DE EMOTIE VAN HET KERKGEBOUW PRODUCTVERSLAG. Een handreiking voor de omgang met emotie in ruimtelijke processen. Emil Janssen.

Transcriptie

1 DE EMOTIE VAN HET KERKGEBOUW Een handreiking voor de omgang met emotie in ruimtelijke processen PRODUCTVERSLAG Emil Janssen RO & Planologie Juni 2014

2 1

3 MEDIATHEEKFORMULIER Datum Juni 2014 Soort verslag Auteur Stage productverslag Emil Janssen Studentnummer Titel Ondertitel Naam stagebedrijf Plaats Bedrijfsbegeleider Hogeschoolbegeleider De emotie van het kerkgebouw Een handreiking voor de omgang met emotie in ruimtelijke processen BRO Boxtel Pascal Hendriks Marcel van Wietingen Trefwoorden Kerken, herbestemmen, changemanagement, leegstand, emotie 2

4 3

5 DE EMOTIE VAN HET KERKGEBOUW Een handreiking voor de omgang met emotie in ruimtelijke processen Foto s voorblad: Koninginnekerk Rotterdam, verkozen tot mooiste gesloopte kerk van Nederland (Gillissen, 2013), Marturiakerk Assen (Kraan, 2014; de Graaf, 2008). NHTV University of Applied Sciences BRO Claudius Prinsenlaan 12 Bosscheweg DK Breda 5282WV Boxtel T +31 (0) T +31 (0) Begeleider: Marcel van Wietingen Begeleider: Pascal Hendriks 4

6 5

7 VOORWOORD Toen ik in eind maart 2014 voor het eerst contact had met Pascal Hendriks, de persoon die later mijn stagebegeleider zou worden, bood ik aan om in ruil voor een stageplek, onderzoek te verrichten naar de herbestemming van kerken. Deze kwamen namelijk massaal leeg te staan, en moesten in mijn optiek worden herbestemd. Er was dringend behoefte aan inzicht in mogelijkheden en voorbeelden om dit te doen. Een quickscan leek het magische middel te zijn dat ontbrak in de wereld van het kerkelijk erfgoed. Een scan waarmee in een oogwenk kon worden bepaald wat kansen waren voor het kerkgebouw. Op mijn sollicitatiegesprek bleek ik het bij het verkeerde eind te hebben. De mogelijkheden tot herbestemmen zijn al legio; het onderzoek wat ik voorstelde was al verricht, en niet één keer. De echte vraag was, waarom al deze herbestemmingsmogelijkheden in de praktijk zelden succesvol waren. Dat dit aan een tekort aan herbestemmingsmogelijkheden lag, leek onwaarschijnlijk door het enorme aantal ideeën die al op tafel waren gelegd. Van supermarkt, tot buurthuis, van ziekenhuis, tot ICT-centrum. De vraag leek in een eerder stadium gesteld te moeten worden: waar ligt de drempel? Waarom lukt het niet een kerk te herbestemmen, en een kantoor wel? Verward door de breedte van de vraag ging ik aan de slag. Waar mijn opdracht aan de telefoon zo concreet en uitgestippeld leek, zocht ik nu naar het begin als iemand die een naald is kwijtgeraakt in een hooiberg, en besluit deze in het donker te gaan zoeken, zonder handen. Als het begin al onvindbaar is, lijkt het einde niet te bestaan. Confuus besloot ik me onder te dompelen in de bergen verslagen over herbestemming, over leegstaand vastgoed, over de Kerk en over alle mislukte herbestemmingsprojecten. De chaos werd alleen maar groter, en onderdompelen in informatie begon te neigen naar verdrinken in een chaos. In de beginfase leek ik keer op keer kopje-onder te gaan in de bergen informatie, uiteenlopende studies, van psychologie tot het kerkelijk wetboek, van de Petruskerk in Vught tot de Dominicanenkerk in Maastricht. En keer op keer was het mijn stagebegeleider, Pascal Hendriks, die mij uit de zee van informatie viste en weer met beide benen op vaste grond wist te zetten. Mijn dank gaat daarom bij deze alvast uit naar Pascal. Ook mijn stagebegeleider vanuit school, Marcel van Wietingen, heeft hier een belangrijke rol in gespeeld. Zijn hulp heeft mij geholpen met structureren, en het vinden van de goede richting om naartoe te werken. Daarom gaat bij deze mijn dank uit naar Marcel. Na een week of drie werd het probleem steeds duidelijker, en daarmee ook de reden waarom het zo vaag was: de achterliggende reden was er één die nog nauwelijks is beschreven, althans niet op planologisch niveau: emotie. Alle referentieprojecten bleken een gemeenschappelijk tekort te delen: de aandacht voor emotie. Keer op keer werd deze onderbelicht, en pas wanneer hier op een goede manier mee werd omgegaan leidde de herbestemming tot een succes. Nu het probleem duidelijk was, kon worden gezocht naar de oplossing. Hiervoor heb ik veel gehad aan Bas Groot, docent aan de NHTV in Breda en specialist op het grensvlak tussen communicatie en planologie. Hij tipte mij dat de oplossing wel eens in een hoek zou kunnen liggen, die in het vierde hoofdstuk aan bod komt. Uiteindelijk heb ik met veel plezier aan dit verslag gewerkt, en ik hoop dat u dit met evenveel plezier zult lezen. 6

8 7

9 SAMENVATTING In de moderne maatschappij is er steeds minder ruimte voor het christendom. Dit heeft hoofdzakelijk twee consequenties: er maken minder mensen gebruik van kerkgebouwen (in religieuze zin), en de inkomsten voor de kerkbesturen lopen terug. Een overschot aan kerkgebouwen en een tekort aan financiële middelen lijken te leiden tot een simpele conclusie: verkoop van de kerkgebouwen en/of de grond waar zij op staan. Waar dit bij elk ander gebouw zou gebeuren, en in de meeste gevallen een succesvolle oplossing zal blijken, geldt dit niet voor kerkgebouwen. Kerkgebouwen hebben namelijk een waarde die het financiële overstijgt: mensen zijn in hun kerk getrouwd, gedoopt en hebben er afscheid genomen van geliefden. Bovendien vormt een kerk een belangrijk oriëntatiepunt: in een dorp is de kerk vrijwel altijd het centrum, en in grote steden kan men vanuit elk uitzicht wel opmaken waar een aantal verschillende wijken zich bevinden, aan de hand van de kerktorens die boven de daken uitrijzen. Een kerk is, volgens katholieken, ook een heilig gebouw. Dit betekend onder andere, dat er met heel veel respect mee om moet worden gegaan. Daarnaast zijn kerkgebouwen prominente gebouwen, en in de geschiedenis vaak gebruikt als etalage voor de kunsten van een bepaalde architect. Deze gebouwen herbergen dus een financiële, symbolische, cultuurhistorische en religieuze waarde. De financiële waarde is de bepalen aan de hand van vloeroppervlak, bouwkundige staat, ligging en dergelijken. De rest is niet te waarderen. Men kan niet meten hoe belangrijk de kerk is voor de omwonenden, of een cijfer geven voor de architectuur. Dit zijn ongrijpbare factoren, die het herbestemmen ongelofelijk complex maken. Het enige wat duidelijk is, is dat kerken véél waarde hebben. Waar het eerst zo logisch leek om ze te slopen en de grond te verkopen, is het nu ondenkbaar een gebouw met zo n historie en statuur met de grond gelijk te maken. Omwonenden en belangenorganisaties kiezen liever voor herbestemming. Door de kerk een commerciele functie te geven, kan het onderhoud worden betaald en het gebouw worden behouden. Ook zijn er tussenvormen denkbaar, waarbij alleen de toren wordt behouden, of slechts een deel van de kerk een nieuwe functie krijgt. Kerkbesturen daarentegen, spreken zich fel uit tegen een profane (niet-religieuze) herbestemming. Zij vinden dit onwaardig en verwarrend. Ook deze uitspraak kent meerdere maten: een religieuze functie is geen probleem, een maatschappelijke functie is met de meeste bisdommen ook nog wel bespreekbaar. Maar commerciële functies of bijvoorbeeld horeca zijn uit den boze. Deze rolverdeling zorgt voor moeizame, emotionele processen. Wat opvalt, is dat in de praktijk weinig tot geen aandacht wordt besteed aan deze emotionele component. In discussies zijn gevoelsuitingen drogredenen. Dit is ten onrechte, want als een kerkgebouw wordt gesloopt kan indirect de waarde van de omliggende bebouwing toch dalen. Er is dus wel degelijk een link tussen de immateriële en de financiële waarde. Daarmee wordt het belang van dit onderzoek duidelijk: als we leren omgaan met de immateriële waarde, zal dit positieve effecten hebben op alle voorgenoemde factoren, ook de financiële. Maar hoe ga je om met zo iets ongrijpbaars als emotie? In dit onderzoek worden een aantal voorstellen gedaan over de richting waarin gezocht kan worden naar een oplossing, de echte oplossing blijft echter altijd maatwerk. Ten eerste kan met een socratische dialoog en argumentatietheorieën onderzocht worden welk specifiek deel van de discussie emotioneel is. Met changemanagement kan vervolgens draagvlak worden gecreëerd voor het beoogde doel: sloop, herbestemming, behoud of een tussenvorm. 8

10 9

11 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 6 Samenvatting 8 1. Plan van Aanpak Inleiding Doelstelling Probleemstelling Methode van onderzoek Inventarisatie kerkenproblematiek 16 De verschuiving van religie 16 Vastgoedoverschot 16 De meerwaarde van een kerk boven een kantoor 17 De kogel door de kerk of toch een reïncarnatie? 18 De Ark van Noach 21 Toekomst Uitwerking actorenanalyse 24 Inleiding 24 Kerkelijke instanties 24 Belangenorganisaties 26 Overheid 28 Bevolking 30 Ontwikkelaar 31 Investeerders 32 Eindgebruiker 32 Conclusie actorenanalyse Omgang met de emoties 36 Inleiding 36 Verband tussen de partij, zijn standpunt en een mogelijke oplossing 36 Argumentatie: ratio of emotie? 38 De Socratische dialoog 39 Change management Conclusie 50 10

