BESLUIT. Besluit van de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet

Transcriptie

1 Nederlandse Mededingingsautoriteit BESLUIT Besluit van de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet Nummer 2956/ 11 Betreft zaak: United Services Group N.V. - Start Holding B.V. I. MELDING 1. Op 3 april 2002 heeft de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit een melding ontvangen van een voorgenomen concentratie in de zin van artikel 34 van de Mededingingswet. Hierin is medegedeeld dat United Services Group N.V. voornemens is zeggenschap te verkrijgen, in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet, over Start Holding B.V. Van de melding is mededeling gedaan in Staatscourant 70 van 11 april Naar aanleiding van de mededeling in de Staatscourant zijn geen zienswijzen van derden naar voren gebracht. II. PARTIJEN 2. United Services Group N.V. (hierna: USG) is een naamloze vennootschap naar Nederlands recht. De aandelen van USG staan genoteerd aan de Amsterdamse effectenbeurs Euronext. USG staat aan het hoofd van een internationaal opererende groep met eenentwintig werkmaatschappijen in Nederland, België, Spanje en Duitsland. USG is actief op het gebied van de werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis én voor een vast dienstverband. USG houdt zich verder bezig met software-ontwikkeling, informatie- en communicatietechnologiediensten, technische detachering en call centers. Tot slot biedt USG opleidingen aan en houdt zij zich in beperkte mate bezig met management consultancydiensten. 3. Start Holding B.V. (hierna: Start) is een besloten vennootschap naar Nederlands recht. De aandelen in Start worden gehouden door Stichting Start die verder betrokken is bij maatschappelijke engagement-projecten op het gebied van arbeid. Start is actief in Nederland en in diverse andere Europese landen op het gebied van de werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis. Start biedt verder opleidingen aan op het gebied van de techniek, het vervoer en de zorg. Tot slot is Start in beperkte mate actief op het gebied van human resources management (HRM) consultancy. 1 Openbare versie

2 III. DE GEMELDE OPERATIE 4. De gemelde operatie betreft de verwerving van 51% van de aandelen in Start door USG, zoals omschreven in een tussen USG, Stichting Start en Start gesloten (concept-) overeenkomst inzake uitgifte van aandelen en optie op aandelen d.d. 1 april Op grond van deze overeenkomst krijgt USG verder het recht om binnen een periode van twee jaar alle overige aandelen in Start te kopen. Een afschrift van de overeenkomst is door partijen bij de melding overlegd. IV. TOEPASSELIJKHEID VAN HET CONCENTRATIETOEZICHT 5. De gemelde operatie waarbij USG 51% van de aandelen in Start verwerft is een concentratie in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet. De hierboven onder punt 4 omschreven transactie, inclusief de optie of niet, leidt er toe dat USG uitsluitende zeggenschap verkrijgt in Start. Hiermee wordt een meerderheid van de stemrechten in Start verworven. Voorts zijn er in deze onderneming geen aandelen waaraan bijzondere zeggenschapsrechten zijn verbonden. 6. Betrokken ondernemingen zijn USG en Start. 7. Uit de bij de melding ter beschikking gestelde omzetgegevens blijkt dat de gemelde concentratie binnen de werkingssfeer van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht valt. V. BEOORDELING A. RELEVANTE MARKTEN Rel evant e pr oduct mar kt en Uitzend- en detacheringsdiensten 8. Partijen hebben aangegeven dat zowel USG als Start actief zijn binnen de uitzend- en detacheringsbranche. In eerdere besluiten van de NMa is de mogelijke relevante productmarkt omschreven als de markt voor het werven, selecteren en (her)plaatsen van medewerkers op uitzend- en detacheringsbasis, aldus partijen. Ook de Europese Commissie heeft zich herhaaldelijk uitgesproken over de marktdefinitie binnen deze sector. 1 Partijen zijn van mening dat het niet nodig is om binnen deze markt een nadere onderverdeling te maken naar het soort 1 Partijen verwijzen onder andere naar de volgende besluiten van de Europese Commissie: de beschikking van 26 maart 1999 in zaak IV/M.1476 Adecco/Delphi, van 29 oktober 1999 in zaak IV/M Adecco/Olsten en van 18 oktober 1999 in zaak IV/ M Vedior/ Select Appointments. 2 Openbare versie

