Bij reguliere veroudering worden mensen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Bij reguliere veroudering worden mensen"

Transcriptie

1 3 Veroudering bij mensen met autisme: Versnelde achteruitgang? Hilde M. Geurts 1,2, P. Cédric Koolschijn 1 & Anne Geeke Lever 1 Stel u wordt wat trager in uw reacties, u heeft meer moeite om een gesprek te volgen als u met een gezelschap aan tafel zit, u vergeet wel eens iets als u boodschappen gaat doen, u kunt niet op een woord komen, of u vindt het minder prettig als u niet goed weet hoe uw dagplanning er uit ziet. Dit type ervaringen zien we vaak bij mensen die ouder worden. Bij reguliere veroudering worden mensen wat trager en gaan verschillende cognitieve functies, zoals geheugen en mentale schakelvaardigheid, achteruit. Stel nu dat u als u jong bent al behoefte heeft aan structuur, wat trager reageert en problemen heeft in de mentale schakelvaardigheid. Wat zal er dan gebeuren als u ouder wordt? Gaat het verouderingsproces dan misschien sneller of niet? Dit is één van de centrale vragen bij het onderzoek naar veroudering bij mensen met autisme. 1.WAAROM VEROUDERING EN AUTISME? Mensen met autisme hebben als ze jong zijn al een andere manier van informatie verwerken die op sommige vlakken juist lijkt op wat we zien bij ouderen zonder autisme. Dat we de vraag over eventuele versnelde achteruitgang nu willen en kunnen gaan beantwoorden heeft twee redenen. Ten eerste zijn er nu de eerste mensen met autisme die ouder zijn maar wel al sinds jonge leeftijd een autisme diagnose hebben. Zoals u waarschijnlijk weet, is autisme namelijk voor het eerst beschreven in 1943 (Kanner, 1943) en sinds de jaren tachtig is de diagnose ook in het officiële diagnostisch handboek opgenomen. Ten tweede wordt er steeds vaker ook op volwassen leeftijd nog een diagnose autisme gesteld. Dit komt doordat de criteria voor de diagnose in de afgelopen jaren zijn veranderd, er meer bekendheid is gekomen voor de diagnose en doordat de aan autisme gerelateerde problemen mogelijk op jongere leeftijd gemaskeerd werden door andere problemen. 2. DONALD T & VEROUDERING De eerste beschrijving van autisme was in 1943 door Kanner. De eerste casus die hij beschreef was Donald T., die toen Kanner hem onderzocht 5 jaar oud was. Toen Donald T. zo jong was had hij forse problemen in alle drie de klassieke autisme domeinen (sociaal, communicatief, stereotype en repetitief gedrag). Op 36-jarige leeftijd is Donald T. nogmaals door Kanner onderzocht (Kanner, 1971) en Donald T. zijn ouders vinden hem duidelijk vooruitgegaan en beschrijven hem als een gezonde vreemde man. Op 77-jarige leeftijd is Donald T. geïnterviewd door twee journalisten (Donvan & Zucker, 2010). Hierdoor weten we dat hij nu een goed leven heeft en dat de aan autisme gerelateerde problemen niet zijn verdwenen. Zijn ouders waren welgesteld en konden regelen dat Donald T. geen zorgen over geld zou hebben en dat hij zijn leven lang in zijn ouderlijk huis zou kunnen blijven wonen. Hij woont in een kleine gemeenschap en iedereen kent hem en kan een oogje in het zeil houden. Hij is helaas nooit uitgebreid neuropsychologisch onderzocht dus het is onbekend of er veranderingen zijn wat betreft zijn geheugen (dat was volgens de beschrijvingen altijd exceptioneel goed) of zijn schakelvaardigheid (hij heeft nog steeds een serie opvallende vaste routines). Met Donald T. gaat het goed, maar geldt dit ook voor andere ouderen met autisme die niet altijd in dezelfde omgeving zullen blijven waar ze opgegroeid zijn en waarbij er niet een groot financieel vangnet is? Wat is er bekend over ouderen met autisme? Er zijn de afgelopen jaren duizenden wetenschappelijke artikelen over autisme verschenen, maar deze gaan vooral over kinderen, tieners en jong volwassenen, terwijl het aantal studies over ouderen op één hand te tellen is (Mukaetova-Landinski et al., 2011). Dit geeft aan hoe weinig onderzoek er naar autisme en veroudering is verricht. Hierdoor weten we nog te weinig en zijn er dus juist veel open vragen over veroudering bij autisme. In dit artikel 1 d Arc (Dutch Autism & ADHD Research Center), afdeling Brein & Cognitie, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam, Nederland 2 Dr. Leo Kannerhuis, autisme kliniek, Amsterdam, Nederland

