. Utrecht: NIZW. Blokland, G. (1996). Over opvoeden gesproken. Methodiekboek pedagogisch adviseren. Utrecht: NIZW. De Speelbrug (2006). De Speelbrug in Antwerpen: een laagdrempelige ontmoetingsruimte voor kinderen van 0 tot 3 jaar vergezeld van een hechtingsfiguur. (Onuitgegeven tekst). Dolto, F. (1985). La cause des enfants. Paris: Laffont. Nys, K. (2009). Het decreet opvoedingsondersteuning in de praktijk. Ruime interpretatie en moeilijke implementatie? In: Gezinsbeleid in Opvoedingsondersteuning op de agenda geplaatst.(pp ) Brussel: Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen. Nys, K. (2007). Opvoedingsondersteuning in betekenisvolle resultaten te vatten? In: H. Colpin & H. Van Crombrugge (eds.). Gezinnnen en gezinspedagogiek. Geboeid door verscheidenheid.(pp ) Antwerpen - Apeldoorn: Garant. Vandemeulebroecke, L. & De Munter, A. (2004). Opvoedingsondersteuning. Visie en kwaliteit (Studia Paedagogica 39). Leuven: Universitaire Pers Leuven. Vandenbroeck, M., Boonaert, T., Van der Mespel & De Brabandere, K. (2007). Opvoeden in Brussel. Gent-Brussel:UGent - VBJK-VCOK-VGC. Van den Bruel, B. & Verhegge, K. (2005). Kind & Gezin, kinderen en gezinnen een preventieve aanpak. In: H. Grietens, J. Vanderfaeillie & W. Hellinckx (eds.). Handboek orthopedagogische hulpverlening. Nieuwe ontwikkelingen in het zorgveld. (pp ). Leuven Voorburg: Acco. Van der Mespel, S. (Ed.) (2008). Ontmoetingsplaatsen voor Kinderen en Ouders. Discussietekst van het netwerk Ontmoetingsplaatsen voor Kinderen en Ouders. Gent: UGent VBJK. Vervotte, I. (2007). Achtergrondtekst bij het decreet opvoedingsondersteuning. Brussel: Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. 6