12 11

13 1. PLAN VAN AANPAK 1. INLEIDING Door de ontkerkelijking van de maatschappij ten opzichte van een halve eeuw geleden, staat de wereld van de ruimtelijke ordening en planologie voor een nieuwe uitdaging. Het teruglopende aantal kerkbezoekers van de ene kant heeft voor een overschot aan kerkelijk vastgoed gezorgd aan de andere kant. Het is voor parochies financieel niet realistisch om een kerkgebouw met een capaciteit van 200 bezoekers open te houden voor het twintigtal bezoekers dat daar nu van over is. Om deze reden zijn zowel de Rooms-Katholieke als de Protestantse Kerk bezig parochies samen te voegen, en de missen te centraliseren in bepaalde kerkgebouwen. Gevolg: leegstand. Leegstand in kerkgebouwen. Nu komt leegstand al voor sinds de bouw van de eerste woonwijken en is dit nooit een ingewikkeld probleem geweest: slopen (voor eventuele nieuwbouw) of ombouwen en herbestemmen. Voor kerkgebouwen ligt dit een stuk ingewikkelder. Centraal hierbij staat emotie. Een kantorenpand uit de jaren 50 is vaak weinig betekenisvol voor omwonenden. Ook is de naam allesomvattend voor de functie: kantoren. Wordt het gesloopt, dan is er vaak geen haan die er naar kraait. Bij kerken is dit echter wel zo. Mensen zijn er getrouwd, gedoopt en gaan er elke zondag heen voor de eremis. Voor deze mensen is de kerk een soort thuis, een plaats van bezinning. Ook voor omwonenden die niet naar de kerk gaan is het gebouw belangrijk. Vooral neogotische kerken in dorpen zijn op een stedenbouwkundige unieke plaats gebouwd: midden in het dorp. Hierdoor vormt een kerk het centrum. Voor de Kerk (met name de Rooms-katholieke) heeft een kerk een heilige betekenis: het huis van God. En voor de architectuurliefhebbers is er ook veel om te doen: kerken zijn prestigegebouwen, en zijn vaak een belangrijk deel van het oeuvre van een bepaalde architect. Hierdoor is de planvorming vaak een allesbehalve rationeel proces. Daarbij komt vaak nog dat, met name bij oude kerken, het bouwkundig heel lastig is om verbouwingen te plegen. Ook is het onderhoud relatief duur en kampt met vaak met een monumentenstatus, iets wat weinig kantoorgebouwen hebben. Sloop is voor veel mensen geen optie bij oude kerkgebouwen. Maar leegstand leidt tot verval, en onderhoud om dit te voorkomen is heel duur Wie gaat dat betalen? Herbestemmen lijkt een logische optie, maar wat zijn nou precies de opties voor een kerk? Is dit financieel, maatschappelijk, bouwkundig en beleidsmatig haalbaar? Dat zijn vragen waar dit document antwoord op moet geven. 2. DOELSTELLING Het subjectieve, immateriële aspect rondom het herbestemmen van kerken kunnen waarderen, en zo een plek in de discussie geven; Het vinden van manieren waarop de standpunten van partijen via emotie kan worden beïnvloed. 12

14 3. PROBLEEMSTELLING - Hoe zit de huidige problematiek in elkaar? - Waar gaat het vaak fout bij de herbestemming van kerken? o Welke partijen spelen een rol? o Welke factoren spelen een rol? - Welk deel van de problematiek is subjectief, en hoe belangrijk is dit deel? - In hoeverre staat het getoonde (emotionele) standpunt in lijn met het werkelijke doel? - Hoe ontstaan emoties? - Hoe kunnen emoties van buitenaf worden beïnvloed? 4. METHODE VAN ONDERZOEK Onderzoek kerkproblematiek Actorenanalyse Hoe om te gaan met emoties? Beantwoord: Door middel van: Hoe zit de kerkenproblematiek nu in elkaar? - interviews - deskresearch - fieldresearch Welke partijen spelen een rol, en wat zijn hun standpunten? - deskresearch - interviews - enquêtes Zijn er technieken bekend om dergelijke processen te begeleiden? - deskresearch - literatuurstudie Tijdvak: FIGUUR 1: ONDEROEKSMODEL Zoals in bovenstaande figuur te zien is, bestaat het onderzoek uit vier delen, te hanteren als fasen. Deze kunnen als volgt, één voor één worden toegelicht. ONDERZOEK KERKPROBLEMATIEK Het betreft hier een oriëntatie van de problemen rondom het kerkelijk vastgoed. Dit vooronderzoek is noodzakelijk om kennis te verkrijgen over het onderwerp, alvorens hier uitspraken over te doen. Dit onderzoek zal voornamelijk gebaseerd zijn om reeds aanwezige informatie. De volgende deelvragen worden hierin beantwoord: 1. Wat is de oorzaak van het probleem? 2. Wie hebben het probleem? 3. Waar doet het probleem zich voor? 4. Waar loopt men tegenaan bij het oplossen van het probleem? 5. Is het een tijdelijk of structureel probleem? 13

15 Hierbij zal literatuur aan de bakermat van het onderzoek staan. Van daaruit wordt verder gekeken: er zullen interviews plaats vinden en fieldresearch gedaan worden. Aan de hand van literatuur en internetartikelen wordt gekeken wie er wordt geïnterviewd en welke plekken moeten worden bezocht. Het is belangrijk om hierbij mensen te vinden die ervaring hebben, omdat dit ze onderscheid van de bronnen op internet. ACTORENANALYSE Emoties staan in dit onderzoek centraal. De emoties spelen bij de verschillende partijen, het is dan ook van belang de verschillende partijen goed in kaart te brengen. Dit kan gebeuren door middel van een actorenanalyse, in combinatie met andere manieren waar de emotie goed naar voren komt. Als per partij de emoties zijn geïnventariseerd, kan worden gekeken waar deze vandaan komen. Vragen die hierbij gesteld worden zijn: 1. Wie spelen een rol binnen de problematiek rondom kerken? 2. Welke partijen zijn emotioneel en welke partijen zijn rationeel betrokken? 3. In hoeverre zijn de emotionele partijen emotioneel betrokken? 4. Waar komt de emotie vandaan? De voornaamste bron van dit stuk zullen de interviews zijn. Vaak wordt het meeste bereikt door te vragen, en door te vragen. Ook kunnen sommige uitspraken uit beleidsstukken gehaald worden. OMGAAN MET EMOTIES Als alle emoties in kaart zijn gebracht, gaat het er om wat er met die emoties moet gebeuren. Het is duidelijk dat er een coördinerende factor nodig is, die zorgt dat het proces niet vastloopt, zoals in de praktijk vaak lijkt te gebeuren. Deze coördinerende factor zou een adviesbureau kunnen zijn. De bedoeling is om deze coördinator een paar tools aan te bieden, waarmee het proces begeleid kan worden. Vanuit de actorenanalyse worden standpunten en doelen aangehaald. Vragen hierbij zijn: 1. Hoe liggen emoties in een discussie? 2. In hoeverre is een standpunt emotioneel? 3. Hoe moet worden omgegaan met emotionele standpunten? 4. Zijn er al manieren bekend uit andere vakgebieden? 5. Hoe krijg je uiteindelijk alle neuzen dezelfde kant op, waardoor het rationele doel ook emotioneel draagvlak krijgt? 14

16 15

17 2. INVENTARISATIE KERKENPROBLEMATIEK DE VERSCHUIVING VAN RELIGIE De maatschappij in Nederland gelooft niet meer in God. Althans; niet zoals dat vijf decennia geleden nog het geval was. Niet in de Christelijke interpretatie van God. Nederland wordt kritischer en het klassieke geloof maakt plaats voor atheïsme of agnosticisme (ook wel: ietsisme ). Ook is de toestroom van andere culturen en bijbehorende religies duidelijk te zien in de statistieken (tabel 1). Percentage per religie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Protestants/hervormd Katholiek Islam Overig Niet gelovig GRAFIEK 1: PERCENTAGE PER RELIGIE. BRON: CBS (SAMENGESTELD), KNIPPENBERG, H. (1992): DE RELIGIEUZE KAART VAN NEDERLAND. ASSEN: KONINKLIJKE VAN GORCUM. VASTGOEDOVERSCHOT In de tijd dat de Kerk zich nog in haar bloeiperiode bevond was het afnemen van kerkgangers uiteraard nog niet aan de orde, in tegendeel. Er was enige concurrentie tussen met name de Rooms-Katholieke Kerk en de Hervormde Kerk (waaronder de Protestantse Kerk), maar men ging er vanuit dat zolang de bevolking groeide, het aantal kerkgangers groeide. Hier werd op geanticipeerd met de bouw van steeds meer kerken. Ook in de wederopbouwperiode (jaren 50-60) werden nog veel kerken gebouwd (meer hierover onder architectonisch belang ). Toen vlak daarna het aantal kerkgangers een duik nam, werden steeds meer kerken onderbezet. Een kerk met plek voor 200 kerkgangers, werd nog maar bezocht door een veertigtal. Hierdoor liepen ook de inkomsten terug. Als gevolg zijn de kerkbesturen parochies gaan samenvoegen, met als doel de organisatie te verkleinen en vastgoed af te stoten, zoals elke organisatie zou doen. Helaas blijkt het afstoten van kerken een stuk moeilijker dan bij ander vastgoed. Sinds 1975 zijn 1340 kerken buiten gebruik geraakt; 340 hiervan zijn gesloopt; In 2008 waren nog 8328 kerken in gebruik; Komende 10 jaar 2 leegstaande kerken per week. FIGUUR 2: CIJFERS LEEGSTAND KERKELIJK VAST- GOED. (RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED, 2011) 16

