Zomercursus Wiskunde. Module 10 De afgeleide functie: Rekenregels en Toepassingen (versie 22 augustus 2011)
|
|
- Franciscus van der Pol
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Katholieke Universiteit Leuven September 2011 Module 10 De afgeleide functie: Rekenregels en Toepassingen (versie 22 augustus 2011)
2
3 Inhoudsopgave 1 Definitie Betekenis van de afgeleide 1 2 Standaardafgeleiden en rekenregels 4 3 Voorbeeldoefeningen 5 4 Toepassingen Minimum-maimum problemen Toepassing uit de fysica: Harmonische oscillator Vergelijking van een raaklijn aan de grafiek van een functie Hogere orde benaderingen (B-programma) De regels van de l Hôpital (B-programma) Oefeningen Basis (A- en B-programma) Uitbreiding (B-programma) Oplossingen 20
4
5 10-1 Inleiding De afgeleide van een functie f in een punt a R geeft aan hoe de functiewaarde f() verandert in de buurt van a. Het teken van de afgeleide in een punt a geeft aan of de functie stijgend of dalend is in de omgeving van a. De functie die met een reëel getal de afgeleide van een functie f in het punt associeert, heet de afgeleide functie (of kortweg de afgeleide) van f. Deze functie wordt meestal genoteerd met f of df. Het d bepalen van de afgeleide van een functie heet differentiëren of afleiden. Het concept van afgeleide van een functie werd in de 17 e eeuw vrijwel tegelijkertijd uitgevonden door Isaac Newton en Gottfried Leibniz. In deze module wordt de (grafische) betekenis van afgeleide samen met de definitie kort herhaald. Voor een uitgebreidere en meer conceptuele behandeling van afgeleiden verwijzen we naar de cursus wiskunde uit het eerste jaar. Hier ligt de nadruk op de standaardafgeleiden en de rekenregels. Deze worden herhaald (zonder bewijs) en verwerkt in een aantal voorbeeldoefeningen. Daarnaast gaat deze module dieper in op de toepassingen van afgeleiden en is er een uitgebreid gamma aan oefeningen. 1 Definitie Betekenis van de afgeleide Een rechte heeft de eigenschap dat de helling in elk punt dezelfde is. Maar bij de meeste grafieken van functies is de helling van punt tot punt verschillend. De afgeleide van een functie is een maat voor die lokale helling van de grafiek in elk punt en levert bijgevolg informatie over het verloop van de functie. Beschouw de functie f waarvan de grafiek getekend is in Figuur 1 en s de rechte (koorde) door de punten P en Q op de grafiek van f. De richtingscoëfficiënt van de rechte s is gegeven door het differentiequotiënt 1 rc (s) = f(a + h) f(a) (a + h) a = f(a + h) f(a). (1) h De raaklijn t aan de grafiek van f in het punt P(a,f(a)) is de limietstand van de koorde s voor Q P of nog voor h 0. De richtingscoëfficiënt van t is bijgevolg ook de limiet voor h 0 van het differentiequotiënt (1): f(a + h) f(a) rc (t) = lim rc (s) = lim. h 0 h 0 h De richtingscoëfficiënt van t bepaalt precies de lokale helling van de grafiek van f in het punt P(a,f(a)) en wordt daarom als definitie genomen van de afgeleide f (a) van 1 De toename h (tussen de -coördinaat van P en die van Q) wordt soms ook genoteerd als en heet de differentie van. De bijhorende toename van f nl. f(a+h) f(a) noteert men dan als f(a) en heet de differentie van f. Het quotiënt f(a) wordt dan het differentiequotiënt of Newtonquotiënt genoemd.
6 10-2 y f( 0+h) t Q s f f( 0 ) P h Figuur 1: Raaklijn als limietstand van koorden Afgeleide als limiet van differentiequotiënten de functie f in het punt a: f (a) = df def f(a + h) f(a) (a) = lim. d h 0 h We komen op deze manier tot onderstaande definitie van afleidbaarheid van een functie en afgeleide van een functie. Definitie 1.1 (Afleidbaarheid en afgeleide van een functie) Zij f een functie en a R. Indien de limiet f(a + h) f(a) lim h 0 h bestaat en eindig is, heet f afleidbaar of differentieerbaar in het punt a R. De waarde van deze limiet wordt dan de afgeleide van f in a genoemd en wordt genoteerd met f df (a) of d (a). Dus f (a) def = df def f(a + h) f(a) (a) = lim. d h 0 h De functie die afbeeldt op f () noemt men dan de afgeleide functie (of kortweg de afgeleide) van f. Ze wordt genoteerd met f of df d.
7 10-3 Opmerkingen Een andere veel gebruikte definitie voor afgeleide vind je door substitutie van a + h voor zodat h = a. We bekomen dan als alternatieve en volledig gelijkwaardige definitie f (a) def f() f(a) = lim. a a 2. De tweede afgeleide van een functie f is de afgeleide functie van de afgeleide functie, ze wordt genoteerd met f of d2 f d = d ( ) df. Analoog definiëren we 2 d d ook de n e afgeleide (n N 0 ) van een functie f. Deze noteren we met f (n) of met d n f d n. Als de afgeleide strikt positief is in een bepaald punt, zal de functie stijgen in de omgeving van dat punt. Als de afgeleide strikt negatief is in een bepaald punt, zal de functie dalen in de omgeving van dat punt. Als f (a) = 0 voor een zekere a R zal de raaklijn aan de grafiek van f in het punt (a,f(a)) horizontaal zijn. We vermelden nog dat wanneer een afleidbare functie f een lokaal maimum of een lokaal minimum bereikt in een punt a R, de afgeleide f (a) in dat punt steeds nul zal zijn. Hier zullen we dieper op ingaan in het onderdeel Minimum-maimum problemen. Men kan dus verwachten dat bij het bepalen van het verloop van een functie afgeleiden een belangrijke rol spelen. De afgeleide kent ook veel toepassingen in de fysica. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de snelheid die de afgeleide is van de verplaatsing naar de tijd. De versnelling is dan weer de afgeleide van de snelheid naar de tijd.
8 Standaardafgeleiden en rekenregels Hieronder zien we twee tabellen met de afgeleiden van enkele belangrijke functies. In de linkerkolom vinden we telkens het functievoorschrift van de oorspronkelijke functie, rechts dat van de afgeleide functie. In de functievoorschriften stellen a > 0, c en n reële constanten voor, e 2, is de constante van Euler. f() d d [f()] = f () c 0 n e a ln log a sin cos tan n n 1 e a ln a 1 1 ln a cos sin 1 cos 2 = sec2 = 1 + tan 2 f() cosec sec d d [f()] = f () cosec cot sec tan cot 1 sin 2 = cosec 2 Bgsin Bgcos Bgtan = 1 cot Rekenregels 2.1 Zij f en g twee functies die beide afleidbaar zijn in R. Dan geldt: 1. Afgeleide van een veelvoud van een functie Voor elke c R is de functie cf afleidbaar in, met afgeleide (cf) () = cf (). 2. Afgeleide van som en verschil van functies De som f + g en het verschil f g zijn beide afleidbaar in, met als afgeleiden (f + g) () = f () + g () (f g) () = f () g (). 3. Afgeleide van een product van functies Het product fg is afleidbaar in, met als afgeleide (fg) () = f ()g() + f()g ().
