ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg

Transcriptie

1 Onderzoeksrapport ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg VTL versnelt de ontwikkeling van mensen en bedrijven in Transport & Logistiek

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding Probleemschets Doelstelling Relevantie onderzoek Opbouw van dit rapport 9 Hoofdstuk 2 Onderzoeksvragen en onderzoeksopzet Onderzoeksvragen Onderzoeksopzet 12 Hoofdstuk 3 Conceptueel model Positieve effecten van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs Succesvolle ICT-toepassingen 18 Rapportage RAO Vier in Balans-model 20 Opdrachtgever: VTL Van Leeuwenhoekweg AM Alphen aan den Rijn T F Mogelijk gemaakt met subsidie van: Kennisnet Tilburg, juli 2011 Arbeid Opleidingen Consult Drs. Marja van Erkel Drs. Daniëlle de Laat van Amelsfoort Dr. Esther de Ruijter Westermarkt 4a 5042 MC Tilburg Tel Fax info@aoconsult.nl Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek Overzicht geïnterviewden Best practices Volledig digitaal MBO Scheepvaart, Transport & Logistiek Competentiegericht onderwijs voor chauffeur goederenvervoer Studieweb: een competentiegerichte leermiddelensite Met een simulatie wordt oefenen levensecht! Effectiever werken met een competentiegerichte leeromgeving graden feedback instrument en een elektronische leeromgeving De inzet van The LearningBOX in competentiegericht onderwijs Meer mogelijkheden met ICT Serious games in het MBO Overkoepelende resultaten best practices 48 p. 2 ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 3

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Hoofdstuk 5 Kwantitatief onderzoek Onderzoeksverantwoording Achtergrondgegevens ICT-gebruik volgens de managers ICT-gebruik door docenten Het digitaal schoolbord Pc/laptop met beamer in de klas Samenvatting ICT-gebruik Mening over ICT ICT-infrastructuur Visie op ICT, leiderschap en samenwerking Deskundigheid in het gebruik van ICT Verbetermogelijkheden en knelpunten Elektronische leeromgeving Digitaal lesmateriaal Games en/of simulatieprogramma s Real-life simulatoren Social media applicaties Mening over ICT ICT-infrastructuur Visie op ICT, leiderschap en samenwerking Managers Docenten Deskundigheid in het gebruik van ICT Deskundigheid in het gebruik van ICT volgens de managers Deskundigheid in het gebruik van ICT volgens docenten Bespreken van ICT in het onderwijs tijdens (team)overleg Verbetermogelijkheden en knelpunten Behoefte aan meer gebruik van ICT in het onderwijs Knelpunten in ICT-faciliteiten Wat is er nodig om nog meer met ICT te werken in het onderwijs? Tips 80 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7 Bijlagen Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting en conclusies Visie Deskundigheid Digitale leermiddelen ICT-infrastructuur en andere voorwaarden Leiderschap en samenwerking Effecten Aanbevelingen 89 Literatuurverwijzingen 92 Bijlage 1. Overzicht geïnterviewden 96 Bijlage 2. Overzicht digitale leermiddelen in het MBO T&L 97 Bijlage 3. ICT-toepassingen door docenten 98 p. 4 Inhoudsopgave ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 5