2 4 JANUARI - FEBRUARI 2014/01 zullen we ons richten op de rol van veroudering wat betreft autisme symptomen en cognitie. 3. AUTISME SYMPTOMEN & VEROUDERING Ik heb geleerd hoe ik me moet gedragen in sociale situaties, bijvoorbeeld dat ik mensen moet aankijken en af een toe een vraag moet stellen. Ik doe het wel, maar het kost mij veel energie en nieuwe situaties blijf ik lastig vinden. Uit een serie interviews die wij hebben gehouden met mensen met autisme zonder intellectuele beperking (53 tot 83 jaar) kwam naar voren dat zij het idee hadden dat hun autisme symptomen minder werden (Geurts & Vissers, 2011). De geïnterviewden hadden het idee dat ze doordat ze hun autisme meer accepteerden, ze beter wisten hoe ze met verschillende situaties om moesten gaan. Ook gaven ze aan dat ze hierdoor minder autistisch waren. Ze voelden zich socialer, maar benoemden daarnaast ook dat ze juist prikkergevoeliger werden. Desondanks rapporteerden ze nog steeds veel meer autisme symptomen dan mensen zonder een autisme diagnose; het is dus waarschijnlijk dat er wel nog sprake was van autisme. Dit komt overeen met de bevindingen van het gros aan studies naar veranderingen op symptoomniveau gedurende de levensloop: de sociale en communicatieproblemen en het stereotype en repetitieve gedrag nemen af, maar verdwijnen niet (zie oa Bastiaanse et al., 2011; Esbensen et al., 2009; Totsika et al., 2010). Bij sommige mensen (ongeveer 10%) lijken de symptomen wel dermate fors af te nemen dat iemand op volwassen leeftijd niet meer voldoet aan de criteria voor een autisme diagnose (Seltzer et al., 2004). De vraag blijft echter of het verliezen van de diagose ook betekent dat deze mensen in het dagelijks leven Mijn vrouw zegt dat mijn autisme kenmerken ernstiger zijn geworden sinds ik met pensioen ben, maar ik heb het idee dat ik veel geleerd heb door andere mensen te observeren. geen problemen meer ervaren. Ook kan het zijn dat de autisme symptomen afnemen, maar dat tegelijkertijd andere problemen toe nemen. De belangrijkste vraag is wat nu eigenlijk voorspelt of de symptomen zullen afnemen, gelijk blijven of eventueel toenemen. Op basis van gevalsbeschrijvingen van mensen met autisme met een intellectuele beperking werd gedacht dat met het ouder worden de gedragsproblemen zouden toe nemen. Hierdoor werd aangenomen dat mensen die al extra zorg nodig hadden, een nog grotere uitdaging voor hun omgeving zouden vormen als ze ouder werden. Nu blijkt uit een studie bij mensen met autisme met een intellectuele beperking (30-59 jaar) dat gedragsproblemen niet toenemen met leeftijd (Kats et al., 2013). Leeftijd leek dus niet van invloed op het gedrag. Het blijft echter onbekend wat er gebeurt als deze mensen echt oud worden. In een studie met 50-plussers die eveneens een intellectuele beperking hadden naast hun autisme diagnose, bleek dat onder andere gedragsproblemen forser waren in deze groep dan in de groep mensen met een intellectuele beperking zonder autisme. Ook waren de gedragsproblemen minder in de groep 50- plussers dan in de groep onder de 50 jaar. Er bleek dus een afname van de gedragsproblemen te zijn met het toenemen van de leeftijd, maar dit was niet specifiek voor mensen met autisme want deze afname was ook zichtbaar bij de mensen zonder autisme (Totsika et al., 2010). In ieder geval waren er hier geen aanwijzingen voor een toename van gedragsproblemen of een versnelde veroudering bij mensen met autisme met een intellectuele beperking. Of mensen zonder intellectuele beperking al dan niet gedragsproblemen ontwikkelen als ze ouder zijn, is onbekend. Het liefste zouden we willen voorspellen wie vooruit gaat en wie eventueel achteruit gaat in functioneren, zodat

3 5 we daar rekening mee kunnen houden in bijvoorbeeld de hulp die we aanbieden. Zowel het taalniveau op jonge leeftijd als het intelligentieniveau lijken belangrijke voorspellers te zijn voor de toekomst. Hierbij lijkt te gelden: hoe hoger, hoe beter de kwaliteit van leven. De kritiek hierop is dat dit onderzoek vaak gedaan is bij mensen met autisme en een intellectuele beperking en de vraag is of bij mensen met autisme met een normale intelligentie de hoogte van de intelligentie er nog toe doet. In een zeer recente studie van Howlin (2013) is een groep mensen met autisme met een normale intelligentie (29-64 jaar) die ze al sinds 1979 onderzoekt, nog een keer uitgebreid onderzocht. De resultaten van het onderzoek lieten zien dat sommige mensen fors vooruit gingen, maar bij het overgrote deel van de mensen was er nauwelijks vooruitgang en waren er nog forse problemen. Het taalniveau tijdens de kindertijd bleek inderdaad een belangrijke voorspeller: hoe zwakker als kind de taalontwikkeling was, hoe meer problemen mensen op volwassen leeftijd ervaarden. Ook bleek dat vooral de hoeveelheid sociale problemen tijdens de volwassenheid belangrijk was voor hoe goed het met mensen ging. Hoe socialer men op volwassen leeftijd is, hoe beter het lijkt te gaan op verschillende levensgebieden, zoals wonen en werk. Bij deze mensen die allemaal minimaal gemiddeld intelligent waren, was het intelligentieniveau geen voorspeller meer voor de hoeveelheid problemen die ze hadden. De ernst van de symptomen lijkt dus af nemen, maar dit betekent niet per se dat er geen problemen meer zijn. Op symptoomniveau en wat betreft gedragsproblemen lijken er in ieder geval, zo ver nu bekend is, geen aanwijzingen te zijn voor versnelde achteruitgang met het ouder worden. 4. COGNITIE & VEROUDERING Ik lees al jaren niet meer, want als ik begin te lezen dan weet ik op het einde van de bladzijde niet meer wat er in het begin stond. Het lukt me alleen nog om hele korte krantenartikelen te lezen, maar zelfs dat vind ik lastig Er is veel bekend over de veranderingen in cognitie die optreden bij reguliere veroudering. Of deze veranderingen hetzelfde zijn als mensen met autisme ouder worden, is nog grotendeels onbekend. We weten dat kinderen en tieners met autisme vaker dan kinderen en tieners zonder autisme diagnose cognitieve problemen hebben met Theory of Mind (ToM, het sociale snapvermogen), centrale coherentie (moeite met integreren van informatie; focus op details) en executief functioneren (regelfuncties zoals plannen en mentale schakelvaardigheid). Tevens is bekend dat bovenstaande cognitieve problemen kunnen verminderen of juist verergeren met leeftijd. Iemand met autisme hoeft dus niet op iedere leeftijd dezelfde problemen te hebben (e.g., Pellicano, 2010). Uit verouderingsstudies blijkt dat met het ouder worden mensen zonder autisme meer problemen in het executief functioneren krijgen. Uit enkele studies blijkt eveneens dat de centrale coherentie en de ToM afneemt, al zijn deze bevindingen minder eenduidig (zie voor een overzicht Happé & Charlton, 2012). Uit beschrijvingen van een vijftal ouderen met autisme (leeftijd jaar) werd duidelijk dat drie van de vijf forse executieve functie problemen ervaarden (James et al., 2006). Uit ons eigen uitgebreide neuropsychologisch onderzoek bleek dat intelligente ouderen met autisme (53-83 jaar) inderdaad problemen hadden op het gebied van het executief functioneren (Geurts &