9 Afgeleide van het omgekeerde van een functie Indien g() 0, dan is 1/g afleidbaar in, met als afgeleide ( ) 1 () = g () g g() Afgeleide van een quotiënt van functies Indien g() 0, dan is het quotiënt f/g afleidbaar in, met als afgeleide ( ) f () = f ()g() f()g (). g g() 2 6. Afgeleide van een samengestelde functie: kettingregel De samengestelde functie g f is afleidbaar in, met als afgeleide (g f) () = g (f())f (). In woorden: de afgeleide van g f in R vind je door de laatst toegepaste functie g af te leiden en te evalueren in f() en vervolgens te vermenigvuldigen met de afgeleide van f in. 7. Afgeleide van de inverse van een functie Indien f () 0, dan is de inverse functie f 1 afleidbaar in y = f(), met als afgeleide (f 1 ) 1 (y) = f (f 1 (y)) = 1 f (). 3 Voorbeeldoefeningen In deze paragraaf worden enkele voorbeelden uitgebreid uitgewerkt om te illustreren hoe bovenstaande rekenregels en standaardafgeleiden toegepast worden. 1. Bereken de afgeleide van de functie f() =. Het gaat hier om een standaardafgeleide, nl. van de functie f() = n met n = 1. We bekomen f () = d d [n ] = n n 1 n=1 = = 1 0 = 1 1 = 1. Dus de afgeleide van de functie f() = is de functie f () = 1. Men noteert dit ook als d [] = 1. d 2. Bereken de afgeleide van de functie f() =. Het gaat hier om een standaardafgeleide, nl. van de functie f() = n met n = 1/2. We bekomen dus f () = d d [n n 1 n=1/2 ] = n = = = 2.
10 10-6 Dus de afgeleide van de functie f() = is de functie f () = 1 2. Men noteert dit ook als d d [ ] = Bereken de afgeleide van de functie f() = 4 ln. Omdat het hier om een product van twee functies gaat, moeten we gebruik maken van de productregel. We bekomen f () = = d d d d [f()] [ 4 ln ] = ln d [ ] d = ln = 3 (4 ln + 1). d [ln ] d 4. Bereken de afgeleide van de functie f() = ln sin. Omdat het hier om een quotiënt van twee functies gaat, moeten we gebruik maken van de quotiëntregel. We bekomen f () = d d [f()] = d [ ] ln d sin = sin d d [ln ] ln [sin ] d d sin 2 = = sin ln cos sin 2 1 ln cos sin sin 2. Soms kunnen we een quotiënt van functies ook afleiden zonder de quotiëntregel te gebruiken, zoals blijkt uit volgend voorbeeld.
11 We berekenen de afgeleide van de functie f() = Bereken de afgeleide van de functie f () = d d [f()] = d [ ] 2 d 5 = d [ 25 ] d 1 = 2 d [ ] 1 5 d = 2 5 ( 1) 2 = f() = 3 ( 2 + 3) 4. Om het berekenen van de afgeleide te vereenvoudigen, kunnen we het functievoorschrift van f best herschrijven tot f() = ( ) 4/3. De functie f is een samenstelling van twee andere functies. D.w.z. dat f() te schrijven is als f() = h(g()) met g() = en h() = 4/3. De afgeleiden van g en h zijn gegeven door respectievelijk g () = 2 en h () = (4/3) 1/3. Met behulp van de kettingregel voor het afleiden van samengestelde functies bekomen we dan voor f, f () = d d [f()] = d [h (g())] d = h d (g()) d [g()] = 4 3 (2 + 3) 1/3 d d = 4 3 (2 + 3) 1/3 2 [ ] = Bij het afleiden van een samengestelde functie hoeft men natuurlijk niet steeds de samenstellende functies epliciet te benoemen en af te leiden, men mag rechtstreeks de afgeleide van de samengestelde functie neerschrijven zoals in het voorbeeld hieronder.
12 Bereken de afgeleide van de functie f() = 5 2. Het gaat hier opnieuw om een samengestelde functie. De afgeleide vinden we dus met behulp van de kettingregel: f () = d d [f()] = d [5 2] d d [ = 5 2 ln 5 ] 2 d = 5 2 ln 5 2 = (2 ln 5) Bereken de afgeleide van de functie f() = ( ) Gebruikmakend van de kettingregel en de quotiëntregel bekomen we ( ) 3 d d [f()] = 4 (1 + 2) d [] d [1 + 2] d d (1 + 2) [ 2 ( = d ) ] 4 ( ) 3 (1 + 2) 1 2 = 4 d (1 + 2) 2 ( ) 3 ( ) d 4 3 = 4 = d (1 + 2) We berekenen de afgeleide van de functie s(t) = 5 cos 3 (4t 2 7). Als we de factor 5 niet in rekening brengen, hebben we te maken met een samenstelling van drie functies, m.n. de functies f(t) = 4t 2 7, g(t) = cost en h(t) = t 3. Om s te berekenen, moeten we de kettingregel twee keer toepassen: d dt [s(t)] = 5 3 cos ( 2 4t 2 7 ) d [ ( cos 4t 2 7 )] dt = d [ ( 5 cos 3 4t 2 7 )] = 3 5 cos ( 2 4t 2 7 ) ( sin ( 4t 2 7 ) d [ 4t 2 7 ]) dt dt = 5 d [ ( cos 3 4t 2 7 )] = 3 5 cos ( 2 4t 2 7 ) sin ( 4t 2 7 ) 8t dt = 24 5tsin ( 4t 2 7 ) cos ( 2 4t 2 7 ).
13 Bereken de tweede afgeleide van de functie g() = Bgsin +. d 2 d 2 [g()] = d2 d [Bgsin + ] = = d [ ] d [Bgsin + ] d d = d d [ ] = d [ (1 ) ] 2 1/2 + d d d [1] ( ) 1 2 3/2 d [ ] d 1 = ( 2) 2 (1 2 ) 3 = (1 2 ) Bereken de derde afgeleide van de functie We vinden f() = 2e 2 1 sin f () = 4e cos f () = 8 2 e e sin f () = 16 3 e e cos Stel dat g een afleidbare functie is. Geef de afgeleide van de functie f in termen van de afgeleide van de functie g als f bepaald wordt door het functievoorschrift f() = lng(). We vinden f () = d 1 [ln g()] = d g() d d [g()] = g () g(). 4 Toepassingen 4.1 Minimum-maimum problemen Een belangrijke toepassing van de afgeleide functie ligt in het zoeken van minima en maima van functies. Hier is een aparte module aan gewijd.
14 Toepassing uit de fysica: Harmonische oscillator In de cursus fysica zullen we zien dat wanneer een massa aan een veer een trillende beweging uitvoert (in het verlengde van de veer), de uitwijking van de massa t.o.v. haar rusttoestand, in functie van de tijd t, beschreven wordt door (t) = A cos ωt. Hierin zijn de amplitude A > 0 en de hoeksnelheid ω > 0 reële constanten. De snelheid v waarmee de massa trilt (in functie van de tijd) kunnen we bepalen door de uitwijking af te leiden naar de tijd t. Met de kettingregel vinden we v(t) = d(t) dt = d (A cos ωt) dt = A( sin ωt) d dt (ωt) = ωa sin ωt. Op analoge manier wordt de versnelling a van de massa in functie van de tijd gevonden door de snelheid v op haar beurt af te leiden naar de tijd: a(t) = dv(t) dt = d ( ωa sin ωt) dt = ω 2 A cos ωt. 4.3 Vergelijking van een raaklijn aan de grafiek van een functie De afgeleide van een functie kan gebruikt worden om de vergelijking van de raaklijn aan de grafiek van die functie in een gegeven punt van de grafiek te bepalen. De afgeleide f (a) van een functie f in een punt a R is namelijk niets anders dan de richtingscoëfficiënt van de raaklijn aan de grafiek van f in het punt (a,f(a)) op die grafiek. De vergelijking van de raaklijn t 1 in het punt (a,f(a)) aan de grafiek is dan gegeven door y = t 1 () = f(a) + f (a)( a) Voorbeeld 4.1 Zij f de functie met voorschrift f() = 3. We zoeken de vergelijking van de raaklijn t 1 aan de grafiek van f in het punt P( 1, 0) graf f. De richtingscoëfficiënt van deze raaklijn is gegeven door f ( 1) = 3 ( 1) 2 1 = 2. Van de gezochte rechte t 1 kennen we dus de richtingscoëfficiënt en een punt, nl. P( 1, 0). Dit is voldoende om de vergelijking op te stellen: t 1 y = 2 ( ( 1)) y = Grafiek en raaklijn zijn getekend in figuur 2.