3 personeel dat uitgezonden of gedetacheerd wordt (bijvoorbeeld administratief, medisch, industrieel of technisch) aangezien de meeste grote ondernemingen binnen de uitzend- en detacheringsbranche algemene diensten aanbieden en niet gespecialiseerd zijn in een bepaald segment. Bovendien kunnen de meeste ondernemingen in deze branche op korte termijn hun diensten uitbreiden omdat er geen sprake is van noemenswaardige toetredingsdrempels, aldus partijen. 9. Partijen hebben wel aangegeven dat er binnen de algemene markt voor uitzend- en detacheringsdiensten mogelijk een aparte markt kan worden onderscheiden voor specialisten. Specialisten worden vaak op projectbasis betaald en hebben veel betere contractsvoorwaarden dan overig personeel dat wordt uitgezonden of gedetacheerd. Hierbij kan gedacht worden aan een lease-auto of een bonusregeling. Binnen een markt voor specialisten zou mogelijk een nader onderscheid gemaakt kunnen worden naar de aard van de specialisatie. Bijvoorbeeld: ingenieurs/technisch, informatie- en communicatietechnologie 2 of accountants/juristen/management, aldus partijen. 10. In een eerder besluit is overwogen dat activiteiten op het gebied van de werving en selectie van personeel voor een vast dienstverband en activiteiten op het gebied van de werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis mogelijk tot één markt behoren, met name gezien de substitutiemogelijkheden aan de aanbodzijde van de markt. 3 Partijen hebben aangegeven dat alleen USG actief is op het gebied van de werving en selectie van medewerkers voor een vast dienstverband en dat er dus geen sprake is van overlap tussen de activiteiten van partijen op dit gebied. In het onderhavige geval kan echter in het midden blijven of de activiteiten van partijen op het gebied van de werving en selectie van personeel voor een vast dienstverband en activiteiten op het gebied van de werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis tot dezelfde markt behoren of dat er sprake is van aparte markten, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie punt 20). 11. Uit eerdere besluiten aangaande de uitzendbranche kan afgeleid worden dat op het gebied van het werven, selecteren en (her)plaatsen van medewerkers op uitzend- en detacheringsbasis mogelijk een onderscheid gemaakt kan worden met betrekking tot 2 In een beschikking heeft de Europese Commissie gewezen op de mogelijkheid dat een afzonderlijke markt kan bestaan voor activiteiten met betrekking tot personeel in de informatietechnologiesector. Met name de specifieke kennis en een substantieel hoger tarief voor diensten ten aanzien van personeel in de informatietechnologiesector zouden hierop kunnen wijzen. Zie de beschikking van de Europese Commissie in zaak IV/ M.1476 Adecco/ Delphi, reeds aangehaald, overwegingen 7 en 8. 3 Zie het besluit van 12 oktober 1999 in zaak 1541/ Unique Brunel, punt Openbare versie