18 DE MEERWAARDE VAN EEN KERK BOVEN EEN KANTOOR Een vastgoedoverschot is niets nieuws. Het is een onderdeel van het proces waar de vastgoedwereld grotendeels op draait: door marktwerking veranderen de verhoudingen tussen vraag en aanbod. Akkers die door concurrentie uit het buitenland een relatief laag rendement halen, maken plaats voor een winstgevende nieuwbouwwijk. Leegstaande kantorenpanden worden omgetoverd tot woningen. Dit soort ontwikkelingen genereert werk voor makelaars, aannemers, ontwikkelaars en adviesbureaus, en pakt meestal ook goed uit. Waarom is het afstoten van kerkgebouwen dan zo n groot probleem? Het antwoord heeft te maken met de enorme waarde die aan dit soort gebouwen wordt gehecht. Een enkeling vindt het erg als een deel van een woonwijk wordt gesloopt, en zelfs wolkenkrabbers kunnen worden neergehaald, als er maar iets beters voor in de plaats komt. Maar kerken bouw je niet zomaar op nieuw. Kerken hebben een grote symbolische waarde: vooral oude neogotische kerken zijn cultuurhistorische schatten. Kerken zijn door de eeuwen heen schuilplaatsen geweest in tijden van oorlog, en ze hebben al zoveel oorlogen doorstaan. Een plek waar iemand werd gedoopt, ging trouwen en werd begraven. Hierdoor heeft een kerk, ook buiten het religieuze aspect om, een bepaalde symbolische waarde bij omwonenden. Daarnaast is er de architectonische waarde. Op architectonisch gebied zijn er grofweg twee stromingen: oude en nieuwe kerken, of in vaktermen respectievelijk neogotische en wederopbouwkerken. Kerken zijn altijd al gewilde projecten geweest voor architecten. Door zowel het symbolische als de fysieke statuur waren ze bij uitstek geschikt als etalage voor hun kunsten. Daarnaast zijn Rooms-Katholieke kerken heilig, en een heilig gebouw moet de heerlijkheid van God zo dicht mogelijk benaderen, en daar was het budget dan ook voor. Een naam die hier genoemd moet worden is die van Pierre Cuypers. Cuypers wordt gezien als de belangrijkste vertegenwoordiger van neogotiek in Nederland, en ontwierp naast vele kerken ook het centraal station en het Rijksmuseum in Amsterdam. Zie afbeelding 1 voor een korte samenvatting van zijn werk. AFBEELDING 1: HET WERK VAN PIERRE CUYPERS. VLNR: CENTRAAL STATION, AMSTERDAM; SINT-BARBARAKERK, BREDA; SINT-CATHARINAKERK, EINDHOVEN; RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM; SINT-VITUSKERK, HILVERSUM. 17

19 Ook wederopbouwkerken zijn vaak etalages voor het oeuvre van een architect of een bepaalde stroming (Bossche school 1 ). Architecten worden redelijk vrijgelaten in het ontwerp, met als belangrijke eis dat het gebouw prominent aanwezig moet zijn in de omgeving. Deze eis zorgt zowel in het verleden als het heden dat kerken bijzondere gebouwen zijn. AFBEELDING 2: WEDEROPBOUWKERKEN. VLNR: NOTRE DAME DU HAUT, RONCHAMP; HEILIGE KRUISVINDING, RODENRIJT; ONZE LIEVE VROUWE ALTIJDDURENDE BIJSTAND, ROTTERDAM; ST.-VINCENTIUS A PAULOKERK, EINDHOVEN; ST. JOZEPH OPIFEX, LEIDSCHENDAM. Een derde aspect dat kerken zo waardevol maakt is de stedenbouwkundige functie. Dorpen zijn vaak om kerken heen gebouwd, wat de kerk automatisch het middelpunt maakt. In grotere steden ziet men her en der een karakteristieke kerktoren boven de woonhuizen uitreizen. Onbewust wordt zo n kerktoren snel gebruikt als oriëntatiepunt. In een dorp is de kerk nagenoeg altijd het centrum, maar ook bij het navigeren naar andere plekken spelen de kerktorens een cruciale rol in de oriëntatie. Ze zijn een belangrijk onderdeel in de door Kevin Lynch beschreven Mental Maps 2. DE KOGEL DOOR DE KERK OF TOCH EEN REÏNCARNATIE? Zoals de ontwikkelaar aangeeft, is slopen de meest rationele optie. Ook voor de bisdommen is dit vaak de eerste optie: het slopen van de kerk en verkopen van de grond. Toch pakt dit vaak lastig uit. De emotionele component die speelt bij belangenverenigingen en omwonenden is al vertaald naar een wettelijke bescherming: de toewijzing van Rijkmonument of gemeentelijk monument. 1 De Bossche school is een benaming voor de groep van traditionalistische architecten en ontwerpers rondom Dom Hans van der Laan. De ideeën van deze monnik-architect werden verspreid via de Cursus Kerkelijke Architectuur in Den Bosch. Belangrijke Bossche school-architecten zijn Jan de Jong en Nico van der Laan. (Architectenweb, 2014) 2 De belangrijkste bijdrage en onderzoeken over mental maps bestaan uit het werk van Kevin Lynch. In The Image of the City gebruikte Lynch vijf elementen om simpele voorstellingen te maken van de beleving van een stedenbouwkundige plattegrond: Knooppunten, routes, districten, barrières en landmarks. (Lynch, 1960). Kerken zijn vaak de landmarks uit Lynch methode. 18

20 RIJKSMONUMENT Een Rijksmonument wordt aangewezen door de minister, op advies van de RCE. Deze wint op zijn beurt advies in bij het plaatselijk bestuur (veelal het college van burgemeester en wethouders) en kan daarna overgaan tot definitieve aanwijzing. Als een gebouw eenmaal een Rijksmonument is, is het niet zonder meer mogelijk deze te slopen of aangrijpend aan te passen. Er moet eerst een omgevingsvergunning en/of een monumentenvergunning worden aangevraagd. Voorwaarden die worden gesteld bij het toekennen hiervan zijn bijvoorbeeld dat de monumentwaarde (staat beschreven in de specifieke toelichting) behouden blijft, aanpassingen reversibel (omkeerbaar) zijn, en dat de ruimtelijke functie behouden blijft. Dit beperkt de opties voor herbestemmen. Tegenover de aanwijzing staan wel een aantal subsidies: Brim (Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten) Bedoelt voor planmatig onderhoud Rijksmonumenten. De Sim (Subsidieregeling instandhouding monumenten) is het gevolg van dit besluit. Deze subsidie wordt aan een aantal monumenten uitgekeerd, maar er is simpelweg niet genoeg geld om alle monumenten te subsidiëren. Subsidieregeling stimulering herbestemming monumenten Stimuleert het herbestemmen van monumentale panden door, in de tijd dat het gebouw leegstaat, subsidie te verstrekken voor het wind- en waterdicht maken van het monument. Dit is vooral preventief, en zorgt er voor dat een pand niet in verval raakt, waardoor de restauratiekosten bij herbestemming hoog oplopen. Restauratieregeling monumenten 2010 en 2011 Deze regeling bestaat uit twee budgeten: één voor grootschalige restauratieprojecten en restauratieprojecten waarbij herbestemming aan de orde is, en één voor restauraties door aangewezen organisaties voor monumentenbehoud. GEMEENTELIJK/PROVINCIAAL MONUMENT Een gemeentelijk of provinciaal monument wordt aangewezen door de gemeente of provincie zelf. De status voor gemeentelijke en provinciale monumenten is nagenoeg gelijk (alleen Noord-Holland en Drenthe wijzen monumenten aan). De gebouwen zijn niet van nationaal belang, maar wel voor het dorpsgezicht of de lokale cultuurhistorie. Gemeentelijke en provinciale monumenten hebben geen recht op de Sim, maar kunnen wel en aanspraak doen op de Subsidieregeling stimulering herbestemming monumenten. Een restauratieregeling is er in een groeiend aantal gemeenten, maar er is geen aanspraak op de bovengenoemde regeling. Wel is er vanuit het provinciale Cultuurfonds voor Monumenten een laagrente hypotheek beschikbaar voor gemeentelijke of provinciale monumenten. De regels voor deze monumentenstatus is per lokale overheid vastgelegd. Behoud staat wel altijd centraal. OVERBESCHERMING SCHIET ZIJN DOEL VOORBIJ Op het eerste gezicht lijkt de monumentenstatus de sleutel tot het behoud van kerkgebouwen. Echter wordt er niet stilgestaan bij de exploitatiekans en financiële haalbaarheid: de overheid kan onmogelijk alle kerken in Nederland beschermen. Een korte rekensom leert dat als er in de toekomst 1200 kerken vrijkomen, die gemiddeld 3 ton per jaar in onderhoud kosten, dit al snel rond de 400 mln. per jaar kost. Dan zijn de huidige kosten nog niet meegerekend. De huidige eigenaren missen ook de financiële middelen, en plegen geen onderhoud meer. Op deze manier zal een kerkgebouw verloederen, en uiteindelijk vanzelf in elkaar storten. 19

21 Subsidies lijken dus een goede bijdrage, maar het is een illusie dat het religieuze erfgoed hiermee gered kan worden. Sterker nog: de eindeloze toewijzing tot monument verkleint de kans dat een kerk exploitabel kan worden gemaakt. Door hier teveel regels aan te stellen vallen veel partijen al in een vroeg stadium af. Maar hoe kan een kerk dan wél exploitabel gemaakt worden? Antwoord: herbestemming. Er zijn genoeg voorbeelden te noemen van herbestemde kerken. De één verhoud zich beter tot de huidige problematiek dan de ander, maar het bewijst in ieder geval dat er kansen zijn. Een kerkgebouw kan immers veel verschillende functies dienen. Dit kan zijn: Een nieuwe religieuze functie o Voordelen: Meesten zijn voor, (bijna) geen bouwkundige aanpassingen. o Nadelen: Het feit dat de huidige religieuze functie het niet heeft gered, maakt de kans klein dat dit in de toekomst wel zal gebeuren. Bovendien is de Rooms- Katholieke kerk erg streng als het gaat om herbestemmen: een protestantse kerk is acceptabel, maar ze staan geen niet-christelijke religies toe als nieuwe functie. Een religieuze nevenfunctie: o Voordelen: Iedereen is voor. Zelfs de katholieke kerk heeft hier geen moeite mee. Te denken valt aan het Leger des Heils, of een katholieke basisschool. o Nadelen: Deze functies zijn zeer lastig winstgevend te maken. Het is de vraag of er überhaupt een lokale partij voor te vinden is. Een andere maatschappelijke functie o Voordelen: Net als bij een religieuze nevenfunctie is iedereen hier voor. Sommige bisdommen stellen iets meer voorwaarden, maar ook zij staan open voor de meeste maatschappelijke functies. Een goed voorbeeld hiervan is de Petruskerk in Vught, die invulling heeft gekregen door het plaatselijke museum en de bibliotheek. o Nadelen: Ook hier is het moeilijk een dergelijke functie rendabel te krijgen. Ook in de Petruskerk moeten de bibliotheek en het museum bij worden gestaan door commerciële functies, omdat onderhoud anders niet betaald kan worden. Daarnaast moet er maar net een museum of bibliotheek ruimte nodig hebben. Woningen/kantoren o Voordelen: Commercieel bijna altijd haalbaar en het levert leuke, aparte situaties op. Voor bedrijven kan het een zekere marketingwaarde hebben. o Nadelen: Hoge ontwikkelingskosten. Er zijn heel veel bouwkundige wijzigingen nodig om het pand leefbaar te maken, en woningen zijn lastig te combineren met een monumentenstatus. Ook gaat de Rooms-Katholieke Kerk gaat hier niet mee akkoord (dit geldt ook voor detailhandel en horeca). Omdat zij een kerk heilig achten, moet er volgens de bisdommen een waardige, passende functie in komen. Detailhandel o Voordelen: Detailhandel is, mits de markt er toe staat, erg winstgevend. In sommige gevallen zou een supermarkt zelfstandig op kunnen draaien voor het onderhoud. o Nadelen: De supermarkt kan ook in een ander, veel goedkoper pand gaan zitten. Er zijn dus wel bijkomende factoren nodig om het voor een commerciële partij aantrekkelijk te maken zich in een kerk te huisvesten. Horeca o Voordelen: Ook horeca kan zichzelf vaak bedruipen als het in een kerkgebouw is gevestigd. Veel mensen vinden het idee ook aantrekkelijk, een biertje drinken in een pand met zoveel geschiedenis. Voorbeelden zijn: Café Olivier in Utrecht, Paradiso in Amsterdam en de Orangerie in Den Bosch. 20