15 t 1 f 1 2 P Figuur 2: Grafiek van f() = 3 met raaklijn t 1 in P( 1, 0) 4.4 Hogere orde benaderingen (B-programma) De raaklijn t 1 y = f(a) + f (a)( a) uit de vorige paragraaf, kan gezien worden als een benadering van de functie f in de buurt van het punt a. Omdat de raaklijn beschreven wordt door een veelterm van de eerste graad, noemen we dit de eerste orde benadering van f in de buurt van a, of een lineaire benadering in de buurt van a. Zoals we ons kunnen afvragen wat de beste lineaire benadering van een functie f rond a is, zo kunnen we ons ook afvragen wat de beste kwadratische functie zou zijn om f te benaderen rond a. De beste lineaire benadering t 1 voldoet aan t 1 (a) = f(a) en t 1(a) = f (a). De beste kwadratische functie t 2 die f rond a benadert, heeft naast dezelfde functiewaarde en eerste afgeleide, ook een identieke tweede afgeleide in a. De voorwaardes worden dus: t 2 (a) = f(a) t 2(a) = f (a) t 2(a) = f (a) Men kan eenvoudig nagaan dat de kwadratische functie die hieraan voldoet gegeven is door t 2 () = f(a) + f (a)( a) + f (a) ( a) 2. 2
16 10-12 Voorbeeld 4.2 Beschouwen we opnieuw de functie f met voorschrift f() = 3. We zoeken de tweede orde benadering rond het punt P( 1, 0) graf f. Aangezien f( 1) = 0, f ( 1) = 2 en f ( 1) = 6 is deze tweede orde benadering gegeven door: t 2 () = 0 + 2( + 1) 3( + 1) 2 = = De functies f en t 2 zijn getekend in figuur 3. 2 t 1 f = t P t 2 Figuur 3: Grafiek van f() = 3 met tweede orde benadering t 2 in P( 1, 0) In het algemeen zal een n-de orde benadering rond a gegeven worden door een veelterm t n van graad n die voldoet aan t (k) n (a) = f (k) (a), 0 k n. Men kan eenvoudig nagaan dat de volgende veelterm aan deze voorwaarden voldoet: t n () = n k=0 f (k) (a) ( a) k k! Voorbeeld 4.3 Beschouwen we opnieuw de functie f met voorschrift f() = 3. Aangezien dit reeds een veelterm van de derde graad is, moet de beste derdegraadsbenadering gegeven worden door t 3 () = f().
17 10-13 Voorbeeld 4.4 We zoeken de beste vierde orde benadering voor de functie g met als voorschrift g(θ) = cos(θ) in de buurt van θ = 0. Aangezien g(0) = 1, g (0) = 0, g (0) = 1, g (0) = 0 en g (iv) = 1 is deze vierde orde benadering gegeven door: t 4 (θ) = 1 θ2 2 + θ4 24. De functies g en de benaderingen tot vierde orde in de buurt van 0 zijn getekend in figuur 4. 2 t t 1 cosθ θ 2 t 2 Figuur 4: Grafiek van g(θ) = cos(θ) met benaderingen in (0, 1). 4.5 De regels van de l Hôpital (B-programma) In de module Limieten en asymptoten van rationale functies worden de rekenregels voor limieten uitvoerig besproken. Voor de zogenaamde onbepaalde vormen konden echter geen algemene rekenregels geformuleerd worden. Deze onbepaalde vormen werden symbolisch genoteerd met, 0, 0 0 en. De regels van de l Hôpital bieden een manier om limieten van de vorm 0 0 en verder uit te werken.
18 10-14 Eigenschap 4.5 (Eerste regel van de l Hôpital) Neem aan dat f en g afleidbare functies zijn in een omgeving van het punt a met f(a) = g(a) = 0. Indien g () 0 voor a in een omgeving van a en indien de limiet f () lim a g () = L bestaat, dan geldt: f() lim a g() = L Eigenschap 4.6 (Tweede regel van de l Hôpital) Neem aan dat f en g afleidbare functies zijn in een omgeving van het punt a, maar niet noodzakelijk in a zelf,en dat lim f() = en lim g() =. Indien g () 0 voor a a a in een omgeving van a en indien de limiet f () lim a g () = L bestaat, dan geldt: f() lim a g() = L Onbepaalde vormen en 0 kunnen vaak teruggebracht worden tot de onbepaalde vormen 0 0 of. Bijvoorbeeld: 0 = 1 0 = Ook onbepaalde vormen van het type 0 0, 0 en 1 kunnen dikwijls herleid worden naar 0 0 of. Hierbij gebruiken we dat de logaritme een continue functie is: [ ] ln lim a f()g() = lim ln [ f() g()] a = lim a [g() lnf()] Als bovenstaande limiet bestaat en gelijk is aan L, dan is Voorbeeld 4.7 Bereken lim (1 + a ). lim a f()g() = ep(l)
19 10-15 Hieruit vinden we dat lim [(1 ln + a ) ] [ = lim ln = lim ( ln (H) = lim = lim 1 + a ( ) 1 + a a 2 +a a + a = a ( lim 1 + a = ep(a). ) )]
20 Oefeningen 5.1 Basis (A- en B-programma) Oefening 1 Bereken de afgeleide van volgende functies (a) f(t) = (1 + t) lnt (b) f(t) = t 2 cos t (c) f(t) = 1 t 2 (d) f(t) = 3t 1 2t + 2 (e) f() = sin(4 + 5) (f) f(t) = ln(7t 2 ) (g) f() = (h) f() = tan 1 (i) f() = cos( 8 2 1) (j) f() = sin 3 3 (k) f() = (l) f(t) = lnt sin(t 2 ) (m) f(t) = ln(1 t 2 ). Oefening 2 Stel dat g een afleidbare functie is. Geef de afgeleide van de functie f in termen van de afgeleide van de functie g als f bepaald wordt door het functievoorschrift (a) f() = Bgtang() (b) f() = g(3) + 3g() + (g()) 3 + g() + g(3) + g(3) + g(3 ) + 3 g().
21 10-17 Oefening 3 Zij a,b,c R. Bepaal dan de afgeleide van onderstaande functies (a) s(t) = a + b sin(bt c) (b) s(θ) = abθ + cθ 2 (c) s() = b [1 cos(a 2 )]. Oefening 4 Bereken de tweede afgeleide van elk van volgende functies. (a) f() = ln 2 (b) f(θ) = θ cos θ (c) f(t) = sint 4 Oefening 5 Bepaal dr dθ als de functie r gegeven wordt door (a) r(θ) = 2θ 1/ θ2/ θ3/4 (b) r(θ) = cosθ (c) r(θ) = 1 2θ (d) r(θ) = a θ met a > 0 (e) r(θ) = Ae aθ met A,a > 0 (f) r(θ) = a cos 2θ met a > 0. Oefening 6 Bepaal de vergelijking van de raaklijn aan de grafiek van de functie f in het punt P graf f als (a) f() = en de coördinaten van P zijn P(1, 3) (b) f() = 1 cos en de -coördinaat van P is π/2 (c) f() = 1 2 en de coördinaten van P zijn P(2, 3).