4 6 JANUARI - FEBRUARI 2014/01 Vissers, 2011). We weten helaas niet of deze problemen nu even fors zijn als toen deze mensen jonger waren, omdat we geen informatie hebben over hun executief functioneren destijds. Sinds mijn pensionering ben ik meer in mezelf gekeerd en moeilijk aanspreekbaar voor anderen, ik word steeds vergeetachtiger en daar maak ik me zorgen over. Bij reguliere veroudering worden mensen minder goed in het onthouden van verschillende zaken. In onze studie viel op dat de relatie tussen leeftijd en het onthouden van plaatjes veel sterker was bij de mensen met autisme. In vergelijking met leeftijdsgenoten zonder autisme, waren de relatief jonge mensen met autisme (+/- onder de 60) beter in het onthouden van plaatjes, terwijl de oudere mensen hier zwakker in waren. Hierbij leek er dus inderdaad sprake te zijn van versnelde achteruitgang. Toch kunnen we niet concluderen dat in het algemeen er sprake is van versnelde cognitieve achteruitgang bij mensen met autisme. Ten eerste was dit een kleine studie en is het belangrijk dat dit nog eens onderzocht wordt om te kijken of dit wel een overtuigende bevinding is. Dit herhalingsonderzoek zijn we momenteel aan het uitvoeren. Ten tweede leek er op andere gebieden, zoals executief functioneren, juist geen versnelde achteruitgang te zijn. Sterker nog, het leek er op dat een autisme diagnose mogelijk beschermde tegen de achteruitgang op het gebied van creatief denken die bij gezonde veroudering vaak gerapporteerd wordt. Hierbij geldt ook dat vervolgonderzoeken nodig zijn om te bepalen of dit inderdaad klopt. Er zijn tot op heden geen grote systematische studies gepubliceerd over cognitieve veroudering bij mensen met autisme. Op verschillende plekken in de wereld lopen nu een aantal onderzoeken, maar er zijn nog geen resultaten bekend. Ondanks dat er in sommige artikelen gesuggereerd wordt dat mensen met autisme mogelijk eerder risico lopen op dementie, zijn er nog geen gegevens die dit vermoeden onderbouwen. Binnen nu en vijf jaar zal hier hopelijk meer zicht op zijn. Op basis van ons eerste onderzoek (Geurts & Vissers, 2011) vermoeden wij dat er geen sprake zal zijn van algemene versnelde cognitieve achteruitgang. Het is wel mogelijk dat versnelde achteruitgang gezien wordt in specifieke cognitieve deelgebieden terwijl voor andere cognitieve gebieden het hebben van autisme kan maken dat er juist geen achteruitgang wordt gezien. Het is mogelijk dat jarenlange ervaring met het compenseren voor deze problemen maakt dat mensen een goede oplossing voor hun problemen hebben gevonden. Hierbij geldt dat er grote individuele verschillen zijn en niet elke gevonden oplossing geschikt is voor elk individu. Een alternatieve verklaring is dat dit te maken heeft met veranderingen op hersenniveau. Echter, op enkele uitzonderingen na, zijn er nog geen hersenonderzoeken uitgevoerd bij mensen met autisme ouder dan vijftig jaar. Het is dus voorbarig om hier uitspraken over te doen. Op het moment onderzoeken wij ook of, en zo ja, hoe, de cognitieve veranderingen die we zien met leeftijd relateren aan structurele en functionele veranderingen in de hersenen. Samenvattend, of er op cognitief en hersenniveau sprake is van versnelde achteruitgang of juist niet is nog een open vraag. Het is nu nog te vroeg om deze vraag te kunnen beantwoorden, maar als er al sprake is van versnelde achteruitgang dan vermoeden wij dat dit niet op alle cognitieve domeinen het geval zal zijn. 5. CONCLUSIE Mijn diagnose is een aantal jaren geleden gesteld naar aanleiding van een burn-out op mijn werk. Ik verloor me in details en miste hierdoor het overzicht en de samenhang, en de communicatie met mijn leidinggevende liep stroef. Aangezien samenwerken niet goed ging, werk ik nu op een éénpersoonsafdeling... Ik kijk enerzijds uit naar mijn pensioen, maar zie er ook tegen op omdat ik overstuur kan raken van geluidsoverlast en drukte en mijn kinderen en kleinkinderen natuurlijk vaak langs zullen komen. Ik weet niet goed hoe ik na mijn pensioen mijn dagen zal moeten invullen en deze onduidelijkheid vind ik lastig. Ouderen met autisme hebben vaak nog veel problemen die we ook bij kinderen, tieners en jong volwassenen zien. Desondanks nemen bij sommige mensen met