4 verschillende soorten personeel. 4 In de onderhavige zaak kan, net als in die eerdere besluiten, de vraag of een dergelijk onderscheid moet worden gemaakt in het midden worden gelaten, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie punt 21). Om dezelfde reden kan in het midden worden gelaten of er sprake is van een mogelijke aparte markt voor gedetacheerde specialisten en of binnen deze mogelijke markt een nadere onderverdeling gemaakt dient te worden (zie punt 22). 12. In eerdere besluiten is aangenomen dat de activiteiten van uitzendbureaus met betrekking tot advisering (consultancy) en opleidingen niet tot dezelfde productmarkt behoren als het werven, selecteren en (her)plaatsen van medewerkers. 5 Opleidingen 13. Ten aanzien van opleidingen hebben partijen opgemerkt dat uitzendorganisaties op grond van de uitzend-cao, zoals afgesloten door de Algemene Bond van Uitzendondernemingen, verplicht zijn om opleidingen aan te bieden aan hun uitzendkrachten. Partijen zijn van mening dat er sprake is van een aparte markt voor het geven van opleidingen gerelateerd aan uitzend- en detacheringsactiviteiten. 14. In het onderhavige geval kan in het midden worden gelaten of er sprake is van een aparte markt voor het geven van opleidingen gerelateerd aan uitzend- en detacheringsactiviteiten of dat deze opleidingsactiviteiten deel uitmaken van een grotere, algemene markt voor bedrijfsopleidingen. De materiële beoordeling wordt door een dergelijk verschil niet beïnvloed (zie de punten 24 tot en met 26). Management consultancy 15. Met betrekking tot advieswerkzaamheden hebben partijen aangegeven dat uit een eerder besluit 6 van de NMa afgeleid kan worden dat er een markt voor management consultancydiensten valt te onderscheiden die mogelijk onderverdeeld kan worden in verschillende soorten consultancydiensten zoals adviezen op het gebied van de strategie van een onderneming, de operationele bedrijfsvoering, informatietechnologie en automatisering, HRM of interim management. 7 4 Zie het besluit van 15 juni 1998 in zaak 753/ Content ASA en het besluit van 28 april 1999 in zaak 1298/ Creyf s Content, punt Zie onder meer het besluit in zaak 753/ Content ASA, reeds aangehaald, punt 10 en het besluit van 18 januari 1999 in zaak 1203/ Content Carrière, punt Partijen verwijzen naar het besluit van 16 augustus 1999 in zaak 1384/ Deloitte & Touche Bakkenist. 7 Vgl. het besluit in zaak 1384/Deloitte & Touche Bakkenist, reeds aangehaald, de punten 11 tot en met Openbare versie

5 16. Zowel voor USG als voor Start geldt dat slechts een zeer klein percentage van de totale omzet wordt behaald met management consultancydiensten. Voor beide partijen dragen deze activiteiten in 2000 en in 2001 minder dan 0,2% bij aan de totale omzet. Start is uitsluitend actief op het gebied van HRM consultancy. De consultancyactiviteiten van USG zijn algemeen van aard en liggen niet noodzakelijkerwijs op het gebied van HRM. Sommige van deze diensten zouden echter wel als zodanig beschouwd kunnen worden. Gezien het zeer kleine deel dat de (HRM) consultancydiensten bijdragen aan de totaalomzet van partijen, de geringe overlap tussen de activiteiten van USG en Start op dit gebied en de zeer lage marktaandelen van partijen (minder dan 0,1% op een Nederlandse markt voor management consultancydiensten), worden de activiteiten van partijen op het gebied van (HRM) consultancydiensten in het navolgende buiten beschouwing gelaten. Rel evant e geogr af ische mar kt en Uitzend- en detacheringsdiensten 17. Partijen hebben aangegeven dat uit de beschikkingen van de NMa 8 en de Europese Commissie 9 volgt dat de geografische markt voor het verlenen van tijdelijke arbeidsdiensten waarschijnlijk niet ruimer dan nationaal dient te worden afgebakend. Deze nationale dimensie komt met name voort uit taalverschillen, persoonlijke voorkeuren en verschillen in wetgeving en regulering tussen de verschillende landen. Partijen zijn echter ook van mening dat de omvang van deze markt ten minste nationaal is aangezien de meeste uitzendbureaus op landelijk niveau opereren en beslissingen aangaande het contracteren door opdrachtgevers vaak op centraal niveau worden genomen. Voorts worden deze uitzendbureaus door het gehele land op nagenoeg dezelfde voorwaarden gecontracteerd. Tenslotte wijzen partijen op het overlappen van aantrekkingsgebieden van lokaal en regionaal opererende uitzendbureaus waardoor er keteneffecten optreden. 