22 Uitbreiding (B-programma) Oefening 7 In onderstaande figuur zijn de grafieken van een functie f geschetst, haar eerste afgeleide f en haar tweede afgeleide f. Welke kromme correspondeert met de grafiek van f, welke met die van f en welke met die van f? Oefening 8 G en H zijn functies van T en voldoen aan Toon aan dat G = H + T dg dt d(g/t) dt = H T 2 gebaseerd op M. Baelmans en P. Wollants, Thermodynamica, 1e jaar burgelijk ingenieur (2009) Oefening 9 Geef de lineaire, tweede en derde orde benadering van de volgende functies in de buurt van θ = 0. Wat is het verschil tussen de functiewaarde en de benaderingen voor θ = π 18? (a) f(θ) = sinθ (b) f(θ) = 1 cos θ
23 10-19 Oefening 10 Geef de derde orde benadering in de buurt van 0 voor de volgende functies: (a) ep (b) 1/(1 + ) (c) ln(1 + ) Oefening 11 Bereken volgende limieten (a) lim a 2 a 2 a (b) lim 0 + (c) lim + 4 e 2 (d) lim 0 sin (e) lim 0 2 ln (f) lim 0 sin 2 sin( 2 ) 4 1 (g) lim 0 sin 2 1 2
24 Oplossingen 1 (a) lnt + 1 t + 1 (b) 2t cos t t 2 sin t (c) 2t 3 (d) 2(t + 1) 2 (e) 4 cos(4 + 5) (f) 2 t (g) (h) ( cos( 1 )) 2 (i) 16 sin( 8 2 1) (j) 9 sin 2 (3) cos(3) (k) (l) (m) sin t2 t 2t 1 t 2 + 2t ln t cos t 2 2 (a) g () 1 + g 2 () (b) 3g (3) + 3g () + 3g 2 ()g () + g () + g(3) + 3 ln 3g (3 ) + 3 g() ln 3g () 3 (a) b 2 cos(bt c) (b) ab + 2cθ (c) a 2 b sin(a 2 ) 4 (a) 2 2 (b) 2 sin θ θ cos θ
25 10-21 (c) 16t 6 sin t t 2 cos t 4 5 (a) θ 1/2 + θ 1/3 + θ 1/4 (b) (c) 8 sin θ (1 + 2 cosθ) θ (d) a θ 2 (e) Aa θ e aθ (f) a sin 2θ cos 2θ 6 (a) y = (b) y = π (c) y = De grafiek van f is een streepjeslijn, die van haar afgeleide f is een volle lijn, die van de tweede afgeleide f de gepunte lijn. 9 (a) t 1 (θ) = θ; sin( π 18 ) t 1( π 18 ) = ; t 2 (θ) = θ; sin( π 18 ) t 2( π 18 ) = ; t 2 (θ) = θ θ3 6 ;sin( π 18 ) t 3( π 18 ) = (b) t 1 (θ) = 0; cos( π ) t 18 1( π ) = 0.015; 18 t 2 (θ) = θ2; cos( π ) t ( π ) = (a) y = /2 + 3 /6 (b) y = (c) y = 2 /2 + 3 /3 11 (a) 4a 3/2 (b) 1
26 10-22 (c) 0 (d) 1 (e) 0 (f) -1/3 (g) 1/3
Zomercursus Wiskunde. Katholieke Universiteit Leuven Groep Wetenschap & Technologie. September 2008
Zomercursus Wiskune Katholieke Universiteit Leuven September 2008 Rekenregels voor het berekenen van afgeleien (versie 27 juni 2008) Inleiing De afgeleie van een functie f in een punt R is e helling (richtingscoëfficiënt)
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Module 4 Limieten en asymptoten van rationale functies (versie 22 augustus 2011)
Katholieke Universiteit Leuven September 20 Module 4 Limieten en asymptoten van rationale functies (versie 22 augustus 20) Inhoudsopgave Rationale functies. Inleiding....................................2
Nadere informatie1. Orthogonale Hyperbolen
. Orthogonale Hyperbolen a + b In dit hoofdstuk wordt de grafiek van functies van de vorm y besproken. Functies c + d van deze vorm noemen we gebroken lineaire functies. De grafieken van dit soort functies
Nadere informatieVerloop van goniometrische en cyclometrische functies
Verloop van goniometrische en cyclometrische functies Meetkundige definitie Definities sin tan cos cos cot sin sec cos csc sin Hoofdformules sin + cos tan + sec cos cot + csc sin cot tan sin 0 cos tan
Nadere informatieDifferentiaalrekening. Elementaire techniek van het differentieren.
Differentiaalrekening Elementaire techniek van het differentieren. Saxion Hogescholen Oktober 2008 Differentiaalrekening Een van de belangrijkste technieken in de wiskunde is differentiaalrekening. Deze
Nadere informatie6.0 Differentiëren Met het differentiequotiënt bereken je de gemiddelde verandering per tijdseenheid.
6.0 Differentiëren Met het differentiequotiënt bereken je de gemiddelde verandering per tijdseenheid. f(x) = x x Differentiequotiënt van f(x) op [0, 3] = y f (3) f (0) 60 x 30 30 y x 1 Algemeen: Het differentiequotiënt
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Katholieke Universiteit Leuven Groep Wetenschap & Technologie. September 2008
Katholieke Universiteit Leuven September 2008 Limieten en asymptoten van rationale functies (versie juli 2008) Rationale functies. Inleiding Functies als f : 5 5, f 2 : 2 3 + 2 f 3 : 32 + 7 4 en f 4 :
Nadere informatie16.1 De Afgeleide Functie [1] Met het differentiequotiënt bereken je de gemiddelde verandering per tijdseenheid.
16.1 De Afgeleide Functie [1] Met het differentiequotiënt bereken je de gemiddelde verandering per tijdseenheid. Voorbeeld: f() = Differentiequotiënt van f() op [0, 3] = y f (3) f (0) 6 0 30 30 y 1 16.1
Nadere informatie13.0 Voorkennis. Deze functie bestaat niet bij een x van 2. Invullen van x = 2 geeft een deling door 0.
Gegeven is de functie.0 Voorkennis Deze functie bestaat niet bij een van. Invullen van = geeft een deling door 0. De functie g() = heeft als domein R en is een ononderbroken kromme. Deze functie is continu
Nadere informatieStandaardafgeleiden. Wisnet-HBO. update maart 2011
Standaardafgeleiden Wisnet-HBO update maart 2011 1 Inleiding Als je nog niets over differentiëren weet, kun je beter eerst naar de les Wat is Differentiëren gaan in Wisnet Verder zijn er Maplets om de
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Module 1 Algebraïsch rekenen (versie 22 augustus 2011)
Katholieke Universiteit Leuven September 011 Module 1 Algebraïsch rekenen (versie augustus 011) Inhoudsopgave 1 Rekenen met haakjes 1.1 Uitwerken van haakjes en ontbinden in factoren............. 1. De
Nadere informatieStudiewijzer Wiskunde 1 voor B(2DB00, 2DB30), cursus 2005/2006
Studiewijzer Wiskunde 1 voor B(2DB00, 2DB30), cursus 2005/2006 Inleiding In de cursus Wiskunde 1 voor B (2DB00) wordt gebruikt het boek Calculus, Robert T. Smith, Roland B. Minton, second edition, Mc Graw
Nadere informatie== Uitwerkingen Tentamen Analyse 1, WI1600 == Maandag 10 januari 2011, u
== en Tentamen Analyse, WI6 == Maandag januari, 4.-7.u Technische Universiteit Delft, Faculteit EWI. Gegeven is de functie + e + e arctan,, f = +, >. a Beargumenteer dat f continu is op R. b Bepaal de
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Katholieke Universiteit Leuven Groep Wetenschap & Technologie. September 2008
Katholieke Universiteit Leuven September 008 Algebraïsch rekenen (versie 7 juni 008) Inleiding In deze module worden een aantal basisrekentechnieken herhaald. De nadruk ligt vooral op het symbolisch rekenen.