22 o Nadelen: De RKK is hier nog feller op tegen dan detailhandel. Alcoholgebruik gebeurde al wel in een kerk, maar op symbolische wijze. Het is uit den Boze dat hier straks feestende menigten alles doen wat God heeft verboden. Een kerk straalt religie uit, en het is verwarrend als er een ethisch tegengestelde functie in zit. Overigens staat een deel van de bevolking de kerk hierin bij. Een vaak terugkerend argument tegen herbestemming zijn de hoge stichtings- en exploitatiekosten. Dit heeft met een aantal dingen te maken. Veel kerkgebouwen zijn oud en kwetsbaar. Op het moment van herbestemmen is er al enige tijd te weinig geld, en zijn de gebouwen vaak vervallen. Dit maakt het heel kostenintensief om het pand te verbouwen, omdat er ook fikse restauratiekosten zijn. Als het een Rijksmonument betreft, moet er met een heleboel zaken rekening gehouden worden. Dit heeft vaak als gevolg dat er minder exploitabel vloeroppervlak is en verbouwingen duurder worden. Ook het onderhouden is duur. Door de grote inwendige volumes, de grote ramen en de minimale isolatie is het erg duur een kerkgebouw te verwarmen. De schil blijft kwetsbaar, en zal altijd veel en kostbaar onderhoud vergen. De ideale herbestemming bestaat niet. Het is maatwerk. Alle partijen zullen water bij de wijn moeten doen als het gaat om de meest succesvolle herbestemming: het bisdom zal iets soepeler moeten zijn in zijn regelementen, de projectontwikkelaar zal het met iets minder winst moeten doen en de bewoners moeten blij zijn als in ieder geval de kerktoren behouden blijft. De ideale herbestemming is ook niet altijd mogelijk. Er zullen nog steeds gevallen zijn waar de partijen er simpelweg niet uitkomen. Feit blijft, dat veel kerken als religieus gebouw, hun bestaansrecht al verloren hebben. DE ARK VAN NOACH Het lijkt erop neer te komen dat het verliezen van religieus erfgoed onvermijdelijk is. Echter, door een selectieve, doordachte aanpak, kan het behoud nog wel geoptimaliseerd worden. Cruciaal hierbij, is dat de illusie dat elke kerk behouden kan worden verdwijnt. Misschien moeten er preventief al twee kerken gesloopt worden, om een derde bestaansrecht te geven. Dit is treffend verwoord door projectbureau Belverdere in één van hun uitgaven 3 : Het behoud van het kerkgebouw hangt af van een gezonde bedrijfsvoering, in plaats van een sterk complicerende noodgreep Als dit niet gebeurt, lopen we het risico alle drie de kerken te verliezen. Een benadering van deze aanpak komt uit de Bijbel zelf: de Ark van Noach. Selecteren welke kerken unieke aspecten hebben, en deze behouden. Het zou eeuwig zonde, en bovendien onnodig zijn, om alle kerken uit bijvoorbeeld de Bossche school te verliezen, terwijl alles van Cuypers hand blijft bestaan. Alleen wilde in het Bijbelse verhaal God af van de mensen, nu lijkt het andersom. 3 (Asselbergs, et al., 2008) 21

23 TOEKOMST KERKENVISIE Een kerkenvisie heeft als doel preventief beleid op te stellen voor de omgang met leegstaande kerken. Een handreiking tot het opstellen hiervan is te vinden in Een Toekomst voor Kerken: handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen. Het is de bedoeling dat de kerkenvisie per cluster wordt opgesteld (dit kan een gemeente, provincie, of alles daar tussenin zijn), en er vervolgens wordt gekeken hoe met de kerkgebouwen om wordt gegaan. Welke kerken zijn de belangrijkste? Welke lokale partijen zijn er actief? MENSEN SAMENBRENGEN Ervaringen uit het verleden zijn belangrijke lessen. Bij vrijwel alle succesvolle herbestemmingen zijn alle partijen al in een vroeg stadium bijeen gebracht. Op het moment dat de eerste woorden over sluiting vallen, zou dit bekend moeten worden gemaakt bij alle genoemde partijen. Op deze manier wordt de symbolische waarde van een kerk, wat het probleem zo complex maakt, juist op een goede manier gebruikt. Als omwonenden zoveel waarde aan de kerk hechten, zijn er misschien wel kansen voor crowdfunding. Als de gemeente de kerk zo belangrijk vindt voor het dorpsgezicht, kan er misschien extra subsidie worden toegekend. Ook kunnen bewoners participeren in de herbestemming, en kunnen plaatselijke ondernemers een financiële bijdrage leveren, of zich in de kerk vestigen. Het belangrijkste aspect van deze benadering is het draagvlak dat wordt gecreëerd. Als de partijen er samen niet uitkomen, kan de conclusie wel eens zijn dat sloop onvermijdelijk is. Juist omdat elke partij zelf mee heeft kunnen denken, en er dus draagvlak is, zal er begrip zijn voor elke mogelijke uitkomst. Dit aspect zal centraal staan in de rest van dit onderzoek. Hoe is er zoveel mogelijk draagvlak te creëren? Wie moet de partijen bij elkaar brengen, en wie moet in de daaropvolgende discussie water bij de wijn doen? Hoeveel moeten de verschillende partijen inleveren, en heeft de ene partij een groter belang dan de andere partij? Welke emoties roept dit op, en zijn deze te beïnvloeden? 22

24 23

25 3. UITWERKING ACTORENANALYSE INLEIDING In het vorige hoofdstuk is een overzicht gemaakt van de problemen rondom het kerkelijk erfgoed. Eén van de conclusies die daaruit volgde, is dat een goede samenwerking van partijen essentieel is voor de toekomst van een kerkgebouw. Daarom gaat dit hoofdstuk dieper in op die partijen door middel van een actorenanalyse. Zoals in elke actorenanalyse is er een schema gemaakt. Deze is terug te vinden in bijlage I. Dit schema geeft weer, welke partijen samen werken of onderling afhankelijk zijn. In het volgende stuk worden deze connecties steeds toegelicht in tabellen, die onderaan de tekst over de betreffende partij staan. In deze actorenanalyse wordt echter niet alleen in gegaan op de achtergrond van de partijen. Er wordt dieper ingegaan op de emotionele inhoud van hun standpunten en de invloed die zij hebben op het proces. Er wordt onderscheid gemaakt in een doel en een standpunt: het doel is het rationele uitgangspunt van de partij, het standpunt is de argumentatie waarmee zij zich in de discussie mengen. Alhoewel deze in theorie gelijk aan elkaar zijn, lijken ze in de praktijk nog wel eens te verschillen. Dit wordt eerst per partij besproken, en daarna overzichtelijk samengevat in twee figuren, die zijn voorzien van een toelichting. Het volgende hoofdstuk wordt verder ingegaan op het verschil tussen het doel en het standpunt. KERKELIJKE INSTANTIES Als men het heeft over het kerkbestuur, dient er een duidelijk onderscheid gemaakt te worden tussen de Protestantse Kerk Nederland (hierna: PKN) en de Rooms-Katholieke Kerk (RKK). De PKN is in de vroege 17 e eeuw afgescheiden van de Rooms- Katholieke Kerk. De kritiek die zij hadden op de RKK is beschreven in de Vijf Sola s (zie figuur 2). In de problematiek rond herbestemming staat centraal dat de RKK een kerkgebouw heilig verklaart, en de protestantse kerk niet: bij het protestantisme is het kerkelijke gebouw slechts een middel waar het geloof uitgeoefend kan worden. Elke protestantse kerk is bovendien autonoom, en beslist zelf over de toekomst van het gebouw. Bij de katholieken is elke kerk een huis van God. Dit maakt herbestemmen lastiger, omdat het bisdom veel eisen stelt aan de toekomst van het kerkgebouw. De lokale parochies vallen onder de bisdommen, en moeten dus naar hun wil handelen (zie figuur 2). KATHOLIEKE KERK De katholieke kerk is in de kerkproblematiek een probleemeigenaar. Zij zijn de eerste die een probleem hebben, namelijk de terugloop van het kerkbezoek en het daaruit volgende vastgoedoverschot (Dit probleem is in het vorige hoofdstuk toegelicht). De parochies worden kleiner, en worden door de (aarts)bisdommen gedwongen te fuseren. De parochies zijn Sola fide: alleen door het geloof is men verbonden aan God. Goede werken en aflatingen doen er niet toe. Sola gratia: alleen door genade kan een zondaar behouden worden. Dit is niet afkoopbaar. Sola scriptura: iedereen kan de Bijbel interpreteren. Niet alleen de bisschoppen en de paus. Solus Christus: alleen Christus verbind de mens met God. Niet Maria of een andere heilige. Soli Deo gloria: alleen aan God de eer. Niet aan een kerkelijke instantie. FIGUUR 3: DE VIJF SOLA S. (ROMAN, 2012) 24