4 Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Probleemschets ICT Informatie- en communicatietechnologie (ICT) is tegenwoordig niet meer weg te denken uit de samenleving en het onderwijs. Al vele malen is aangetoond dat ICT leidt tot aantrekkelijker, efficiënter en effectiever onderwijs (Kennisnet, 2009a). In het middelbaar beroepsonderwijs (MBO) wordt ICT door ruim de helft van de docenten ingezet (Kennisnet, 2009a). Er bestaan echter grote verschillen in ICT-gebruik tussen MBO-docenten: sommige docenten maken nauwelijks gebruik van ICT binnen het onderwijs, anderen vrijwel dagelijks (Plantinga & De Heer, 2009a). De meest gebruikte onderwijsgerelateerde ICT-toepassingen zijn internet, een elektronische leeromgeving en oefen- en tekstverwerkingsprogramma s. Games en digitaal toetsen worden weinig ingezet (Kennisnet, 2009a). 1.1 Probleemschets 1.2 Doelstelling 1.3 Relevantie onderzoek 1.4 Opbouw van dit rapport ROC's en vakscholen Eén van de sectoren waar het ICT-gebruik in de MBO-opleidingen nog beter benut kan worden, is de sector Transport & Logistiek (T&L). Er zijn geen concrete cijfers beschikbaar over het ICT-gebruik in de opleidingen in T&L, maar de ervaring leert dat in deze sector ICT nauwelijks wordt ingezet in het onderwijs en dat initiatieven om ICT-gebruik te stimuleren (bijv. laptopklassen) veelal niet van de grond komen. Er zijn slechts enkele voorbeelden van opleidingen in T&L die erin zijn geslaagd ICT succesvol in te zetten, bijv. door de inzet van een Learning Management System (LMS: voor het online aanbieden en beheren van leeractiviteiten) of it s learning (gericht op verbetering van het administratieve deel van het onderwijsproces). Deze best practices worden echter nauwelijks gedeeld met andere ROC s. Ook wordt nauwelijks gebruik gemaakt van de kennis en expertise van andere opleidingen in het middelbaar beroepsonderwijs waar wél succesvol gebruik wordt gemaakt van ICT in het onderwijs. Inleiding In opdracht van het Kenniscentrum voor Transport & Logistiek VTL is in de periode november 2010 tot en met juni 2011 een onderzoek uitgevoerd naar de stand van zaken van ICT in het onderwijs bij MBO-opleidingen Transport & Logistiek (T&L). Dit onderzoek heeft als doel om MBO-opleidingen T&L te helpen door meer inzicht te bieden in de factoren die ertoe kunnen bijdragen om ICT optimaal in te zetten in het onderwijsproces. In dit hoofdstuk wordt de aanleiding van het onderzoek geschetst (paragraaf 1.1) en worden de doelstelling en relevantie van het onderzoek beschreven (respectievelijk paragraaf 1.2 en 1.3). De opbouw van het gehele onderzoeksrapport wordt beschreven in paragraaf 1.4. De MBO-opleidingen in de sector T&L kunnen winst behalen in onderwijskwaliteit als zij erin slagen de mogelijkheden van ICT optimaal te benutten. Om deze winst te kunnen realiseren, is het van belang te achterhalen: wat de stand van zaken is m.b.t. ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L; waarom de mogelijkheden van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L niet optimaal worden benut; hoe succesvol ICT-gebruik in het middelbaar beroepsonderwijs T&L kan worden bevorderd; wat kan worden geleerd van succesvolle initiatieven in het middelbaar beroepsonderwijs T&L en andere sectoren. p. 6 Hoofdstuk 1 inleiding ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 7

5 1.2 Doelstelling 1.4 Opbouw van dit rapport Verzamelen Doel van het onderzoek is het verzamelen van praktisch toepasbare kennis over de wijze waarop MBO-opleidingen in T&L de mogelijkheden van ICT optimaal Opbouw Dit rapport presenteert de onderzoeksresultaten. Hoofdstuk 2 gaat in op de onderzoeksvragen en onderzoeksopzet. Hoofdstuk 3 beschrijft het conceptueel kunnen benutten om het onderwijs efficiënter, effectiever en aantrekkelijker te model dat de grondslag vormt voor het verdere onderzoek. Hoofdstuk 4 maken. behandelt de resultaten met betrekking tot het kwalitatief gedeelte van dit onderzoek, hoofdstuk 5 beschrijft de resultaten van het kwantitatief onderzoek. In hoofdstuk 6 worden de conclusies weergegeven en hoofdstuk 7 besluit dit rapport met een aantal aanbevelingen. 1.3 Relevantie onderzoek Inzicht Het onderzoek ICT in MBO-opleidingen Transport & Logistiek helpt de MBOopleidingen door inzichtelijk te maken wat de huidige stand van zaken is en welke factoren ertoe kunnen bijdragen om ICT optimaal in te zetten in het onderwijsproces. Een groot deel van de MBO-opleidingen Transport & Logistiek heeft zich gecommitteerd aan het onderzoeksvoorstel. De kennis uit dit onderzoek is niet alleen van belang voor de betreffende MBO-opleidingen in T&L, maar kan ook andere MBO-opleidingen inzicht bieden in de mogelijkheden om het onderwijs te verrijken door middel van ICT. p. 8 Hoofdstuk 1 inleiding ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 9