Nadere informatie(g 0 en n een heel getal) Voor het rekenen met machten geldt ook - (p q) a = p a q a
Samenvatting wiskunde h4 hoofdstuk 3 en 6, h5 hoofdstuk 4 en 6 Hoofdstuk 3 Voorkennis Bij het rekenen met machten gelden de volgende rekenregels: - Bij een vermenigvuldiging van twee machten met hetzelfde
Nadere informatieIntegratietechnieken: substitutie en partiële integratie
Integratietechnieken: substitutie en partiële integratie Inleiding In dit pakket wordt zeer kort de definitie van onbepaalde integralen herhaald evenals het verband tussen bepaalde en onbepaalde integralen.
Nadere informatiedx; (ii) * Bewijs dat voor elke f, continu ondersteld in [0, a]: dx te berekenen.(oef cursus) Gegeven is de bepaalde integraal I n = π
Analyse. (i) Bereken A = π sin d; +cos 2 (ii) * Bewijs dat voor elke f, continu ondersteld in [, a]: a f()d = a f(a )d (iii) Gebruik (i) en (ii) om de integraal J = π sin d te berekenen.(oef +cos 2 cursus)
Nadere informatie9.1 Logaritmische en exponentiële vergelijkingen [1]
9.1 Logaritmische en eonentiële vergelijkingen [1] Voor logaritmen gelden de volgende rekenregels: (1) log( ab) log( a) log( b) g g g () g g g (4) (3) g n g (5) g log() = y volgt = g y Voorbeeld: a log
Nadere informatieZelftest wiskunde voor Wiskunde, Fysica en Sterrenkunde
In onderstaande zelftest zijn de vragen gebundeld die als voorbeeldvragen zijn opgenomen in de bijhorende overzichten van de verwachte voorkennis wiskunde. Naast de vragen over strikt noodzakelijke voorkennis,
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit der Wiskunde en Informatica Tentamen van Calculus voor het schakelprogramma van B (XB03) op woensdag 0 april 03, 9:00-:00 uur De uitwerkingen van de opgaven
Nadere informatie10.0 Voorkennis. Herhaling van rekenregels voor machten: a als a a 1 0[5] [6] Voorbeeld 1: Schrijf als macht van a:
10.0 Voorkennis Herhaling van rekenregels voor machten: p p q pq a pq a a a [1] a [2] q a q p pq p p p a a [3] ( ab) a b [4] Voorbeeld 1: Schrijf als macht van a: 1 8 : a a : a a a a 3 8 3 83 5 Voorbeeld
Nadere informatieCALCULUS 2. najaar Wieb Bosma (naar aantekeningen van Arno van den Essen) Radboud Universiteit Nijmegen
0 CALCULUS 2 najaar 2008 Wieb Bosma (naar aantekeningen van Arno van den Essen) Radboud Universiteit Nijmegen college 1: integratie Centrale vraag: hoe bereken je de bepaalde integraal Algemeen idee: b
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Tentamen Calculus C (2WCB1) op zaterdag 25 januari 2014, 9:00 12:00 uur
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica Tentamen Calculus C (WCB) op zaterdag 5 januari 04, 9:00 :00 uur Maak dit vel los van de rest van het tentamen. Vul uw naam etc. in op
Nadere informatie== Hertentamen Analyse 1 == Dinsdag 25 maart 2008, u
== Hertentamen Analyse == Dinsdag 5 maart 8, 4-7u Schrijf op ieder vel je naam en studentnummer, de naam van de docent (S Hille, O van Gaans) en je studierichting Geef niet alleen antwoorden, leg elke
Nadere informatieCalculus I, 19/10/2015
Calculus I, 9/0/05. a Toon aan dat de rationale functie f = 3 + 3 + voor alle 0 bekomen wordt via volgende procedure: Start met een gelijkbenige rechthoekige driehoek OAB, met B het punt, 0 op de -as,
Nadere informatieWiskundige Technieken 1 Uitwerkingen Tentamen 3 november 2014
Wiskundige Technieken Uitwerkingen Tentamen 3 november 0 Normering voor pt vragen andere vragen naar rato): pt 3pt pt pt 0pt goed begrepen én goed uitgevoerd, eventueel met enkele onbelangrijke rekenfoutjes
Nadere informatieInhoud college 5 Basiswiskunde Taylorpolynomen
Inhoud college 5 Basiswiskunde 4.10 Taylorpolynomen 2 Basiswiskunde_College_5.nb 4.10 Inleiding Gegeven is een functie f met punt a in domein D f. Gezocht een eenvoudige functie, die rond punt a op f lijkt
Nadere informatieMachten, exponenten en logaritmen
Machten, eponenten en logaritmen Machten, eponenten en logaritmen Macht, eponent en grondtal Eponenten en logaritmen hebben alles met machtsverheffen te maken. Een macht als 4 is niets anders dan de herhaalde
Nadere informatieUNIVERSITEIT TWENTE Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica
UNIVERSITEIT TWENTE Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Uitwerking tentamen Functies van één veranderlijke (15126) op dinsdag 4 januari 211, 8.45 11.45 uur. De uitwerkingen van de opgaven
Nadere informatieOefenexamen Wiskunde Semester
Oefenexamen Wiskunde Semester 1 2017-2018 De cursusdienst van de faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen aan de Universiteit Antwerpen. Op het Weduc forum vind je een groot aanbod van samenvattingen,
Nadere informatieOEFENOPGAVEN BIJ HET TENTAMEN ANALYSE 1 (COLLEGE NAJAAR 2006). (z + 2i) 4 = 16. y 4y + 5y = 0 y(0) = 1, y (0) = 2. { 1 + xc 1 voor x > 0.
OEFENOPGAVEN BIJ HET TENTAMEN ANALYSE (COLLEGE NAJAAR 6).. Bepaal alle oplossingen van de vergelijking (z + i) 4 = 6 in het complee vlak. a. Schrijf het getal i in poolcoördinaten. b. Bereken de rechthoekige
Nadere informatieParagraaf 13.1 : Berekeningen met de afgeleide
Hoofdstuk 13 Toepassingen vd differentiaalrekening (V5 Wis A) Pagina 1 van 7 Paragraaf 13.1 : Berekeningen met de afgeleide Differentiëren van e-machten en logaritmen f() = e f () = e f() = ln() f () =
Nadere informatie2.0 Voorkennis. Herhaling merkwaardige producten: (A + B) 2 = A 2 + 2AB + B 2 (A B) 2 = A 2 2AB + B 2 (A + B)(A B) = A 2 B 2
.0 Voorkennis Herhaling merkwaardige producten: (A + B) = A + AB + B (A B) = A AB + B (A + B)(A B) = A B Voorbeeld 1: (5a) (a -3b) = 5a (4a 1ab + 9b ) = 5a 4a + 1ab 9b = 1a + 1ab 9b Voorbeeld : 4(x 7)
Nadere informatieWiskunde met (bedrijfs)economische toepassingen
FACULTEIT TEW Wiskunde met (bedrijfs)economische toepassingen Oefenexamens 1ste Bachelor TEW Eerste deel (januari) Academiejaar 2013-2014 Het examen vindt voor iedereen plaats in twee delen : het eerste
Nadere informatieOpgaven Functies en Reeksen. E.P. van den Ban
Opgaven Functies en Reeksen E.P. van den Ban c Mathematisch Instituut Universiteit Utrecht Augustus 2014 1 Opgaven bij Hoofdstuk 1 Opgave 1.1 Zij f : R n R partieel differentieerbaar naar iedere variabele
Nadere informatiePer nieuwe hoofdvraag een nieuwe bladzijde gebruiken. De vragen hoeven niet in de juiste volgorde te worden opgelost.