26 wettelijk eigenaar van het kerkgebouw, maar hebben volgens Rooms-Katholieke wetgeving verantwoordingsplicht naar de bisdommen. Deze bisdommen zijn, in de discussie rondom kerkgebouwen, een rationele partij. Winstmaximalisatie speelt, net als bij de meeste zakelijke partijen, een hoofdrol. Dit betekend vaak dat de kerk wordt verkocht aan een projectontwikkelaar, die geïnteresseerd is in de vaak kostbare grond; kerken bevinden Vaticaan Kerkelijke provincies Bisdommen Dekenaten Parochies Paus FIGUUR 4: HIËRARCHIE VAN DE KATHOLIEKE KERK Aartsbisschop/Patriarch Bisschop/Hulpbisschop/ Vicaris Dekens Pastoor/ Kapelaan/Diaken zich vaak op prominente plaatsen, waar elk ander vastgoedobject op die plek ook waardevol kan zijn. De projectontwikkelaar is een even rationele partij, en zal de kerk slopen, omdat het veel duurder is om te onderhouden en te transformeren dan nieuwbouw. Vaak hebben de parochies nog enige emotionele betrokkenheid, omdat zij hun kerk onder de sloophamer zien vallen. De bisdommen daarentegen, zijn er niet rouwig om. Zij hanteren slechts de Rooms-Katholieke wetgeving, die overigens strenge regels omtrent herbestemming dicteert 4. Er zit enige speling in de wetgeving, die de verschillende bisdommen anders interpreteren: het ene bisdom is een stuk strenger in het herbestemmen dan het andere. Dit is de kern van de dubbele betrokkenheid van kerkelijke partijen: rationeel vóór slopen, emotioneel tégen (profane) herbestemmingen. PROTESTANTSE KERK De protestantse kerk heeft (in iets mindere mate) hetzelfde probleem als de katholieke kerk. Ook zij kampen met een vastgoedoverschot. Een belangrijke nuance is, dat de protestantse kerk het kerkgebouw slechts als middel ziet om het geloof te beoefenen, en het gebouw geen religieuze status aanmeet. Dit is in 2009 echter genuanceerd 5 ; er werd ten onrechte aangenomen dat de protestantse kerk het overal wel mee eens was, nu zeggen zij hierover: Het kerkgebouw in protestantse zin is een apart gestelde ruimte met een specifieke geloof-getuigende uitstraling gericht op de verkondiging van Gods aanwezigheid in Christus in deze wereld. De kerkelijke gemeente draagt zorg voor dit apostolaire aspect van het gebouw. Als de kerkelijke gemeente zich om welke reden dan ook uit een dergelijk kerkgebouw terugtrekt, kan dit slechts met de grootste zorg voor de toekomst van het gebouw en zijn inventaris, ten einde de eigen verkondiging niet aan te tasten. Indien zich uitsluitend een mogelijke herbestemming van het kerkgebouw voordoet, die als strijdig met deze verkondiging wordt gezien, kan dit er toe leiden te kiezen voor de sloop van het gebouw. 4 Kerkelijk Wetboek, canon 1222, par. 2: Waar andere ernstige redenen het raadzaam maken dat een kerk niet langer voor de 5 (Lingen & Uytenbogaardt, 2009) 25

27 Een ander duidelijk verschil tussen de protestantse- en katholieke kerk in dit probleem is de bestuursvorm: een protestantse kerk is een autonoom beslisorgaan, en hoeft niet te luisteren naar een hoger orgaan. Standpunt: verkopen van de kerken aan projectontwikkelaars, en als die het niet willen, slopen. Doel: vastgoed afstoten, bij voorkeur met winst, en voorkomen dat een kerkgebouw een onwaardige functie krijgt. Het verschil is dat kerkbesturen met hun standpunt al snel over de mogelijkheid van herbestemmen heen stappen. Er wordt de laatste tijd door de kerk al meer aandacht besteed aan deze optie, maar volgens andere partijen mogen vooral de katholieke kerkbesturen nog wel wat meer water bij de wijn doen als het gaat om waardige herbestemmingen. Ook mengen zij zich moeizaam in de discussie rondom herbestemming, of de toekomst van een kerkgebouw in het algemeen. Dit is gebleken uit interviews met Stichting Kerkelijk Waardebeheer, het Cuypersgenootschap en marktpartijen. Ook blijkt dit uit punt 19 van een brief 6 die het bisdom den Bosch opstelde ter wijziging van het beleidsstuk Groeien in geloof, geloven in groei : In een tijd waarin grootscheepse kerksluitingen onvermijdelijk lijken te worden, dienen zich allerlei marktpartijen aan die hun diensten aanbieden, daarbij via klinkende namen al dan niet een bijzondere band met de R.K. Kerk suggererend. Neemt u s.v.p. echter altijd in eerste instantie contact op met het bisdom, als het gaat om het afstoten van kerkelijke onroerend goed. De bisschop geeft aan dat voorzichtigheid is geboden als het gaat om externe communicatie over de toekomst van een kerkgebouw, waar vrijwel alle andere partijen zeggen te pleiten voor een open communicatie en het zo snel mogelijk bij elkaar brengen van verschillende partijen. PKN/RKK Ontwikkelaars SKWB Kerkgangers Deelt voor een belangrijk deel dezelfde visie, maar is soepeler in het herbestemmen Zelfde rationele kijk betreft sloop kerkgebouw Komt op voor de belangen van de kerk, maar probeert deze wel te nuanceren Steunen de kerk (ook financieel), maar zijn wel voor behoud (of waardige herbestemming). BELANGENORGANISATIES Er zijn tal van belangenorganisaties actief, die allemaal voor een bepaald standpunt opkomen binnen de discussie rondom kerkelijk erfgoed. Deze standpunten zijn vaak sterk op behoud georiënteerd. Het enorme aantal belangenorganisaties voor het behoud van kerken is tekenend voor de emotionele waarde die om deze gebouwen heen hangt, en benadrukt daarmee nogmaals het belang van dit onderzoek. CUYPERSGENOOTSCHAP/BOND HEEMSCHUT Het Cuypersgenootschap en Bond Heemschut zijn partijen die de het monumentale karakter en de inventaris van kerkelijk erfgoed centraal stellen. Volgens Leo Dubbelaar, secretaris van het Cuypersgenootschap, zit het monumentale karakter vooral in architectonische kenmerken. Een bepaald gebouw kan zo bijzonder zijn, dat die het lokale overstijgt en uniek is in heel Nederland 7. Het genootschap is in 6 Brief van de bisschop van bisdom Den Bosch aan het bestuur van dit bisdom (25 september 2013). 7 (Dubbelaar, 2014) 26

28 de discussie dus een protagonistische partij: ze zijn voor het behoud van kerkgebouwen. Dit doen zij voornamelijk door het aanvragen van een Rijks, of gemeentelijke monumentenstatus. Hiermee proberen we ook de eigenaar te dwingen om te kijken naar een herbestemming. Niet kijken naar de grond, maar naar het gebouw. Standpunt: Kerken bestemmen tot monument, om zo juridische bescherming tegen sloop te krijgen. Doel: Behoud van de karakteristieke kenmerken van bepaalde kerken. Omwonenden Gemeente/RCE Willen ook de gebouwen behouden, in mindere mate door de architectonische kwaliteit Het Cuypersgenootschap is van de RCE en de gemeente afhankelijk voor de toekenning van een monumentenstatus STICHTING KERKELIJK WAARDEBEHEER De stichting Kerkelijk Waardebeheer heeft als hoofddoel kerkelijke organisaties te begeleiden binnen hun keuzes betreffende vastgoed (veelal afstoting en herbestemming). Uit de praktijk komt naar voren dat kerken zelf de kennis niet in huis hebben om hier goede beslissingen over te maken, en vallen daarom vaak ten prooi aan onbetrouwbare partners. Stichting Kerkelijk Waardebeheer beschikt over legio disciplines uit het vastgoed, maar stelt een kerkelijke achtergrond centraal. Hierdoor zijn zij in de ogen van kerken een betrouwbare partner. Het is volgens de stichting van belang dat partijen beseffen dat het noodzakelijk is kerken te slopen. Petra Stassen, bestuurslid en civiel juriste bij Stichting Kerkelijk Waardebeheer: Het is simpelweg niet realistisch alle kerken te financieren of exploitabel te herbestemmen. Er zit echter ook een positieve kant aan het verhaal: door selectieve sloop krijgen de kerken die overblijven hun bestaansrecht terug. 8 Standpunt: schakel en steunpunt vormen tussen kerken en de zakelijke wereld. Doel: maximalisatie kerkbehoud, met acceptatie van noodzakelijke sloop. Kerkbesturen Investeerder Omwonenden Zien er een betrouwbare partner in SKWB heeft een dochteronderneming, Thesauros. Dit is de vastgoedtak, die fungeert als werkmaatschappij en leider van herbestemmingsprojecten. Hiervoor zijn zij wel afhankelijk van investeerders Omwonenden streven hetzelfde doel na: maximalisatie van kerkbehoud. SKWB probeert omwonenden te overtuigen van het feit dat sloop onvermijdelijk is bij het behalen van dit doel. LOKALE MONUMENTENSTICHTINGEN Zeker niet onbelangrijk in dit onderwerp: de lokale stichtingen. Deze zijn vaak op regionaal niveau actief, en zijn voor behoud van kerken. Ze kopen vaak kerken over van parochies, voor een symbolisch bedrag van 1,-. Daarna is de parochie niet meer verantwoordelijk voor het onderhoud, maar de stichting. Zij bekostigen dit met een combinatie van giften, subsidies en winst uit eigen vermogen (rente). Tevens is 8 (Stassen, 2014) 27

29 het hebben van een eigen inkomstenbron een voorwaarde voor de toekenning van de meeste subsidies. Hieronder staat een lijst met een aantal belangrijke lokale monumentenstichtingen. - Stichting Oude Gelderse Kerken - Stichting Oude Drentse Kerken - Stichting Oude Groninger Kerken - Stichting Oude Hollandse Kerken - Stichting Oude Zeeuwse Kerken - Stichting Alde Fryske Tsjerken Standpunt: veelal behoud van kerken. Doel: Uiteenlopend, maar meestal behoud van het kerkgebouw, en brede mogelijkheden tot herbestemming. Omwonenden Provincie/Rijk Eindgebruiker Hebben hetzelfde doel voor ogen, en zorgen daarom voor subsidies voor de stichtingen. Stellen subsidies beschikbaar voor monumentenzorg, waar de stichtingen gebruik van maken. Het is voor de stichtingen gunstig om een geode eindgebruiker te vinden. Dit kan helpen in de financiering van het behoud van een kerkgebouw. OVERHEID GEMEENTE De gemeente is natuurlijk niet één partij. Het kerkprobleem is een landelijk probleem, dat zich lokaal afspeelt. Daarom verschilt de situatie per kerk, niet elke gemeente reageert op dezelfde manier op het probleem. De sterk christelijke gemeente Hardinxveld-Giessendam zal bijvoorbeeld een heel ander standpunt hebben dan de gemeente Rotterdam. Toch is er wel een rode draad die door de verschillende gemeenten loopt, en hebben gemeenten in de kern ook allemaal dezelfde taak: het evenredig behartigen van verschillende belangen. Deze belangen zijn van de ene kant die van de bevolking (omwonenden/kerkgangers) en van de andere kant de zakenwereld (in dit geval kerkbesturen en belangengroepen). Ook beschikken de gemeenten over eventuele subsidiegelden. Volgens Gerard Vrenken, griffier bij de Vereniging Brabantse Gemeenten en actief binnen het bisdom Den Bosch, kan de gemeente zijn positie vaak beter gebruiken: De gemeente heeft een goede positie om partijen bij elkaar te brengen. Ook kunnen ze soepel omgaan met hun beleid. Vanuit het parochiebestuur hebben we al een keer gesprekken gehad met een paar wethouders. Die dachten daar constructief in mee, maar als je vraagt om te participeren wordt de gemeente heel voorzichtig. Dit vanuit de redenering dat ze meerdere belangen te behartigen hebben; het is niet direct ons probleem als gemeente. We krijgen het twee petten probleem. Het standpunt op dit moment (in Tilburg) is niet actief participeren op het gebied. 9 Gemeenten kunnen zich pro-actiever opstellen binnen het probleem. Hier is de heer Vrenken het mee eens: Bij de gemeente komen wel eens bedrijven langs die zich aan het oriënteren zijn op nieuwe locaties. Je kan hun een industrieterrein aanbieden, maar je kan ook kijken of ze zich kunnen huisvesten in een leegstaande kerk. 9 (Vrenken, 2014) 28