18. In onderhavige geval kan net als in een eerder besluit in het midden worden gelaten of de mogelijke markt voor werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis in geografische zin kleiner is dan nationaal. 10 Partijen zijn beide landelijk opererende uitzendbureaus waardoor er in alle regio s overlap bestaat. Hetzelfde geldt voor de andere grote partijen in de markt. Uit gegevens die partijen bij de melding hebben overlegd blijkt dat de activiteiten van USG en Start gelijkmatig over Nederland zijn verspreid. De gezamenlijke marktaandelen van partijen wijken in geen enkele regio significant af van de hierna te bespreken landelijke marktaandelen. In het navolgende wordt dan ook uitgegaan van een in geografische zin 8 Reeds aangehaald, zie de voetnoten 3, 4 en 5. 9 Reeds aangehaald, zie voetnoot Zie het besluit in zaak 1541/ Unique Brunel, reeds aangehaald, punt Openbare versie

6 nationale markt voor de hiervoor genoemde markten, aangezien er geen redenen zijn om aan te nemen dat de materiële beoordeling in het onderhavige geval wordt beïnvloed indien wordt uitgegaan van regionale markten. Opleidingen 19. In het onderhavige geval kan in het midden worden gelaten of de algemene markt voor bedrijfsopleidingen of een nauwere markt voor uitzendgerelateerde opleidingen nationaal of regionaal moet worden afgebakend aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie punt 25). B. GEVOLGEN VAN DE CONCENTRATIE Uitzend- en detacheringsdiensten 20. Op een mogelijke totale markt voor werving, selectie en (her)plaatsing van personeel op uitzend- en detacheringsbasis én voor een vast dienstverband (zie punt 10) behalen partijen in 2000 in Nederland een gezamenlijk marktaandeel van circa 12%. 11 Op een (aparte) Nederlandse markt voor het werven, selecteren en (her)plaatsen van medewerkers op uitzend- en detacheringsbasis behalen partijen in 2000 maximaal een gezamenlijk marktaandeel van 18,7%. 12 Na de overname zal USG, na Randstad, de op één na grootste speler op de Nederlandse uitzenden detacheringsmarkt worden. De overige concurrenten zijn, in volgorde van omvang: Vedior, Creyf s, Adecco, Manpower en Brunel. 21. Indien binnen de algemene markt voor het werven, selecteren en (her)plaatsen van medewerkers op uitzend- en detacheringsbasis een onderscheid gemaakt zou worden naar verschillende soorten personeel (administratief, medisch, industrieel of technisch) dan behalen partijen alleen op het deelgebied voor medisch personeel een grotere positie dan ten opzichte van de (gehele) markt voor uitzend- en detacheringsdiensten. Op dit mogelijke deelgebied behalen partijen in 2000 in Nederland een gezamenlijk marktaandeel van ongeveer 25%. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de activiteiten van USG op dit terrein voor de transactie slechts beperkt in omvang zijn (een marktaandeel van 0,6%) ten opzichte van het nationale marktaandeel van Start dat in 2000 circa 24,2% bedroeg. Verder is van belang dat ook na deze transactie sprake blijft van twee concurrenten in Nederland met een hoger marktaandeel dan dat van partijen gezamenlijk (Randstad en Vedior). 11 Dit blijkt uit cijfers van het CBS die partijen bij de melding hebben overlegd. Het CBS meet de gehele uitzend- en detacheringsmarkt, inclusief werving en selectie. 12 Dit blijkt uit cijfers van de ABU marktmonitor. De ABU meet de gegevens van 70% van de marktpartijen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de Nederlandse uitzend- en detacheringsbranche zich kenmerkt door een beperkt aantal zeer grote partijen en een enorm aantal zeer kleine partijen. 6 Openbare versie