5 7 autisme de (ervaren) problemen en symptomen af en soms is het zelfs de vraag of een autisme diagnose nog stand houdt. Toch is dit laatste maar bij een kleine groep mensen het geval en kunnen we nog niet voorspellen bij wie dit zo is. Bij de meeste mensen met autisme is autisme een levenslange diagnose. Aangezien de symptomen en cognitieve sterke en zwakke kanten gedurende het leven van iemand met autisme meestal juist wel veranderen is het belangrijk om deze niet éénmalig maar juist vaker in kaart te brengen. Als we onze zorg goed willen laten aansluiten bij wat iemand met autisme en de mensen uit zijn/haar omgeving nodig hebben dan is het belangrijk om te weten of iemands mogelijkheden en/of behoeftes veranderen. Zowel volwassenen met autisme als mensen uit hun omgeving willen graag duidelijkheid over wat er zal gebeuren als ze ouder worden. Helaas kunnen we hier nu nog geen eenduidige antwoorden op geven. Deze antwoorden zijn wel nodig omdat er vragen zijn rondom eventuele aangepaste woonvormen voor ouderen en hoe er in de verpleeghuiszorg rekening gehouden kan worden met mensen met autisme. REFERENTIES BASTIAANSEN, J.A., THIOUX, M., NANETTI, L., GAAG, C. VAN DER, KETELAARS, C., MINDERAA, R. & KEYSERS, C. (2011). AGE-RELATED INCREASE IN INFERIOR FRONTAL GYRUS ACTIVITY AND SOCIAL FUNCTIONING IN AUTISM SPECTRUM DISORDER. BIOLOGICAL PSYCHIATRY, 69, DONVAN, D., & ZUCKER, C. (2010). AUTISM S FIRST CHILD. THE ATLANTIC, 7, ESBENSEN, A., SELTZER, M., LAM, K. & BODFISH, J. (2009). AGE-RELATED DIFFERENCES IN RESTRICTED REPETITIVE BEHAVIORS IN AUTISM SPECTRUM DISORDERS. JOURNAL OF AUTISM AND DEVELOPMENTAL DISORDERS, 39, GEURTS, H.M., & VISSERS, M.E. (2011). ELDERLY WITH AUTISM: EXECUTIVE FUNCTIONS AND MEMORY. JOURNAL OF AUTISM AND DEVELOPMENTAL DISORDERS, 42(5), HAPPE, F., & CHARLTON, R. A. (2012). AGING IN AUTISM SPECTRUM DISORDERS: A MINI-REVIEW. GERONTOLOGY, 58(1), HOWLIN, P., MOSS, P., SAVAGE, S., & RUTTER, M. (2013). SOCIAL OUTCOMES IN MID- TO LATER ADULTHOOD AMONG INDIVIDUALS DIAGNOSED WITH AUTISM AND AVERAGE NONVERBAL IQ AS CHILDREN. J AM ACAD CHILD ADOLESC PSYCHIATRY, 52(6), E571. JAMES, I. A., MUKAETOVA-LADINSKA, E., REICHELT, F. K., BRIEL, R., & SCULLY, A. (2006). DIAGNOSING ASPERGERS SYNDROME IN THE ELDERLY: A SERIES OF CASE PRESENTATIONS. INT J GERIATR PSYCHIATRY, 21(10), KANNER, L. (1943). AUTISTIC DISTURBANCES OF AFFECTIVE CONTACT. NERVOUS CHILD, 2, KANNER, L. (1971). FOLLOW-UP STUDY OF ELEVEN AUTISTIC CHILDREN ORI- GINALLY REPORTED IN JOURNAL OF AUTISM AND CHILDHOOD SCHIZO- PHRENIA, 1, KATS, D., PAYNE, L., PARLIER, M., & PIVEN, J. (2013). PREVALENCE OF SELECTED CLINICAL PROBLEMS IN OLDER ADULTS WITH AUTISM AND INTELLECTUAL DISABILITY. J NEURODEV DISORD, 5(1), 27. MUKAETOVA-LADINSKA, E.B., PERRY, E., BARON, M. & POVEY, C. (2012). AGEING IN PEOPLE WITH AUTISTIC SPECTRUM DISORDER. INTERNATIONAL JOURNAL OF GERIATRIC PSYCHIATRY, 27, PELLICANO, E. (2010). THE DEVELOPMENT OF CORE COGNITIVE SKILLS IN AUTISM: A 3-YEAR PROSPECTIVE STUDY. CHILD DEVELOPMENT, 81 (5), SELTZER, M.M., SHATTUCK, P., ABBEDUTO, L. & GREENBERG, J.S. (2004). TRAJECTORY OF DEVELOPMENT IN ADOLESCENTS AND ADULTS WITH AUTISM. MENTAL RETARDATION AND DEVELOPMENTAL DISABILITIES RESEARCH REVIEWS, 10, TOTSIKA, V., FELCE, D., KERR, M., & HASTINGS, R. P. (2010). BEHAVIOR PROBLEMS, PSYCHIATRIC SYMPTOMS, AND QUALITY OF LIFE FOR OLDER ADULTS WITH INTELLECTUAL DISABILITY WITH AND WITHOUT AUTISM. J AUTISM DEV DISORD, 40(10), GEEN ENKELE VAN DE QUOTES ZIJN LETTERLIJKE CITATEN ONDANKS DE AANHALINGSTE- KENS. HET ZIJN PARAFRASES VAN SAMENGEVOEGDE UITSPRAKEN VAN DEELNEMERS UIT ONZE ONDERZOEKEN OM AAN TE GEVEN WAT DE ERVARINGEN VAN ONZE DEELNEMERS ZIJN. DE DEEL- NEMERS WAAR WE NAAR VERWIJZEN WAREN ALLEN OUDER DAN 60 JAAR TOEN WIJ ZE SPRAKEN.

Autisme in de levensloop. Conclusies. Overzicht. Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis

Autisme in de levensloop. Conclusies. Overzicht. Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis in de levensloop Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Conclusies 1. Het is! om in verschillende levensfases diagnostisch onderzoek te herhalen.. Het is! om comorbiditeit goed in

Nadere informatie

Intermezzo: Wat is oud? Waarom? Waarom? Wie ziet zichzelf als jong? Wie als iemand van middelbare leeftijd? Wie als oud?

Intermezzo: Wat is oud? Waarom? Waarom? Wie ziet zichzelf als jong? Wie als iemand van middelbare leeftijd? Wie als oud? Wat weten we uit onderzoek over ouder worden & autisme? Hilde M. Geurts @dutcharc 1 Conclusies 1. eren minder psychische problemen. 2. Weinig aanwijzingen voor versnelde cognitieve achteruitgang, toch

Nadere informatie

ASS en ouder worden. praten. met een professional op het gebied van ASS.

ASS en ouder worden. praten. met een professional op het gebied van ASS. ASS en ouder worden Inleiding Vroeger dachten we bij ASS alleen aan kinderen, de laatste tijd beseffen we dat deze kinderen volwassen worden. Pas heel recentelijk wordt ook aandacht besteed aan ASS bij

Nadere informatie

Autisme, wat weten we?

Autisme, wat weten we? Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:

Nadere informatie

Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld)

Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld) Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld) Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Boodschap 1. Bij mensen met verschillende diagnoses zien we meer EF problemen

Nadere informatie

Geluks factoren bij autisme

Geluks factoren bij autisme Geluks factoren bij autisme Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Conclusies 1. De kwaliteit van leven (KvL) is bij mensen met autisme gedurende de levensloop relatief laag. 2.