30 Standpunt: terughoudend, wachten tot partijen aankloppen en dan kijken hoe alle belangen het best behartigd kunnen worden. Doel: zowel zakelijke partijen als inwoners tevreden houden. Cuypersgenootschap Het Rijk/provincie Omwonenden Eindgebruiker Wilt de gemeente overtuigen van de monumentale waarde, en daarmee juridische bescherming voor het gebouw verkrijgen. De gemeente dient zijn beleid op te stellen aan de hand van structuurvisies vanuit het Rijk en de provincie. Door het democratische systeem in Nederland doet de gemeente er verstandig aan om naar zijn bevolking te luisteren. Een samenwerking tussen de gemeente en de eindgebruiker van de kerk helpt om in een vroeg stadium een visie voor de toekomst op te stellen. De gemeente kan gebruikers benaderen als een kerk leeg komt te staan, en andersom. DE PROVINCIE De provincie speelt een vergelijkbare rol als die van de gemeente. De provincie is echter minder lokaal, en heeft dus een minder significante rol in het samenbrengen van partijen. Provincies hebben echter wel een coördinerende rol: de aanpak van kerken lijkt succesvoller als dit in clusters gebeurt Deze rol oefenen zij uit door middel van hun structuurvisies, waar de gemeente naar moet luisteren. Ook beschikt de provincie over grotere subsidiemogelijkheden. Tot voor kort was de provincie erg terughoudend, maar sinds het jaar van het religieus erfgoed in 2008 is het probleem ook bij hun onder ogen gekomen, en proberen ze hun coördinerende rol op te pakken. Een voorbeeld hiervan is het statement dat zij hebben ondertekend 13. Gemeente RCE Bisdom Lokale stichtingen Door middel van structuurvisies stuurt de provincie gemeentes aan De provincie moet aanwijzingen vanuit het Rijk opvolgen Door het vergelijkbare schaalniveau zijn deze partijen regelmatig in gesprek. Het statement uit bijlage 1 is hier een product van. Lokaal betekend meestal op provinciaal niveau. Deze stichtingen genieten vaak van provinciale subsidies. HET RIJK Het Rijk wordt op dit moment voornamelijk vertegenwoordigd door de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, de RCE. De RCE is verantwoordelijk voor de verdeling van de subsidies die zijn toegelicht in het vorige hoofdstuk. Zij kijken dus alleen naar kerkgebouwen als monument, en pleiten daarom per definitie voor behoud. Bij de bestemming tot Rijksmonument wordt advies gevraagd aan de betreffende gemeente of provincie. Dit advies is echter niet bindend, maar betekend wel een zekere samenwerking van gemeente, provincie en Rijk op dit gebied. De RCE heeft tevens een document opgesteld dat handvatten moet 10 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2011); 11 (Asselbergs, et al., 2008) 12 (Nationaal Programma Herbestemming, 2011) 13 (Bisdom Breda; Vereniging Brabantse Gemeenten; Monumentenhuis Brabant; Bisdom Den Bosch; Vereniging Kleine Kernen Noord-Brabant; Brabantbeeld; Protestantse Kerk Nederland; Monumentenfederatie Noord-Brabant; Provincie Noord-Brabant, 2014) Zie bijlage 1. 29

31 bieden aan gemeenten en provincies, voor het opstellen van een Kerkenvisie: Een toekomst voor kerken: handvatten voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen. Standpunt: duurzaam behoud kerken door middel van herbestemming; Doel: Behouden van monumentale (kerk)gebouwen Gemeente Provincie Belangenorganisaties Als de RCE overweegt een gebouw een monumentenstatus toe te kennen, wordt bij de gemeente lokaal advies gewonnen. Het Rijk spoort provincies aan tot het maken van een kerkenvisie De belangrijkste subsidies komen van het Rijk. Hierdoor is er nauw contact tussen her Rijk en deze organisaties, met name de organisaties die financiering d.m.v. subsidies als uitkomst zien. BEVOLKING De meeste kerkgebouwen die op de lijst staan om binnen nu en tien jaar aan de eredienst te worden onttrokken, staan in bevolkte gebieden. Dit kunnen zowel dorpen als steden zijn, maar door de aard van een kerkgebouw is altijd geprobeerd het onder de mensen te situeren. Deze plaatselijk betrokkenen hebben een belangrijke rol in de herbestemming van kerken: door de democratische bestuursstructuur van Nederland, hebben omwonenden en kerkgangers op allerlei manieren inspraak betreffende de (ruimtelijke) gebeurtenissen om hun heen. Dit uit zich vaak in de oprichting van actiegroepen, petities of kleine ondernemingen. De bevolking is in deze analyse onderverdeeld in twee groepen: kerkgangers en omwonenden. OMWONENDEN Met omwonenden worden hier de mensen bedoelt, die nabij een kerkgebouw wonen, maar hier geen religieuze verbintenis mee hebben. Echter hechten ook zij een emotionele waarde aan het gebouw door de geschiedenis, de architectonische en stedenbouwkundige waarde. Doordat de meningen zo uiteenlopen, is het moeilijk een vast standpunt te formuleren van bewoners. Er zijn echter wel vaste lijnen te vinden in wat bepaalde groepen onder de bevolking vinden van herbestemming, al is deze mening vaak ongefundeerd omdat het hier leken betreft. Omwonenden hebben over het algemeen weinig kennis van vastgoed, ruimtelijk beleid en de problematiek rondom kerkgebouwen. Uit enquêtering is gebleken dat er grofweg drie stromingen zijn als het gaat over de herbestemming van een kerkgebouw. Groep één vindt het onbelangrijk en heeft weinig tot geen verbintenis met de kerk of het gebouw dat daarbij hoort. Groep twee zijn jonge visionairen die een breed scala van (extravagante) herbestemmingen voor zich ziet. Een derde groep zijn de wat ouderen onder de bevolking, die in het heden of uit het verleden een zekere verbintenis met de religieuze achtergrond van het gebouw hebben. Deze groep is voor herbestemming, als dat leidt tot behoud van het gebouw, maar vindt het erg belangrijk dat dit een waardige herbestemming is. Deze groep komen qua standpunten meer overeen met de kerkgangers. Standpunt: behoud van de hele kerk, waarin herbestemming een leuke rol kan spelen. Doel: behoud van (een deel van de) architectonische en stedenbouwkundige waarden. 30

32 Gemeente Investeerders/ eindgebruikers stichtin- Lokale gen Door middel van hun stemrecht oefenen kunnen omwonenden invloed uitoefenen op de beslissingen die de gemeente neemt. Bij herbestemmen speelt de lokale markt een grote rol. Waar is vraag naar bij de omwonenden? Wat zijn de eisen, en wat is de waarde die de omwonenden aan het gebouw hechten? Lokale stichtingen zijn deels afhankelijk van giften van omwonenden. KERKGANGERS Kerkgangers zijn bij uitstek emotioneel betrokken bij de toekomst van een kerkgebouw. De symbolische waarde gaat verder dan bij omwonenden: cultuurhistorische aspecten (geschiedenis van het gebouw, gedoopt/getrouwd), architectonische aspecten ( oud gebouw, gotiek) als stedenbouwkundige (herkenningspunt, centrum) gaan hand in hand bij het creëren van een moeilijk te definiëren, immateriële waarde. Het verschil met omwonenden zit vooral in het feit dat kerkgangers over het algemeen achter de kerkbesturen staan. Daarom zijn zij tegen onwaardige herbestemming. Ze hebben enkel een electorale invloed, maar door het afnemen van deze bevolkingsgroep zijn hier geen grote actiegroepen voor. Het SKWB komt nog het dichtst in de buurt, maar zegt zelf vooral een partner van kerkbesturen te willen zijn. Standpunt: waardig behoud van de kerk, als symbool en als gebouw, of wat de kerk wilt. Doel: primair dat de Kerk tevreden is, secundair behoud. Gemeente SKWB Kerkbesturen Door middel van hun stemrecht oefenen kunnen kerkgangers invloed uitoefenen op de beslissingen die de gemeente neemt. Het SKWB steunt, net als kerkgangers, de kerkbesturen. Ze steunen echter niet direct de kerkgangers. De kerkgangers staan nagenoeg altijd achter de beslissingen van het kerkbestuur. ONTWIKKELAAR De ontwikkelaar is een typisch rationele partij. Deze zal door de eigenaar van het kerkgebouw (vaak het kerkbestuur) in worden gehuurd, de kerk van het bestuur over kopen of adviseren voor een stichting. In alle gevallen is de ontwikkelaar gebaat bij financiële winst en voor de meeste kerkgebouwen betekend dit sloop. Dit heeft te maken met de hoge kosten die zo n oud gebouw met zich mee brengt ten opzichte van nieuwbouw. Met andere woorden: slopen en de grond gebruiken voor nieuwbouw is in de meeste gevallen op de lange termijn winstgevender. Daarnaast is de ontwikkelaar markt gestuurd: de plannen worden afgestemd op gegevens uit de omgeving. Vooral socio-economische factoren spelen hierbij een rol, zoals de lokale markt. De ontwikkelaar stemt zijn plannen altijd af op de vraag vanuit de markt. Deze vraag kan bijvoorbeeld zijn naar horeca, winkelvoorzieningen, woningen of kantoren. Standpunt: Winstmaximalisatie Doel: Winstmaximalisatie Kerkbestuur Eindgebruiker Het kerkbestuur zet een ontwikkelaar vaak in op het moment dat zij van hun kerk af willen. De ontwikkelaar gaat voor een succesvolle ontwikkeling op zoek naar een geschikte 31