7 22. Op een mogelijke aparte markt voor specialisten behalen USG en Start in 2000 in Nederland een gezamenlijk marktaandeel van maximaal 21,6%. 13 Indien binnen deze markt een nader onderscheid gemaakt zou worden naar ingenieurs/technisch, informatie- en communicatietechnologie of accountants/juristen/management, is er alleen sprake van overlap op het gebied van ingenieurs/technisch aangezien Start niet actief is op de andere gebieden. Binnen het mogelijke segment ingenieurs/ technisch worden USG en Start samen de grootste aanbieder in Nederland met een marktaandeel van maximaal 28,6%. 14 Op het gebied van specialisten in het algemeen en ingenieurs/technisch personeel in het bijzonder geldt echter dat er nog vier andere, relatief grote spelers actief zijn, te weten Randstad, Brunel, Solvus en Vedior. 23. Gelet op het bovenstaande is er geen reden om aan te nemen dat als gevolg van de onderhavige concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt voor het werven, selecteren en (her)plaatsen van personeel, of op deelgebieden daarvan, op significante wijze wordt belemmerd. Opleidingen 24. De activiteiten van USG en Start met betrekking tot opleidingen zijn in hoge mate gerelateerd aan hun uitzend- en detacheringsdiensten. Het betreft voornamelijk bedrijfsopleidingen waarbij vaardigheden worden onderwezen voor functies in de techniek, het vervoer of de zorg. Daarnaast zijn er op maat ontwikkelde trajecten voor de vragers van uitzenddiensten. Ten aanzien van de opleidingen die USG aanbiedt met het Luzac College en Intercollege bestaat geen overlap met de activiteiten van Start. 25. Zoals in punt 13 aan de orde kwam zijn uitzendorganisaties op basis van de uitzend-cao verplicht om opleidingen aan te bieden. Voor zover USG en Start dus opleidingen aanbieden, zijn deze sterk gerelateerd met de uitzend- en detacheringsdiensten die zij aanbieden. Partijen hebben aangegeven dat de marktstructuur van en marktaandelen die zij behalen met arbeidsgerelateerde opleidingen nagenoeg gelijk zijn aan die op de markt voor uitzend- en detacheringsdiensten, zowel op nationaal als op regionaal niveau. Indien de opleidingen van USG en Start afgezet zouden worden tegen de ruimere (totaal)markt voor bedrijfsopleidingen op zakelijk gebied in Nederland dan bedraagt het gezamenlijk marktaandeel van partijen minder dan 2%. Er is geen reden om aan de opgave van partijen te twijfelen. 13 Dit blijkt uit cijfers van een marktonderzoek door Deutsche Bank, Benelux Staffing Agencies, Undervalued Underdogs, 8 februari 2002, pagina Dit blijkt uit cijfers van een marktonderzoek door Deutsche Bank, Benelux Staffing Agencies, Undervalued Underdogs, 8 februari 2002, pagina Openbare versie

8 26. Gelet op het bovenstaande is er geen reden om aan te nemen dat als gevolg van de onderhavige concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt voor bedrijfsopleidingen of een deel daarvan, op significante wijze wordt belemmerd. VI. NEVENRESTRICTIES 27. Partijen hebben verzocht om een non-concurrentiebeding, zoals opgenomen in de artikelen 10.1 (a) en 10.1 (c) van de overeenkomst inzake uitgifte van aandelen en optie op aandelen, aan te merken als nevenrestrictie. Op grond van artikel 10.1 (a) verbindt Stichting Start (de verkoper) zich om gedurende een periode van drie jaar na de transactie geen activiteiten uit te oefenen in Europa die met de huidige activiteiten van Start concurreren. Krachtens artikel 10.1 (c) zal Stichting Start zich gedurende deze periode eveneens onthouden van het ondernemen van activiteiten met betrekking tot ondernemingen die in de afgelopen twee jaar diensten hebben afgenomen van Start, tenzij hiervoor schriftelijke goedkeuring wordt verleend door USG (de koper). 