Nadere informatie

Welkom bij het mini-symposium: veroudering & autisme

Welkom bij het mini-symposium: veroudering & autisme --1 Welkom bij het mini-symposium: veroudering & autisme 1 Veroudering & autisme: Waarom? Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Wie? 3 1 --1 Waarom? Autisme wordt gezien als een

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen

Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen Oplossingen voor Autisme diagnostiek bij Ouderen Sylvia Heijnen-Kohl, psychotherapeut/gezondheidszorgpsycholoog i.o.t. klinisch psycholoog Mondriaan Ouderen Heerlen/Maastricht Diagnostiek van ASS Multidisciplinaire

Nadere informatie

De wisselwerking tussen wetenschap & de (klinische) praktijk. Maaltijdsalade. Disclosure belangen. Hilde M.

De wisselwerking tussen wetenschap & de (klinische) praktijk. Maaltijdsalade. Disclosure belangen. Hilde M. De wisselwerking tussen wetenschap & de (klinische) praktijk Hilde M. Geurts @dutcharc 1 Disclosure belangen Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring

Nadere informatie

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut

Nadere informatie

o Beschrijving van 11 kinderen (Kanner, 1943). o Beschrijving 200 jongens (Asperger, 1944). Nu:

o Beschrijving van 11 kinderen (Kanner, 1943). o Beschrijving 200 jongens (Asperger, 1944). Nu: 30-1-017 op latere leeftijd: Symptomatologie, cognitie & meer Hilde M. Geurts @dutcharc Wie?: Disclosure belangen Belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring

Nadere informatie

7 Nederlandstalige Samenvatting

7 Nederlandstalige Samenvatting 7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig

Nadere informatie

Autisme en geluk. Peter Vermeulen

Autisme en geluk. Peter Vermeulen Autisme en geluk Peter Vermeulen Outcome studies Hoe stellen volwassenen met autisme het? Review: Magiati, I., Tay, X. W., & Howlin, P. (2014). Cognitive, language, social and behavioural outcomes in adults

Nadere informatie

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS Studiedag Stichting 22Q11 19 november 2017 A.M. Fiksinski a.m.fiksinski@umcutrecht.nl Psycholoog & onderzoeker (PhD kandidaat) Department of Psychiatry, Rudolf Magnus Institute of Neuroscience, University

Nadere informatie

Ines Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1

Ines Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1 AUTISME Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door problemen op het gebied van communicatie, sociale omgang, verbeelding en repetitief gedrag. Ongeveer 70% van de mensen met autisme

Nadere informatie

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland

Nadere informatie

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik

Nadere informatie

Het concept cognitieve reserve

Het concept cognitieve reserve Het concept cognitieve reserve Anita van Loenhoud Sommige mensen minder ernstig aangedaan dan anderen - ondanks vergelijkbare hersenschade. Pt 1 Pt 2 Pt 3 Pt 4 Stern (2012), Lancet Neurology Het concept

Nadere informatie

Logopedie in het cluster 4 onderwijs

Logopedie in het cluster 4 onderwijs Logopedie in het cluster 4 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement richt zich op de

Nadere informatie

Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen

Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally

Nadere informatie

Cognitieve achteruitgang: ook verlies van het persoonlijk netwerk?

Cognitieve achteruitgang: ook verlies van het persoonlijk netwerk? Cognitieve achteruitgang: ook verlies van het persoonlijk netwerk? M. J. Aartsen, TG. van Tilburg, C. H. M. Smits Inleiding Veel mensen worden in hun dagelijks leven omringd door anderen waarmee ze een

Nadere informatie

Logopedie in het cluster 2 onderwijs

Logopedie in het cluster 2 onderwijs Logopedie in het cluster 2 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement gaat over de logopedische

Nadere informatie

Dementie op jonge leeftijd

Dementie op jonge leeftijd Dementie op jonge leeftijd Stand van zaken in de wetenschap 357 hits PubMed presenile young onset early onset dementia Wat zijn de ervaren problemen en behoeften van jonge dementerenden en hun familie

Nadere informatie

Autisme en veroudering: Symptomatologie, bijkomende psychopathologie en cognitief functioneren gedurende de levensloop

Autisme en veroudering: Symptomatologie, bijkomende psychopathologie en cognitief functioneren gedurende de levensloop Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Autisme en veroudering: Symptomatologie, bijkomende psychopathologie en cognitief functioneren gedurende de levensloop 156 Dutch summary (Nederlandse samenvatting)

Nadere informatie

The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys

The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle

Nadere informatie

Autisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse

Autisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse Autisme & Agressie Een onderzoek naar het verband tussen mentale schakelvaardigheid en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Drs. Eelke Visser, Dr. Hans Berger, Prof.

Nadere informatie

Volgens recent onderzoek komen

Volgens recent onderzoek komen 52 de psycholoog / juli-augustus 2013 de psycholoog / juli-augustus 2013 53 Leo Kanner beschreef autisme voor het eerst in 1943. Een jaar later beschreef Hans Asperger de naar hem vernoemde stoornis. Mensen

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Inhoud. Programma. Eerdere studies. Eerdere studies. Intermezzo: Ontwikkeling. n7-4-2014. Welkom op de d Arc middag! Uitgangspunten.

Inhoud. Programma. Eerdere studies. Eerdere studies. Intermezzo: Ontwikkeling. n7-4-2014. Welkom op de d Arc middag! Uitgangspunten. - - - Group CON SLI ASD Group CON ADHD ASD - - - Group CON SLI ASD Group CON ADHD ASD n7-- Programma Welkom op de d Arc middag! : Overzicht onderzoek (Hilde Geurts) : Kinderen (Marieke de Vries) : Tieners

Nadere informatie

d Arc nieuwsbrief Universiteit van Amsterdam Algemeen bericht In dit nummer: Beste lezer, Voor u ligt de vierde d Arc nieuwsbrief.

d Arc nieuwsbrief Universiteit van Amsterdam Algemeen bericht In dit nummer: Beste lezer, Voor u ligt de vierde d Arc nieuwsbrief. Universiteit van Amsterdam Jaargang 1, Uitgave 2 December 2013 Algemeen bericht Beste lezer, Voor u ligt de vierde. U krijgt deze nieuwsbrief omdat u in het verleden heeft deelgenomen of meegeholpen aan

Nadere informatie

De Invloed van Intelligentie op de. Symptomen van Autisme M. C. Gorter

De Invloed van Intelligentie op de. Symptomen van Autisme M. C. Gorter De Invloed van Intelligentie op de Symptomen van Autisme M. C. Gorter Bachelorthese Studentnummer: 10176535 Begeleid door: Anne Geeke Lever Datum: 12 juni 2014 Aantal woorden abstract: 126 Aantal woorden

Nadere informatie

Wat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking?