33 Investeerder eindgebruiker. De meeste projectontwikkelaars werken niet of slechts voor een klein deel met eigen vermogen. De rest van het geld komt van investeerders. INVESTEERDERS In theorie kan iedereen investeerder zijn, zolang deze partij het project (deels) bekostigt. In de praktijk zijn dit vaak ontwikkelaars, gemeenten, gebruikers of banken/beleggingsmaatschappijen. Meestal is er sprake van een combinatie van deze partijen. Er zijn voorbeelden uit de praktijk waarbij de focus is gelegd op lokale investeerders 14. Deze investeerders hebben naast een financiële, ook een immateriële winst. Hierdoor worden lagere rendementen geaccepteerd. Dit is de reden dat de Petruskerk in Vught van zijn ondergang is gered; emotionele waarde kan bij lokale investeerders om worden gezet in financiële waarde. Standpunt: Rendement halen, bij lokale investeerders is ook kerkbehoud belangrijk! Doel: Rendement halen EINDGEBRUIKER De eindgebruiker kan bestaan uit heel veel partijen, of een combinatie daarvan. Dit wordt vaak duidelijk in de loop van het proces. Toch is het belangrijk de eindgebruiker zo snel mogelijk te betrekken bij de ontwikkeling, om naar de wensen van die partij te luisteren. Ook kan er actief worden gezocht naar eindgebruikers, hierin speelt de gemeente een belangrijke rol. Ook kunnen eindgebruikers naar de gemeente stappen in hun zoektocht naar een geschikt bedrijfspand. De gemeente kan het leegstaande kerkgebouw voorleggen. Zo werkt de relatie tussen gemeente en eindgebruiker twee kanten op. CONCLUSIE ACTORENANALYSE Uit de actorenanalyse wordt de breedte van het speelveld duidelijk. Uiteenlopende meningen van veel verschillende partijen zijn geïnventariseerd en geanalyseerd. Om overzicht te creëren op dit speelveld is de informatie in onderstaande figuren op verschillende manieren uiteengezet. Deze figuren vormen de conclusies die uit de analyse getrokken kunnen worden. PKN RKK Cuypers SKWB Gem. RCE Omw. Ontw. Eindgb. Behouden / Religieus herbestemmen / Elke herbestemming Sloop Tabel 1: belangenmatrix betrokken partijen ++ = Hoe dan ook voorkeur + = Voorkeur mits/tenzij - = Liever niet, mits/tenzij -- = Hoe dan ook geen voorkeur 14 (Schellekens, 2014) 32

34 Investeerders Lokale monu- menten- Minder macht Gemeente Financieel Beleidsmatig Omwonenden Eindgebruiker Provincie PKN Meer macht Ontwikkelaar RKK Rijk SKWB Cuypers FIGUUR 5: MACHTSPOSITIES Figuur 6 geeft een overzicht van de hoeveelheid macht en de manier waarop een partij zijn macht kan uitoefenen. Dit laatste kan zowel beleidsmatig als financieel zijn: marktpartijen, zoals de eigenaar of ontwikkelaar, kunnen met financiële middelen invloed uitoefenen op het proces. Een investeerder kan bijvoorbeeld voorwaarden stellen aan het toekennen of ontnemen van investeringsgelden, en de kerk is in financiële zin eigenaar van de kerk, en bepaald vaak de hoogte van het bedrag waarvoor het kerkgebouw verkocht wordt. Dit hoeft, door het emotionele aspect, niet marktconform te zijn. Beleidsmatige macht komt meer van gemeenten en omwonenden. Omwonenden kunnen electorale invloed uitoefenen op de overheid, en die kan op zijn beurt invloed uitoefenen door middel van bestemmingsplannen en structuurvisies. Deze beleidsbepalingen worden door stichtingen aangegrepen om een monumentenstatus af te dwingen. 33

35 Behouden Cuypersgenootschap Eindgebruiker Het Rijk SKWB Lokale monumentenstichtingen Ontwikkelaar Investeerders Gemeente Rationeel Provincie Herbestemmen Emotioneel RKK PKN RKK* Slopen Omwonenden FIGUUR 6 STANDPUNT VS. RATIO/EMOTIE Figuur 7 geeft weer in hoeverre de verschillende standpunten emotioneel of rationeel zijn. Op de verticale as zijn de drie meest gangbare standpunten: behouden, herbestemmen of slopen. Er is ook sprake van een tussenvormen. Slechts een deel kan maar gesloopt worden, of er wordt maar een deel van het gebouw herbestemd. Op de horizontale as wordt onderscheid gemaakt in rationele en emotionele motieven. Een hogere winstmarge is puur rationeel, maar de uitspraak dat het zonde is een kerk te slopen, is erg emotioneel. 34

36 35

37 4. OMGANG MET DE EMOTIES INLEIDING Uit het vorige hoofdstuk blijkt een duidelijke verdeling tussen de partijen. Het is echter een hoofdstuk vol met informatie, waar nog geen oplossingen in zijn geformuleerd. Daarvoor dient dit hoofdstuk. In de volgende pagina s worden een aantal richtingen verkend, die een antwoord kunnen bieden op de hoofdvragen van dit onderzoek. De antwoorden zullen echter niet geheel sluitend zijn. Eerder wordt er aanleiding en richting gegeven voor vervolgonderzoek. Ook wordt niet diep ingegaan op financiële- en beleidsmatige oplossingen; dit onderzoek probeert zich te richten op het emotionele aspect. Aan de hand van het figuur op de volgende bladzijden wordt in een aantal stappen naar een oplossing gezocht. Eerst wordt gekeken naar het argument dat het doel tegenspreekt. Is het doel bijvoorbeeld, om een restaurant in een kerk te plaatsen, dan zal het onderzochte argument die van de kerk zijn, waarin zij verklaren de nieuwe bestemming onwaardig te vinden voor een heilig gebouw. Met moderne argumentatietheorieën kan met nagaan of het ingebrachte argument emotioneel of rationeel gegrond is. Daarna wordt, ondersteunt door een socratische dialoog, gekeken in hoeverre het emotionele standpunt terecht of onterecht is. Als dit terecht blijkt te zijn, wordt gekeken hoe de verandering die door dit argument wordt tegengesproken, aanvaard kan worden bij de betreffende partij. Om door te gaan op het vorige voorbeeld: hoe kan je het kerkbestuur zo ver krijgen de nieuwe bestemming te accepteren. VERBAND TUSSEN DE PARTIJ, ZIJN STANDPUNT EN EEN MOGELIJKE OPLOSSING In de driehoek is de toekomst van een kerkgebouw samengevat in drie denkbare oplossingen: slopen, herbestemmen, of functie behouden. Dit zijn globaal gezien de drie mogelijke opties. Uit de actorenanalyse is gebleken dat elke oplossing weerstand heeft van een eveneens vereenvoudigde groep. Deze wordt verbeeld aan de overkant van de driehoek, en toegelicht in de tabel. De oplossing commercieel herbestemmen krijgt weerstand vanuit de kerk, voor functie behouden/religieus herbestemmen is heel moeilijk financieel draagvlak te vinden, en voor sloop is een tekort aan maatschappelijk draagvlak. Als de lijn wordt doorgetrokken komt men bij de richting waarin de oplossing kan worden gezocht. Dit zit in twee van de drie gevallen in het change management, een zeer brede bedrijfskundige benaming voor het begeleiden van veranderingen. In dit onderzoek is die verandering de herbestemming of sloop van een kerkgebouw. Change management is een zeer brede term, en zal verderop in dit hoofdstuk worden toegelicht. De driehoek is in feite het product van het vorige hoofdstuk. Het is de verbindende schakel tussen de standpunten van een bepaalde partij, en de manier waarop hiermee kan worden omgegaan. 36

38 Change management kerken / Lokale emoties omzetten in financiële middelen FIGUUR 7: OVERZICHT PARTIJEN, STANDPUNTEN EN OPLOSSINGEN Groep Partijen Machtspositie Investeerders Ontwikkelaars TABEL 2: TOELICHTING FIGUUR 8 Omwonenden Stichtingen/belangenverenigingen Rooms-Katholieke Kerk Nederlandse Protestantse Kerk Eindgebruiker (Kerkelijke instantie) Financieel Beleidsmatig/electoraal Beleidsmatig/financieel 37

39 ARGUMENTATIE: RATIO OF EMOTIE? Uit de actorenanalyse blijkt dat er sprake is van een sterke verdeling van standpunten. Ook blijkt dat de standpunten niet altijd in lijn liggen met het daadwerkelijke doel. Dit kan komen door een gebrek aan kennis, bij bijvoorbeeld omwonenden. Zij zijn zich niet bewust van andere mogelijkheden waarmee ook aan hun standpunt tegemoet gekomen wordt, bijvoorbeeld het behoud van alleen de voorgevel en kerktoren. Een andere reden voor dit verschil kan strategisch zijn. Een voorbeeld hiervan is het argument van het Cuypersgenootschap. Hun doel is om unieke kenmerken van bepaalde kerken te behouden, dus nemen ze als standpunt in dat er zoveel mogelijk kerken monumentale bescherming zouden moeten krijgen. Uit de onderhandeling zal een compromis komen waar het genootschap alsnog tevreden mee is, maar op deze manier wordt voorbij gegaan aan het feit dat sloop ook behoud kan betekenen (hoofdstuk 1). Ook besteden ze in de eerste instantie weinig aandacht aan de optie om een kerk gedeeltelijk te behouden. Door, om strategische redenen, deze opties niet voor te stellen, wordt het proces erg moeizaam. Dit kan leiden tot frustratie bij andere partijen, waardoor de onderhandelingen stoppen en de kerk uiteindelijk verloederd of gesloopt wordt. Een ander opvallend aspect is het feit dat veel standpunten geen rationele onderbouwing hebben. Het zijn standpunten die niet met logica zijn te verklaren, ze komen voort uit een gevoel van een betrokken partij. Dit vormt tevens de kern van dit onderzoek: dieper ingaan op de emoties die komen kijken bij de toekomst van kerkgebouwen. Dit principe is echter niet alleen bij kerken toe te passen: bijna alle planologische discussies draaien om emoties, omdat er een nauwe betrokkenheid is van de bevolking en tal van andere partijen. Deze emotionele component is echter sterk onderbelicht. Alle moderne argumentatietheorieën gaan uit van ratio. Bij de beoordeling van een debat bijvoorbeeld, wordt een emotioneel argument als een pathetische drogreden weggezet. In de klassieke argumentatieleer 15 wordt echter wél aandacht besteed aan emotie in een discussie. Emotie kan bijdragen aan de verduidelijking van het gesprek, om daarmee tegemoet te komen aan het Communicatiebeginsel 16. Emotie kan zelfs een reden op zich zijn; het feit dat iets een partij boos maakt, kan reden zijn om rationele zaken (bijvoorbeeld beleid) te veranderen. De ezel van Buridan De ezel van Buridan is een metafoor om de paradox in de rationaliteit aan te tonen. De ezel van Buridan is namelijk honderd procent rationeel. Hij moet kiezen tussen twee schelven hooi. Omdat de ezel geen rationele grond heeft om te kiezen, zal deze keuze niet worden gemaakt. De ezel zal verhongeren. Hiermee kan men concluderen dat, wanneer uitsluitend ratio wordt gebruikt, de uitkomst niet per definitie gunstig is. Emoties kunnen echter ook een negatief effect hebben in de discussie. Er kan sprake zijn van negatieve speculatie: partij A kan op een bepaalde manier gaan handelen vanuit de veronderstelling dat er bij partij B een bepaalde emotie speelt. Als partij B helemaal niet zo gelukkig is met de oplossing als partij A 15 Voorbeeld is de Retoriek van Aristoteles (500 v. Chr.), gebaseerd op ethos, logos en pathos. 16 (van Eemeren, 1997) 38