SBC AMDG Ma 13/12/04 klas : 5WEWI8 5GRWI8 Van Hijfte D. toegelaten : grafisch rekentoestel Examen Wiskunde deel I (90p) Per nieuwe hoofdvraag een nieuwe bladzijde gebruiken. De vragen hoeven niet in de
Nadere informatiewiskunde B pilot vwo 2017-I
wiskunde B pilot vwo 07-I Rakende grafieken? maimumscore Er moet gelden f( ) g ( ) en f' ( ) g' ( ) f' ( ) en g' ( ) e Uit f' ( ) g' ( ) volgt e ( e voldoet niet) f ( e ) en ( e ) ( f ( e) g( e) en f '
Nadere informatieIJkingstoets Deel 1. Basiskennis wiskunde. Vraag 1 Het gemiddelde van de getallen 1 2, 1 3 en 1 4 is 1 (A) 27 (B) 13 4 (C) 1 3 (D) 13 36
4 IJkingstoets 08 Deel. Basiskennis wiskunde Vraag Het gemiddelde van de getallen, en 4 is (A) 7 (B) 4 (C) (D) 6 Vraag Beschouw de functie f met voorschrift f(x) = f ( g ( )) gelijk? en g met voorschrift
Nadere informatie15.0 Voorkennis. Herhaling rekenregels voor differentiëren: (somregel) (productregel) (quotiëntregel) n( x) ( n( x))
5.0 Voorkennis Herhaling rekenregels voor differentiëren: f ( x) a f '( x) 0 n f ( x) ax f '( x) nax n f ( x) c g( x) f '( x) c g'( x) f ( x) g( x) h( x) f '( x) g'( x) h'( x) p( x) f ( x) g( x) p'( x)
Nadere informatieParagraaf 2.1 : Snelheden (en helling)
Hoofdstuk De afgeleide functie (V4 Wis B) Pagina 1 van 11 Paragraaf.1 : Snelheden (en helling) Les 1 Benadering van de helling tussen twee punten Definities Differentiequotiënt = { Gemiddelde helling }
Nadere informatieInhoud college 4 Basiswiskunde. 2.6 Hogere afgeleiden 2.8 Middelwaardestelling 2.9 Impliciet differentiëren 4.9 Linearisatie
Inhoud college 4 Basiswiskunde 2.6 Hogere afgeleiden 2.8 Middelwaardestelling 2.9 Impliciet differentiëren 4.9 Linearisatie 2 Basiswiskunde_College_4.nb 2.6 Hogere afgeleiden De afgeleide f beschrijft
Nadere informatieWisnet-HBO. update maart. 2010
Wat is Differentiëren? 1 Wat is differentiëren? Wisnet-HBO update maart. 2010 Differentiëren is eigenlijk het differentiaalquotient bepalen. Je begint met het delen van uiterst kleine verschillen op elkaar.
Nadere informatieStudiewijzer Calculus 1 voor Bouwkunde (2DB80), cursus 2008/2009
Studiewijzer Calculus 1 voor Bouwkunde (2DB80), cursus 2008/2009 Inleiding In de cursus Calculus 1 voor Bouwkunde (2DB80) wordt gebruikt het boek Calculus, Early Transcendental Functions Robert T. Smith,
Nadere informatieNoordhoff Uitgevers bv
5 bladzijde 9 ab f g h i j functie nr 5 Domein [ 0, 0, Bereik [ 0, [ 0, 0, c D k B k, 0 0, d Spiegelen in de -as geeft het tegengestelde bereik, dus, 0]. e u ( ) en yu ( ) u f D q, 0 0, ; B q 0, a [, b
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Module 18 Geïntegreerde oefeningen (versie 22 augustus 2011)
Katholieke Universiteit Leuven September 2011 Module 18 Geïntegreerde oefeningen (versie 22 augustus 2011) Inhoudsopgave 1 Inleiding 1 2 Opgaves 1 3 Oplossingen 11 18-1 1 Inleiding In deze module worden
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Tentamen Basiswiskunde, 2DL03, woensdag 1 oktober 2008, uur.
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica Tentamen Basiswiskunde, DL3, woensdag oktober 8, 9.. uur. Geef op het eerste vel met uitwerkingen aan welk programma (Schakelprogramma
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Uitwerking Tentamen Basiswiskunde, 2DL03, woensdag 3 oktober 2007.
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Algemeen deel. Bij het vermenigvuldigen met van de ongelijkheid moet u rekening houden met twee gevallen, te weten > 0 en < 0 en u moet
Nadere informatieWiskunde voor relativiteitstheorie
Wiskunde voor relativiteitstheorie Utrecht Les 2: en differentiaalrekening Dr Harm van der Lek vdlek@vdleknl Natuurkunde hobbyist Programma 211 1 Goniometrische functies 2 Som formules 3 Cosinus regel
Nadere informatieVoorkennis wiskunde voor Biologie, Chemie, Geografie
Onderstaand overzicht volgt de structuur van het boek Wiskundige basisvaardigheden met bijhorende website. Per hoofdstuk wordt de strikt noodzakelijke voorkennis opgelijst: dit is leerstof die gekend wordt
Nadere informatieUNIVERSITEIT TWENTE Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica
UNIVERSITEIT TWENTE Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Uitwerking tentamen Functies van één veranderlijke (5260) op donderdag 25 oktober 2007, 9.00 2.00 uur. De uitwerkingen van de opgaven
Nadere informatie7.1 De afgeleide van gebroken functies [1]
7.1 De afgeleide van gebroken functies [1] Regels voor het differentiëren: f() = a geeft f () = a f() = a geeft f () = a f() = a geeft f () = 0 Algemeen geldt: f() = a n geeft f () = na n-1 Voorbeeld 1:
Nadere informatie2 Kromming van een geparametriseerde kromme in het vlak. Veronderstel dat een kromme in het vlak gegeven is door een parametervoorstelling
TU/e technische universiteit eindhoven Kromming Extra leerstof bij het vak Wiskunde voor Bouwkunde (DB00) 1 Inleiding De begrippen kromming en kromtestraal worden in het boek Calculus behandeld in hoofdstuk
Nadere informatieK.0 Voorkennis. Herhaling rekenregels voor differentiëren:
K.0 Voorkennis Herhaling rekenregels voor differentiëren: f ( ) a f '( ) 0 n f ( ) a f '( ) na n f ( ) c g( ) f '( ) c g'( ) f ( ) g( ) h( ) f '( ) g'( ) h'( ) ( som regel) p( ) f ( ) g( ) p'( ) f '( )
Nadere informatie1.1 Differentiëren, geknipt voor jou
1.1 Differentiëren, geknipt voor jou Je hebt leren omgaan met hellings of, wat hetzelfde is: s. We frissen de begrippen en rekenmethoden die hierbij horen nu wat op. Stel dat je met een (gewone) schaar
Nadere informatieWiskunde voor relativiteitstheorie
Wiskunde voor relativiteitstheorie HOVO Utrecht Les 2: Matrixen en differentiaalrekening Dr. Harm van der Lek vdlek@vdlek.nl Natuurkunde hobbyist Programma 2.1.1 Goniometrie Matrixen Integraal rekening
Nadere informatieEERSTE AFGELEIDE TWEEDE AFGELEIDE
Lesrief EERSTE AFGELEIDE etreme waarden raaklijn normaal TWEEDE AFGELEIDE uigpunten 6/7Np GGHM03 Inleiding Met ehulp van de grafische rekenmachine kun je snel zien of de grafiek daalt of stijgt. Het horizontaal
Nadere informatieDoe de noodzakelijke berekeningen met de hand; gebruik Maple ter controle.
De n-de term van de numerieke rij (t n ) (met n = 0,, 2,...) is het rekenkundig gemiddelde van zijn twee voorgangers. (a) Bepaal het Z-beeld F van deze numerieke rij en het bijhorende convergentiegebied.