Wat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking? Wat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking? (Héle korte introductie) Gerlie Willemsen, orthopedagoog-generalist Gerianne Smeets, psycholoog Eva Braune, coördinerend begeleider

Nadere informatie

Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij. Wouter Staal, 19 mei, 2017

Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij. Wouter Staal, 19 mei, 2017 Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij Wouter Staal, 19 mei, 2017 Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij Kenmerken van autisme Genetica van autisme Hersenen en

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting

NEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING 143 Nederlandse samenvatting 144 NEDERLANDSE SAMENVATTING De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat psychische gezondheid een staat van welzijn is waarin een individu zich

Nadere informatie

Willem Bossers - Kennis in Beweging. Bewegen. door het leven heen. Door: Dr. Willem Bossers. @willembossers

Willem Bossers - Kennis in Beweging. Bewegen. door het leven heen. Door: Dr. Willem Bossers. @willembossers 20 30 Willem Bossers - Kennis in Beweging 15 40 10 60 5 80 0 100 Bewegen door het leven heen Door: Dr. Willem Bossers @willembossers Bewegen Norm Gezond Bewegen: gericht op het onderhouden van gezondheid

Nadere informatie

Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker

Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker voor een literatuur review (80 uur in twee maanden) De beginnende professional/onderzoeker krijgt de kans om, onder begeleiding

Nadere informatie

Wie ben ik? Onderzoek ouderen. Vandaag: De ouder wordende cliënt met autisme. Aantal publicaties

Wie ben ik? Onderzoek ouderen. Vandaag: De ouder wordende cliënt met autisme. Aantal publicaties Wie ben ik? De ouder wordende cliënt met autisme Barbara van Heijst, 24 september 16 b.vanheijst@leokannerhuis.nl 2 3 4 Vandaag: onderzoek d Arc & anderen Belang voor workhome bewoners: resultaat niet

Nadere informatie

o Met de jaren? o Door behandeling? Zoals

o Met de jaren? o Door behandeling? Zoals 1-1-13 Boodschap EFs bij autisme: van jong tot oud Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis 1. We hebben allemaal soms EF problemen. EF problemen komen vaker voor & zijn ernstiger

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) * 132 Baby s die te vroeg geboren worden (bij een zwangerschapsduur korter dan 37 weken) hebben een verhoogd risico op zowel ernstige ontwikkelingproblemen (zoals mentale

Nadere informatie

18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie

18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie inhoud Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen Jongeren als doelgroep Burden of disease in praktijk Slot: New horizont Marijana Cvitan Sutterland psychiater OPZ Geel, Maart, 2016 Juridische grens

Nadere informatie

Beschermende factoren voor dementie

Beschermende factoren voor dementie Beschermende factoren voor dementie Pieter Jelle Visser, arts-onderzoeker EMIF-AD 90+ study Onderdeel Europese studie naar ontstaan ziekte van Alzheimer European Medical information framework for Alzheimer

Nadere informatie

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde

Nadere informatie

Tot slot. 72 tot slot. M. Zeevalking, Autisme: hoe te verstaan, hoe te begeleiden?, DOI / , 2000 M.A. Zeevalking, Schiedam

Tot slot. 72 tot slot. M. Zeevalking, Autisme: hoe te verstaan, hoe te begeleiden?, DOI / , 2000 M.A. Zeevalking, Schiedam Tot slot Terwijl ik dit boekje over autisme en hulpverlening bij autisme schrijf, wordt me opnieuw duidelijk hoeveel er over dit onderwerp valt te vertellen en hoeveel er in dit bestek niet werd verteld.

Nadere informatie

Publications. Publications

Publications. Publications Publications Publications Publications De Bildt, A., Mulder, E.J., Scheers, T., Minderaa, R.B., Tobi, H. (2006) PDD, behavior problems and psychotropic drug use in children and adolescents with MR, Pediatrics

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief. Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016

Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief. Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016 Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016 Doelen presentatie 1. Kader: maatschappelijke perspectieven en ontwikkelingen

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

SOCIALE PRIKKELNAVIGATIE BIJ ASS. Dr. Marcia Goddard Project Manager YoungCapital

SOCIALE PRIKKELNAVIGATIE BIJ ASS. Dr. Marcia Goddard Project Manager YoungCapital SOCIALE PRIKKELNAVIGATIE BIJ ASS Dr. Marcia Goddard Project Manager R&D @ YoungCapital ONS SOCIALE BREIN ONS SOCIALE BREIN ONS SOCIALE BREIN DE AMANDELKERNEN Essentieel voor sociale prikkelverwerking

Nadere informatie

Late fouten in het taalbegrip van kinderen

Late fouten in het taalbegrip van kinderen 1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief

Nadere informatie

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek

Nadere informatie

Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić

Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Rode wangen, zweethanden en coy-smiles: De rol van emotionele en socio-cognitieve

Nadere informatie

Dia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)

Dia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Dia 1 Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen Een reactie van Bibi Huskens Dia 2 Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Problemen in: Planning Inhibitie Schakelvaardigheid

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD MCDD Wat is MCDD? MCDD is een ontwikkelingsstoornis waarbij kinderen moeite hebben om met hun gevoelens om te gaan en moeite hebben met het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Hoe wordt MCDD

Nadere informatie

Diagnostiek en behandeling van autismespectrumstoornissen. expertstudie

Diagnostiek en behandeling van autismespectrumstoornissen. expertstudie oorspronkelijk artikel Diagnostiek en behandeling van autismespectrumstoornissen bij ouderen: een expertstudie B. HITZERT, R. SCHMIDT, H.M. GEURTS, S.P.J. VAN ALPHEN ACHTERGROND Het empirisch onderzoek

Nadere informatie

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater 5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?