40 verondersteld, kunnen er fouten ontstaan in de communicatie. Ook kan een partij zich verliezen in zijn emotie. Dit kan leiden tot een verlies in geloofwaardigheid van die partij 17. Het belang van de duidelijkere benadering van de emotionele component in een discussie moge duidelijk zijn. De vraag is, hoe die emotionele component verder belicht moet worden. Dit onderzoek geeft slechts de aanzet tot het antwoord op deze vraag. Deze is namelijk te complex om in één onderzoek samen te vatten. Vragen die moeten worden beantwoord zijn: Waar ligt de grens tussen emotie en ratio? Hoe kan er tot een rationele waardering van emoties worden gekomen? Hoe kan tijdens een discussie worden gekeken in hoeverre de getoonde emotie de ware is, en niet strategisch wordt gebruikt? Om een aanzet te geven tot het antwoord op deze vragen, zal een analyse worden gedaan van een standpunt betreffend kerkelijk vastgoed. Deze analyse is gebaseerd op de pragma-dialectische argumentatietheorie volgens van Eemeren & Grootendorst 18. Deze argumentatietheorie is sterk gericht op pragmatisme en dialectiek. Deze kanten van de discussie zijn in de praktijk sterk rationeel te noemen, er wordt enkel erkenning gegeven aan het feit dat er met twee partijen wordt gediscussieerd. De tegenstelling tussen deze twee partijen staat centraal, niet de individuele of vermengde emoties. Het doel is om deze rationele kant van de discussie te destilleren, waardoor de emotionele kant overblijft. DE SOCRATISCHE DIALOOG Om een bepaalde partij in te laten zien dat het argument onterecht is, kan heil worden gezocht in de richting van de Socratische dialoog. Dit is een methode die is beschreven in de boeken van Plato, de oud-griekse filosoof, waarin zijn leermeester, Socrates, één van de gesprekspartners was. In hun tijd gebruikte Socrates deze gespreksmethode om anderen te wijzen op fouten in hun denkproces, met als doel de juistheid van een vooraf bepaalde stelling te controleren 19. Socrates stelde een specifiek soort vragen (open, met beperkte antwoordmogelijkheden), en confronteerde zijn gesprekspartner zo van het feit dat hij helemaal niet zo zeker is van zijn mening als hij eigenlijk dacht. Hij liet zijn gesprekspartner als het ware antwoorden geven, waarin deze feitelijk toegaf dat zijn stelling onhoudbaar was. De kern van de filosofie van Socrates is dat een bepaald persoon alle kennis al heeft; deze is aanschouwd voor de geboorte. Door opnieuw in contact te komen met deze vormenwereld (een bruine hond bestaat uit de vormen bruin en hond ), en deze vormen te herstructureren, werd wijsbegeerte tot stand gebracht. De toepassing op dit onderzoek bestaat uit de veronderstelling, dat partijen kunnen inzien dat hun standpunt afwijkt van hun doel, op dezelfde manier dat de gesprekspartners van Socrates inzagen dat wat ze zeiden afweek van wat ze daadwerkelijk ergens van vonden. Het socratisch gesprek wordt tegenwoordig vaker ingezet als bedrijfskundig hulpmiddel binnen organisaties. Door de eeuwen heen is de aanpak wel veranderd, maar de essentie hetzelfde gebleven: de manier van redeneren veranderen. In de kerkenproblematiek zou de socratische aanpak kunnen leiden tot een grote nuance in de standpun- 17 (Brabers, 2011) 18 (van Eemeren, 1997) 19 (Yolanda A. Mante, 1991) 39

41 ten van emotioneel betrokken partijen. Hun redenering is vaak ongestructureerd door de emotie die erbij hoort. CHANGE MANAGEMENT De belangrijkste tool die dit onderzoek geeft om het proces van sloop, herbestemming of behoud van kerken te begeleiden is Change Management. Dit is een managementtechniek die sinds de jaren 80 wordt beschreven. Het gaat, zoals het Engelse woord al zegt, in op het begeleiden van een verandering. Dit kan elke denkbare verandering zijn. WAT IS CHANGE MANAGEMENT? Changemanagement wordt vaak toegepast in de bedrijfskunde om medewerkers mee te krijgen en te blijven motiveren tijdens een reorganisatie, maar is ook op andere veranderingen toe te passen. Het komt erop neer, dat de meeste mensen niet van verandering houden. Hierbij kan men denken aan een upgrade naar een nieuwe versie van Microsoft Office op een kantoor, of het beëindigen van een relatie. Op elk niveau heeft verandering in bepaalde mate behoefte aan begeleiding, zelf op mondiaal niveau: een maatschappelijke revolutie roept vaak ook stress op, denk aan de komst van het internet, en alle rampscenario s die dit met zich mee heeft gebracht. Als er niet goed wordt omgegaan met dergelijke verandering, kan deze erg moeizaam verlopen of zelfs geheel stil komen te liggen. Als men daarentegen slim handelt, kunnen dezelfde actoren die eerst een probleem vormden, nu ingezet worden om het proces te accelereren! WAAROM IS CHANGEMANAGEMENT TOE TE PASSEN OP DE KERKENPROBLEMATIEK? De toepassing van changemanagement op de kerkenproblematiek volgt uit de veronderstelling dat de emotionele kant van het probleem bestaat uit de stress die de verandering van sloop of herbestemming met zich meebrengt. Als dit klopt, en de emotie ligt bij het feit dat er een verandering plaatsvind, kan changemanagement op twee manieren een uitkomst zijn: 8 stappen van verandering van John Kotter zijn toepasbaar als het doel herbestemming is. Bij deze methode draait het namelijk vooral om een verandering waarbij veel verschillende partijen betrokken zijn. De verandering is niet per se negatief, maar wordt wel zo opgevat door sommige partijen. De rouwcurve van Kübler-Ross biedt uitkomst als het doel sloop is. Bij deze methode staat verlies centraal, en gaat het vooral om het positief omgaan me teen negatieve verandering. In het volgende stuk word eerst uitgelegd hoe deze verschillende vormen van change management werken, en vervolgens wordt dieper ingegaan op de toepasbaarheid op de kerkproblematiek. JOHN KOTTERS 8 STEPS OF CHANGE In dit onderzoek wordt onder andere de methode van John Kotter gebruikt. John P. Kotter is een expert op het gebied van leiderschap, verbonden aan de Harvard Business School. Zijn bestseller Leading Change wordt gezien als de bijbel van verandering voor managers over de hele wereld (Kotter & Rathgeber, Onze ijsberg smelt!, 2009). John Kotter beschrijft veranderingen in acht fasen. Per fase wordt toegelicht hoe de fasen te herkennen zijn, en hoe de manager zich op dient te stellen. 40

42 8. Creëer een nieuwe cultuur 7. Houd het tempo hoog 2. Verzamel een leidend team 4. Communiceer om draagvlak en betrokkenheid te creëren 3. Ontwikkel een visie en strategie voor de verandering 6. Genereer korte-termijn successen 5. Maak het anderen mogelijk om te handelen 1. Creëer een gevoel van urgentie (Kotter & Rathgeber, Onze ijsberg smelt!, 2009) 1. CREËER HET GEVOEL VAN URGENTIE Help anderen inzien waarom verandering noodzakelijk is en waarom het belangrijk is meteen te handelen. 50% van de veranderingsprocessen faalt al tijdens de eerste stap. Vaak wordt, in de stress die het probleem met zich mee brengt, te snel gezocht naar een plan van aanpak. Het is uiterst belangrijk eerst bij alle betrokkenen te benadrukken hoe urgent het is te veranderen. Er zijn drie manieren hoe dit uitpakt: Het bedrijf is óf top-of-market, óf bijna failliet. Medewerkers negeren in dit geval graag het feit dat er sprake is van urgentie. Valse urgentie: mensen werken hard, voor de verkeerde zaak. Dit maakt het harde werk weinig productief, en heeft slechts burn-outs tot gevolg. Ware urgentie: Mensen zijn gemotiveerd en werken hard voor de goede zaak; niet denken maar doen. Dit gedrag wordt gedreven door gevoel, niet door ratio. Belangrijk is dat urgentie een gevoel is. Dit moet worden meegenomen in de aanpak. Met het presenteren van cijfers en resultaten wordt geen gevoel gecreëerd. Ingespeeld moet worden op de emotionele kant: voorbeelden laten zien, worst-case scenario s laten zien en storytelling. Aim for the heart. 2. VERZAMEL EEN LEIDEND TEAM Niemand, hoe bekwaam dan ook, kan een verandering alleen bewerkstelligen. Om de verandering door te zetten en de volgende stappen succesvol te doorlopen, is een team noodzakelijk. Belangrijk hierbij is een basis van vertrouwen en een gezamenlijke doelstelling. Een team samenstellen is dus meer dan de juiste mensen bij elkaar zetten. Er moet effectief worden gewerkt aan teambuilding en er is behoefte aan duidelijke communicatie tussen alle teamleden over het doel. Er zijn vier zaken waar het team aan moet voldoen: 41