Nadere informatieWiskundige Technieken 1 Uitwerkingen Hertentamen 23 december 2014
Wiskundige Technieken Uitwerkingen Hertentamen 3 december 04 Normering voor 4 pt vragen andere vragen naar rato: 4pt 3pt pt pt 0pt goed begrepen én goed uitgevoerd, eventueel met enkele onbelangrijke rekenfoutjes
Nadere informatieAlgemene informatie. Inhoudelijke informatie
Informatie over Colloquium doctum Wiskunde niveau 2 voor Bedrijfskunde, Economie, Fiscale Economie en Mr.-Drs. Programma Economie en Recht ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM Algemene informatie Tijdsduur:
Nadere informatie6. Toon aan dat voor alle 2]0; ß [ geldt dat sin <<tan Onderstel dat de functie f afleidbaar in ]a; +1[ is en dat Toon aan dat!+1 f ) = A.!+1 f
Afleiden en primitiveren Oefeningen Wiskundige Analyse I 1. Toon aan dat de functie f gedefinieerd op [ß; 3ß 2 ] door 1 p 1 + sin2 ) een inverse ffi bezit. Wat kan men besluiten omtrent de monotoniteit,
Nadere informatieAanvullingen van de Wiskunde
3de Bachelor EIT - de Bachelor Fysica Academiejaar 014-015 1ste semester 7 januari 015 Aanvullingen van de Wiskunde 1. Gegeven is een lineaire partiële differentiaalvergelijking van orde 1: a 1 (x 1,,
Nadere informatieSamenvatting wiskunde B
Samenvatting wiskunde B Dit is een samenvatting van het tweede deel van Getal en Ruimte VWO wiskunde B. In deze samenvatting worden hoofdstuk 5, 6 en 7 behandeld. Ik hoop dat deze samenvatting je zal helpen!
Nadere informatieSpeciale functies. 2.1 Exponentiële functie en natuurlijke logaritme
Wiskunde voor kunstmatige intelligentie, 006 Les Speciale functies We ebben in de vorige les een aantal elementaire functies bekeken en iervoor gezien oe we deze functies kunnen afleiden. In wezen waren
Nadere informatie12. Uitwerkingen van de opgaven
12. Uitwerkingen van de opgaven 12.1. Uitwerkingen opgaven van hoofdstuk 3 Opgave 3.1 3,87 0,152 641, 2 Bereken met behulp van Maxima: 2,13 7,29 78 0,62 45 (%i1) 3.87*0.152*641.2/(2.13*7.29*78*0.62*45);
Nadere informatieexponentiële standaardfunctie
9.0 Voorkennis In de grafiek is de eponentiële standaardfunctie f() = getekend; D f = R, B f = (0, ) met de -as als asymptoot (Dit volgt uit: lim 0 ); Elke functie g met g > heeft deze vorm; Voor g > is
Nadere informatieSamenvatting Wiskunde B
Bereken: Bereken algebraisch: Bereken eact: De opgave mag berekend worden met de hand of met de GR. Geef bij GR gebruik de ingevoerde formules en gebruikte opties. Kies op een eamen in dit geval voor berekenen
Nadere informatieKrommen in de ruimte
Krommen in de ruimte z Een ruimtekromme is de baan van een tijd-plaatsfunctie van een bewegend deeltje in de ruimte Na keuze van een rechthoekig assenstelsel Oxyz wordt die functie f gegeven door zijn
Nadere informatie( ) Hoofdstuk 4 Verloop van functies. 4.1 De grafiek van ( ) 4.1.1 Spiegelen t.o.v. de x-as, y-as en de oorsprong
Hoofdstuk 4 Verloop van functies Met DERIVE is het mogelijk om tal van eigenschappen van functies experimenteel te ontdekken. In een eerste paragraaf onderzoeken we het verband tussen de grafieken van
Nadere informatieParagraaf 7.1 : Eenheidscirkel en radiaal
Hoofdstuk 7 Goniometrische functies (V5 Wis B) Pagina 1 van 15 Paragraaf 7.1 : Eenheidscirkel en radiaal Les 1 : De eenheidscirkel Definities Eenheidscirkel = { Cirkel met middelpunt O en straal 1 } cos(θ)
Nadere informatieIJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica 29 juni Nummer vragenreeks: 1
IJkingstoets Wiskunde-Informatica-Fysica 29 juni 206 Nummer vragenreeks: IJkingstoets wiskunde-informatica-fysica 29 juni 206 - reeks - p. /0 Oefening Welke studierichting wil je graag volgen? (vraag
Nadere informatieHoofdstuk 6 - de afgeleide functie
Hoofdstuk 6 - de afgeleide functie 0. voorkennis Het differentiequotiënt Het differentiequotiënt van y op de gemiddelde verandering van y op [ ] is: A B de richtingscoëfficiënt (ook wel helling) van de
Nadere informatie1 Inleiding. Zomercursus Wiskunde. Poolcoördinaten (versie 27 juni 2008) Katholieke Universiteit Leuven Groep Wetenschap & Technologie.
Katholieke Universiteit Leuven September 2008 Poolcoördinaten (versie 27 juni 2008) Inleiding Y y p o θ r X fig In fig worden er op twee verschillende manieren coördinaten gegeven aan het punt p Een eerste
Nadere informatieIjkingstoets industrieel ingenieur aangeboden door UGent en VUB op 30 juni 2014: algemene feedback
IJkingstoets juni 4 - reeks - p. / Ijkingstoets industrieel ingenieur aangeboden door UGent en VUB op juni 4: algemene feedback In totaal namen studenten deel aan deze ijkingstoets industrieel ingenieur
Nadere informatiestap voor stap; zonder GR-functies; tussen- en eindantwoorden mogen benaderd worden genoteerd (wel doorrekenen met exacte antwoorden).
Samenvatting door Sterre 1437 woorden 5 mei 2018 7.8 3 keer beoordeeld Vak Methode Wiskunde B Getal en ruimte Vocabulair Algebraïsch stap voor stap; zonder GR-functies; tussen- en eindantwoorden mogen
Nadere informatieInleiding Analyse 2009
Inleiding Analyse 2009 Inleveropgaven A). Stel f(, y) = In (0, 0) is f niet gedefinieerd. We bestuderen y2 2 + y 4. lim f(, y). (,y) (0,0) 1. Bepaal de waarde van f(, y) op een willekeurige rechte lijn
Nadere informatieFACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE Afdeling Kwantitatieve Economie
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE Afdeling Kwantitatieve Economie Analyse A, deeltentamen Uitwerkingen maandag 1 november 2010, 9 11 uur Gebruik van een formuleblad of rekenmachine is niet toegestaan
Nadere informatieExamen havo wiskunde B 2016-I (oefenexamen)
Examen havo wiskunde B 06-I (oefenexamen) De rechte van Euler Gegeven is cirkel c met middelpunt (, ) p Stel een vergelijking op van c. De punten B(, 0) en ( 4, 0) M die door het punt A( 0, 4) C liggen
Nadere informatieNaam: Studierichting: Naam assistent:
Naam: Tussentijdse Toets Wiskunde I ste bachelor Biochemie & Biotechnologie, Chemie, Geografie, Geologie, Informatica, Schakelprogramma Master Toegepaste Informatica, Master Chemie donderdag 4 november
Nadere informatieTENTAMEN ANALYSE 1. dinsdag 3 april 2007,
TENTAMEN ANALYSE. dinsdag april 2007, 4.00-7.00. Het tentamen bestaat uit twee gedeelten: de eerste vijf opgaven gaan over de stof van het eerste gedeelte van het college. De laatste vijf opgaven gaan
Nadere informatieCalculus I, 23/11/2015
Calculus I, /11/015 1. Beschouw de functie met a, b R 0. f = a + b + lne a Benoem het domein van de functie f. b Bepaal a en b zodat de rechte y = 1 een schuine asymptoot is voor f. c Voor a = en b = 1,
Nadere informatieParagraaf 2.1 : Snelheden (en helling)
Hoofdstuk De afgeleide functie (V4 Wis B) Pagina 1 van 11 Paragraaf.1 : Sneleden (en elling) Les 1 Benadering van de elling tussen twee punten Definities Differentiequotiënt = { Gemiddelde elling } Differentiequotiënt
Nadere informatieAnalyse 1 Handout limieten en continuïteit
Analyse Handout ieten en continuïteit Rogier Bos Inhoudsopgave Limieten 2. Intuïtief ieten bepalen........................ 2.2 Rekenen aan ieten........................... 4.3 Limieten als spel.............................