Nadere informatie

Logopedie in het cluster 3 onderwijs

Logopedie in het cluster 3 onderwijs Logopedie in het cluster 3 onderwijs mw. M. Boersma (NVLF) mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement

Nadere informatie

Seksualiteit en ASS. Presentatie symposium pleegzorg 19 juni 2014. presentatie symposium pleegzorg

Seksualiteit en ASS. Presentatie symposium pleegzorg 19 juni 2014. presentatie symposium pleegzorg Seksualiteit en ASS Presentatie symposium pleegzorg 19 juni 2014 programma Opfrissen van informatie over ASS (heel kort het spectrum toelichten). ASS en seksualiteit belichten. Seksuele en relationele

Nadere informatie

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu

Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te

Nadere informatie

De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces

De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39720 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date: 2016-05-26

Nadere informatie

Developmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts

Developmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts Developmental Coordination Disorder Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts 11-06-2015 Inhoud Developmental Coordination Disorder Criteria Kenmerken Comorbiditeiten Pathofysiologie Behandeling Prognose

Nadere informatie

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire

Nadere informatie

Theory of Mind en Autisme

Theory of Mind en Autisme Theory of Mind en Autisme Antonietta Spallicci Bachelorthese Universiteit van Amsterdam: Psychologie 5829194 A. Ploeger 18 juni 2012 Verslag: 4177 woorden (exclusief samenvatting) 1 Inhoudsopgave Samenvatting

Nadere informatie

Inhoud - Situaties. - Wat is de oorzaak van autisme? - Wat betekend autisme voor iemand zelf? - Autisme en de omgeving (autisten in de klas)

Inhoud - Situaties. - Wat is de oorzaak van autisme? - Wat betekend autisme voor iemand zelf? - Autisme en de omgeving (autisten in de klas) Inhoud - Situaties - Wat is autisme? - Wat is de oorzaak van autisme? - Boek het wonderbaarlijke voorval van de hond in de nacht - Wat betekend autisme voor iemand zelf? - Autisme en de omgeving (autisten

Nadere informatie

Growing into a different brain

Growing into a different brain 221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten

Nadere informatie

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante

Nadere informatie

Autisme en Veroudering: Verschillen in Verbale Fluency tussen Volwassenen met Autisme en Volwassenen zonder Autisme

Autisme en Veroudering: Verschillen in Verbale Fluency tussen Volwassenen met Autisme en Volwassenen zonder Autisme Autisme en Veroudering: Verschillen in Verbale Fluency tussen Volwassenen met Autisme en Volwassenen zonder Autisme Kelly Wols Bachelorthese, eindversie Datum: 26 juni 2012 Onderwijsinstelling: Universiteit

Nadere informatie

Is het depressie? Dr. M. Zuidersma, UMCG of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Maar is dit wel zo? Disclosure belangen spreker

Is het depressie? Dr. M. Zuidersma, UMCG of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Maar is dit wel zo? Disclosure belangen spreker Disclosure belangen spreker Is het depressie? of is het een onderliggend neurodegeneratief beeld? Marij Zuidersma Interdisciplinary Center Psychopathology and Emotion regulation (ICPE) 7 mei 2019 (potentiële)

Nadere informatie

Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar

Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar Kinder- en jeugdpsychiatrie Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar Lucres Nauta-Jansen Tom, 14 jaar 14 jaar Verdacht van plegen van ontuchtige handelingen met 6 jarig buurjongetje

Nadere informatie

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-

Nadere informatie

V O O R L I C H T I N G. Drs. Fernando Cunha Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist

V O O R L I C H T I N G. Drs. Fernando Cunha Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist V O O R L I C H T I N G Drs. Fernando Cunha Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist w w w. c hild -suppor t -euro pe.c om 1 Zorgen voor

Nadere informatie

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over?

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Tegenwoordig heeft iedereen wel een etiketje! Hebben we dat niet allemaal een beetje? Als je niks hebt, is het precies al abnormaal! Mijn kind heeft (net)

Nadere informatie

Proefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting

Proefschrift. Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems. Merel Griffith - Lendering. Samenvatting Proefschrift Cannabis use, cognitive functioning and behaviour problems Merel Griffith - Lendering Samenvatting Het gebruik van cannabis is gerelateerd aan een breed scala van psychische problemen, waaronder

Nadere informatie

Een praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies

Een praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies Een praktijkgericht onderzoek bij verpleegkundigen naar het objectiveren van cognitieve functies Marloes Peeters Verpleegkundig Specialist GGZ mpjpeeters@vvgi.nl 12-12-2014 Agenda Probleem Vraagstelling

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit

Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Richard Vuijk Klinisch psycholoog Sarr Expertisecentrum Autisme Oudedijk 76 3062 AG BD Rotterdam, 088-3585500 www.sarr.nl r.vuijk@bavo-europoort.nl

Nadere informatie

De ziekte van Alzheimer. Diagnose

De ziekte van Alzheimer. Diagnose De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in

Nadere informatie

Verstandelijke beperkingen

Verstandelijke beperkingen 11 2 Verstandelijke beperkingen 2.1 Definitie 12 2.1.1 Denken 12 2.1.2 Vaardigheden 12 2.1.3 Vroegtijdig en levenslang aanwezig 13 2.2 Enkele belangrijke overwegingen 13 2.3 Ernst van verstandelijke beperking

Nadere informatie

ouderenpsychiatrie Het mooie van oud worden, is dat het zo lang duurt Lotte van Elburg en Hester Geerlinks

ouderenpsychiatrie Het mooie van oud worden, is dat het zo lang duurt Lotte van Elburg en Hester Geerlinks ouderenpsychiatrie Het mooie van oud worden, is dat het zo lang duurt Lotte van Elburg en Hester Geerlinks INTER-PSY GGz Assen Delfzijl Drachten Groningen Hoogezand Meppel Muntendam Oosterwolde Oude Pekela

Nadere informatie

Dr. Martine F. Delfos PICOWO

Dr. Martine F. Delfos PICOWO Autisme en rijpen Dr. Martine F. Delfos PICOWO, The Netherlands UAEG, Universities Autism Expertise Group Em.Lector Virtuele Ontwikkeling van de Jeugd, TSE/HES Em.Vis. Prof. International University Sarajevo,

Nadere informatie

COGMED / NA HERSENLETSEL. Hoe zorg ik ervoor dat mijn brein ook weer meedoet?