28. Partijen hebben verder verzocht om een niet-wervingsbeding, zoals opgenomen in artikel 10.1 (b) van de overeenkomst, aan te merken als nevenrestrictie. Op grond van dit artikel is het Stichting Start niet toegestaan om gedurende een periode van drie jaar na de transactie op actieve wijze personeel van Start te werven. Partijen hebben aangegeven dat het niet-wervingsbeding betrekking heeft op de werknemers van Start die daadwerkelijk activiteiten verrichten binnen de organisatie van Start en niet op het personeel dat door Start wordt uitgezonden of gedetacheerd. 29. Partijen zijn van mening dat de hierboven genoemde bedingen rechtstreeks verbonden zijn met de voorgenomen concentratie en noodzakelijk om de overdracht van de waarde van Start aan USG veilig te stellen. Partijen hebben aannemelijk gemaakt dat deze waarde naast goodwill (onder andere klantenbestanden) voor een aanzienlijk deel bestaat uit know-how. Partijen stellen dat de bedingen qua duur en geografische en materiële reikwijdte niet verder gaan dan redelijkerwijs noodzakelijk kan worden geacht. 30. De koper dient tot op zekere hoogte te worden beschermd tegen concurrerend handelen van de verkoper. Het in punt 27 genoemde non-concurrentiebeding kan als rechtstreeks verbonden met en noodzakelijk voor de verwezenlijking van de concentratie en derhalve als een nevenrestrictie worden beschouwd voor zover het de duur van drie jaar niet te boven gaat, aangezien er in het onderhavige geval sprake is van zowel de overdracht van know-how als van goodwill, voorts voor zover het non-concurrentiebeding zich niet verder uitstrekt dan het gebied waarin Start ten tijde van de overdracht zijn diensten aanbiedt, en voor zover het nonconcurrentiebeding ziet op ondernemingen die ten tijde van de overdracht diensten afnemen van Start of in de afgelopen twee jaar diensten hebben afgenomen van Start. Het niet-wervingsbeding, zoals genoemd in punt 28, kan als rechtstreeks verbonden met en noodzakelijk voor de 8 Openbare versie

9 verwezenlijking van de concentratie en derhalve als een nevenrestrictie worden beschouwd voor zover het de duur van drie jaar niet te boven gaat en voor zover het ziet op het actief werven van werknemers die beschikken over belangrijke know-how met betrekking tot de activiteiten van Start. VII. CONCLUSIE 31. Na onderzoek van deze melding is de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit tot de conclusie gekomen dat de gemelde operatie binnen de werkingssfeer valt van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht. Hij heeft geen reden om aan te nemen dat als gevolg van die concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt of een deel daarvan op significante wijze wordt belemmerd. 32. Gelet op het bovenstaande deelt de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit mede dat voor het tot stand brengen van de concentratie waarop de melding betrekking heeft geen vergunning is vereist. 33. Gelet op de overwegingen 27 tot en met 30 is de directeur-generaal van oordeel dat, voor zover de in punt 27 en punt 28 omschreven clausules overeenkomsten vormen als bedoeld in artikel 6 van de Mededingingswet, dat artikel ingevolge artikel 10 van de Mededingingswet, niet geldt voor deze overeenkomsten voor zover als omschreven is in punt 30. Datum: 23 mei 2002 De directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit, voor deze: w.g.mr. J. Schönau Directeur Concentratiecontrole Tegen dit besluit kan degene, wiens belang rechtstreeks bij dit besluit is betrokken, binnen zes weken na bekendmaking van dit besluit een gemotiveerd beroepschrift indienen bij de arrondissementsrechtbank te Rotterdam, sector bestuursrecht, Postbus 50951, 3007 BM Rotterdam. 9 Openbare versie