Nadere informatie13.1 De tweede afgeleide [1]
13.1 De tweede afgeleide [1] De functie is afnemend dalend tot het lokale minimum; Vanaf het lokale minimum tot punt A is de functie toenemend stijgend; Vanaf punt A tot het lokale maimum is de functie
Nadere informatieMachtsfuncties al dan niet samengesteld in de vorm van een polynoom- of veeltermfunctie
Het volgende onderwerp is functie-onderzoek Dit is herhaling VWO-stof + nieuwe begrippen uit Kaper hfst 3 We bekijken de functies wiskundig en soms vanuit economisch oogpunt ( begrenzingen variabelen 0
Nadere informatie(Assistenten zijn Sofie Burggraeve, Bart Jacobs, Annelies Jaspers, Nele Lejon, Daan Michiels, Michael Moreels, Berdien Peeters en Pieter Segaert).
Tussentijdse Toets Wiskunde I 1ste bachelor Biochemie & Biotechnologie, Chemie, Geografie, Geologie, Informatica, Schakelprogramma Master Toegepaste Informatica, donderdag 17 november 011, 8:30 10:00 uur
Nadere informatieTWEEDE DEELTENTAMEN CONTINUE WISKUNDE. donderdag 13 december 2007, 14.00-16.00
TWEEDE DEELTENTAMEN CONTINUE WISKUNDE donderdag 1 december 007, 14.00-16.00 Het gebruik van grafische of programmeerbare rekenmachines is niet toegestaan. Motiveer elk antwoord dat je geeft d.m.v. een
Nadere informatieHoofdstuk 3 - Transformaties
Hoofdstuk - Transformaties Voorkennis: Standaardfuncties bladzijde 70 V-a f () = g () = sin h () = k () = log m () = n () = p () = b D f = [0, en B f = [0, ; D g = en B g =[, ] ; D h = en B h = 0, ; D
Nadere informatieNoordhoff Uitgevers bv
V-a Hoofdstuk - Transformaties Voorkennis: Standaardfuncties bladzijde 70 f () = g () = sin h() = k () = log p () = m () = n () = b D f = [0, en B f = [0, ; D g = en B g =[, ] ; D h = en B h = 0, ; D k
Nadere informatieSamenvatting Wiskunde Hoofdstuk 1 & 2 wisb
Samenvatting Wiskunde Hoofdstuk 1 & 2 wisb Samenvatting door J. 803 woorden 7 maart 2015 4,6 6 keer beoordeeld Vak Methode Wiskunde Getal en Ruimte Wiskunde Hoofdstuk 1 1 Lineaire verbanden Lineaire formule.
Nadere informatie12.0 Voorkennis. Voorbeeld 1: Los de vergelijking sin(a) = 0 op. We zoeken nu de punten op de eenheidscirkel met y-coördinaat 0.
12.0 Voorkennis Voorbeeld 1: Los de vergelijking sin(a) = 0 op. We zoeken nu de punten op de eenheidscirkel met y-coördinaat 0. Dit is in de punten (1,0) en (-1,0) (1,0) heeft draaiingshoek 0 (-1,0) heeft
Nadere informatieBasiskennistoets wiskunde
Lkr.: R. De Wever Geen rekendoos toegelaten Basiskennistoets wiskunde Klas: 6 WEWI 1 september 015 0 Vraag 1: Een lokaal extremum (minimum of maximum) wordt bereikt door een functie wanneer de eerste afgeleide
Nadere informatie12.0 Voorkennis. Voorbeeld 1: l:y = ax + b gaat door de punten A(5, 3) en B(8, 12). Stel de functie van l op.
12.0 Voorkennis Voorbeeld 1: l:y = ax + b gaat door de punten A(5, 3) en B(8, 12). Stel de functie van l op. Stap 1: Bepaal de richtingscoëfficiënt van l:y = ax + b : y yb ya 123 9 a 3 x x x 8 5 3 Hieruit
Nadere informatie(x x 1 ) + y 1. x x k+1 x k x k+1
Les Talor reeksen We hebben in Wiskunde een aantal belangrijke reële functies gezien, bijvoorbeeld de exponentiële functie exp(x) of de trigonometrische functies sin(x) en cos(x) Toen hebben we wel eigenschappen
Nadere informatie(iii) intervallen, bijvoorbeeld afgesloten intervallen zoals D = [0, 1] := {x en halfopen intervallen zoals D = (0, 1] := {x R 0 < x 1},
Hoofdstuk II Calculus Les Differentiatie van functies Waarscijnlijk eeft iedereen wel een idee ervan wat een functie is, maar voor de duidelijkeid zal et andig zijn om de meest belangrijke begrippen na
Nadere informatieZomercursus Wiskunde. Module 13 Ongelijkheden en absolute waarde (versie 22 augustus 2011)
Katholieke Universiteit Leuven September 2011 Module 13 Ongelijkheden en absolute waarde (versie 22 augustus 2011) Inhoudsopgave 1 De relaties en < in R 2 2 Oplossen van ongelijkheden met behulp van het
Nadere informatieRadboud Universiteit Nijmegen Tentamen Calculus 1 NWI-NP003B 4 januari 2013,
Radboud Universiteit Nijmegen Tentamen Calculus 1 NWI-NP003B 4 januari 013, 8.30 11.30 Het gebruik van een rekenmachine, telefoon en boek(en) is niet toegestaan. Geef precieze argumenten en antwoorden.
Nadere informatieImaginary - singulariteiten
Imaginary - singulariteiten Gommaar Maes en Tania Van Damme SLO Wiskunde - Universiteit Gent en Atheneum Mariakerke Inleiding Een regulier punt van een vlakke kromme is een punt waar de kromme vloeiend
Nadere informatie1. (a) Gegeven z = 2 2i, w = 1 i 3. Bereken z w. (b) Bepaal alle complexe getallen z die voldoen aan z 3 8i = 0.
Radboud Universiteit Nijmegen Tentamen Calculus NWI-NP003B 4 november 04,.30 5.30 Het gebruik van een rekenmachine/gr, telefoon, boek, aantekeningen e.d. is niet toegestaan. Geef precieze argumenten en
Nadere informatiee x x 2 cos 2 (sin t) cos(t) dt
Radboud Universiteit Nijmegen Tentamen Calculus NWI-NP3B 5 november, 8.3.3 Het gebruik van een rekenmachine, telefoon en boeken) is niet toegestaan. Geef precieze argumenten en antwoorden. Maak uw redenering
Nadere informatieWiskunde 2 september 2008 versie 1-1 - Dit is een greep (combinatie) van 3 uit 32. De volgorde is niet van belang omdat de drie
Wiskunde 2 september 2008 versie 1-1 - Op hoeveel verschillende manieren kun je drie zwarte pionnen verdelen over de 32 zwarte velden van een schaakbord? (Neem aan dat op elk veld hooguit één pion staat.)
Nadere informatie