COGMED / NA HERSENLETSEL. Hoe zorg ik ervoor dat mijn brein ook weer meedoet? COGMED / NA HERSENLETSEL Hoe zorg ik ervoor dat mijn brein ook weer meedoet? Na traumatisch hersenletsel, een hersenbloeding of een herseninfarct hebben sommige patiënten naast de lichamelijke gevolgen

Nadere informatie

Autisme verandert? Rede

Autisme verandert? Rede Autisme verandert? Autisme verandert? Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Autisme vanwege de Stichting Dr. Leo Kannerhuis aan de Universiteit van Amsterdam op donderdag

Nadere informatie

s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring

s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen

Nadere informatie

Wat moeten leraren weten over informatieverwerkingsproblemen, autisme spectrum stoornissen en andere hersenpathologie? Hilgo Bruining Kinder en

Wat moeten leraren weten over informatieverwerkingsproblemen, autisme spectrum stoornissen en andere hersenpathologie? Hilgo Bruining Kinder en Wat moeten leraren weten over informatieverwerkingsproblemen, autisme spectrum stoornissen en andere hersenpathologie? Hilgo Bruining Kinder en Jeugdpsychiater UMC Utrecht Een sociaal afwijkend kind in

Nadere informatie

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD

Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Valerie Van Cauwenberghe en Prof. dr. Roeljan Wiersema Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Dit onderzoek werd uitgevoerd door: Prof. dr.

Nadere informatie

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme

Nadere informatie

Betekenis van vaderschap

Betekenis van vaderschap Betekenis van vaderschap Conferentie vader-empowerment G.O.Helberg Kinder-en Jeugdpsychiater Materiaal ontleed aan onderzoek: Prof. dr. Louis Tavecchio Afdeling POWL, Universiteit van Amsterdam Een paar

Nadere informatie

congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren www.voorzet.nl dinsdag 4 juni 2013

congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren www.voorzet.nl dinsdag 4 juni 2013 congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren dinsdag 4 juni 2013 www.voorzet.nl Programma congres 4 juni 2013 10.00-10.05 Opening Dagvoorzitter Dhr. Karel Bootsman Arbeidsdeskundige bij TATA

Nadere informatie

Cover Page. Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning in childhood Issue Date:

Cover Page. Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning in childhood Issue Date: Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/47848 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Netten, Anouk Title: The link between hearing loss, language, and social functioning

Nadere informatie

The relationship between social support and loneliness and depressive symptoms in Turkish elderly: the mediating role of the ability to cope

The relationship between social support and loneliness and depressive symptoms in Turkish elderly: the mediating role of the ability to cope The relationship between social support and loneliness and depressive symptoms in Turkish elderly: the mediating role of the ability to cope Een onderzoek naar de relatie tussen sociale steun en depressieve-

Nadere informatie

Diagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst

Diagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst Diagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst Congres Moderne Dementiezorg Sessie Vroegsignalering en diagnosestelling 28 november 2011 Prof. dr. Philip Scheltens Dr. Sietske Sikkes VU Medisch Centrum

Nadere informatie

Relaties tussen autisme en werk bij normale en hoogbegaafde autistische Wajongers. Onderzoekers: Ans Cuppen (AD) en Frank Dekker (VA)

Relaties tussen autisme en werk bij normale en hoogbegaafde autistische Wajongers. Onderzoekers: Ans Cuppen (AD) en Frank Dekker (VA) Relaties tussen autisme en werk bij normale en hoogbegaafde autistische Wajongers Onderzoekers: Ans Cuppen (AD) en Frank Dekker (VA) een tweede Einstein? Leo Kanner (1894 1981), kinderpsychiater Autistic

Nadere informatie

Dinsdag 1 november 2011

Dinsdag 1 november 2011 Congres Dinsdag 1 november 2011 09.00-17.00 uur, Golden Tulip Doorwerth Met posterpresentaties van recent en lopend onderzoek naar autisme. Er is een wetenschapsprijs voor jong onderzoekstalent! Abstracts

Nadere informatie

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA 7-12-2018 Inhoud Vroegdetectie in een relationeel perspectief Infant and Early Childhood

Nadere informatie

We hopen. ouders. bedankt. nogmaals. Allen. hartelijk. drs. Anke. Scheeren. Autism. Research. Amsterdam. aan dit onderzoek.

We hopen. ouders. bedankt. nogmaals. Allen. hartelijk. drs. Anke. Scheeren. Autism. Research. Amsterdam. aan dit onderzoek. Vervolgonderzoek Wij zijn erg benieuwd hoe de leerlingen zich verder zullen ontwikkelen op school en op sociaal gebied. We hopen daarom in de toekomst een vervolgonderzoek te doen. Wij hopen van harte

Nadere informatie

Inleiding: Autisme in de volwassenheid

Inleiding: Autisme in de volwassenheid Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van autisme bij volwassenen 14-06-2011 Inleiding: Autisme in de volwassenheid Ina van Berckelaer-Onnes Universiteit Leiden Gezondheidsraad 2009 Autismespectrumstoornissen:

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder

Nadere informatie

Vallen bij ouderen. Vragen Vallen over bij valproblematiek. Laat ze niet vallen! Dode a.g.v val

Vallen bij ouderen. Vragen Vallen over bij valproblematiek. Laat ze niet vallen! Dode a.g.v val Dr. Lotte Enkelaar Bewegingswetenschapper, fysiotherapeut Laat ze niet vallen! On one s own feet Falls, risk factors and falls prevention in persons with mild to moderate intellectual disabilities Vragen

Nadere informatie

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest. Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met

Nadere informatie