6 Hoofdstuk 2: Onderzoeksvragen en onderzoeksopzet 2.1 Onderzoeksvragen 2.1 Onderzoeksvragen 2.2 Onderzoeksopzet Dit hoofdstuk gaat in op de onderzoeksvragen (paragraaf 2.1) en geeft een Inleiding toelichting op de aanpak van het onderzoek (paragraaf 2.2). Centrale vragen In het onderzoek staan de volgende onderzoeksvragen centraal: Wat is de stand van zaken m.b.t. het gebruik van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L? Waarom worden de mogelijkheden van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L niet optimaal benut? - In hoeverre maken docenten T&L gebruik van ICT, op welke manier en met welk doel? Verschilt dit tussen de diverse T&L opleidingen en niveaus? - Waarom maken docenten T&L al dan niet gebruik van ICT in hun onderwijs? Wat zijn belemmerende of bevorderende factoren? - Welke initiatieven hebben de opleidingen T&L in de afgelopen jaren ondernomen om het ICT-gebruik te bevorderen? Wat hebben deze initiatieven opgeleverd? Wat zijn succes- en faalfactoren? - In welke mate zijn de bouwstenen van Vier in Balans aanwezig in het middelbaar beroepsonderwijs T&L? Welke invloed heeft dit op het ICT-gebruik? - In hoeverre leidt het gebruik van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L op dit moment tot efficiënter, effectiever en aantrekkelijker onderwijs? Waarom wel/niet? Hoe kan succesvol ICT-gebruik in het middelbaar beroepsonderwijs T&L worden bevorderd? Wat kan worden geleerd van succesvolle initiatieven in het middelbaar beroepsonderwijs T&L en andere sectoren? - Welke ICT-toepassingen zijn mogelijk geschikt voor de inzet van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs T&L? Wat zijn de ervaringen in andere sectoren in het middelbaar beroepsonderwijs? - Wat kan worden geleerd van best practices in het middelbaar beroepsonderwijs T&L en in andere (verwante) sectoren? Wat zijn succes- en faalfactoren? - Welke technische en sociale bouwstenen moeten verder worden ontwikkeld in het onderwijs T&L om de positieve effecten van de inzet van ICT te realiseren? p. 10 Hoofdstuk 2 Onderzoeksvragen en onderzoeksopzet ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 11

7 2.2 Onderzoeksopzet Diepte-informatie Het onderzoek is uitgevoerd onder directieleden, docenten en leerlingen van MBO-opleidingen T&L en een selectie van aan T&L verwante richtingen. Er is Stap 2 Diepte-interviews met directies, docenten, leerlingen binnen het T&L onderwijs In deze stap zijn directieleden, docenten en leerlingen van vier T&L opleidingen gekozen voor een combinatie van kwalitatief en kwantitatief onderzoek. In geïnterviewd. Hiervoor zijn vooraf interviewleidraden ontwikkeld, die het kwalitatief onderzoek is diepte-informatie verzameld over de succes- en richtinggevend voor de gesprekken waren, maar ook voldoende ruimte boden om faalfactoren voor een zinvolle inzet van ICT in T&L onderwijs d.m.v. interviews en zowel de diepte als de breedte in te gaan. De gesprekken gingen over de stand van best practices. In een kwantitatief onderzoek onder alle T&L-opleidingen in het zaken van ICT in het onderwijs, de ICT-bevorderende en belemmerende factoren MBO zijn gegevens verzameld over de stand van zaken m.b.t. het ICT-gebruik en en de kansen om ICT beter te benutten in het onderwijs. zijn de bevindingen uit het kwalitatieve onderzoek kwantitatief onderbouwd. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van de volgende stappen: 1. verkenning; 2. diepte-interviews met directies, docenten, leerlingen binnen Stap 3 Diepte-interviews met deskundigen buiten het T&L onderwijs Door middel van semigestructureerde diepte-interviews met betrokkenen van het T&L onderwijs; andere (verwante) MBO-opleidingen zijn vier best practices in kaart gebracht. 3. diepte-interviews met deskundigen buiten het T&L onderwijs; Het gaat om voorbeelden van ICT in het onderwijs die als voorbeeld kunnen 4. beschrijven van best practices; dienen voor de T&L MBO-opleidingen. Gekozen is voor vier best practices, omdat 5. kwantitatieve gegevensverzameling T&L-opleidingen MBO; daarmee een diversiteit aan voorbeelden in beeld wordt gebracht. 6. analyse en rapportage onderzoeksresultaten; 7. disseminatie 1. Stap 1 Verkenning In de eerste stap van het onderzoek is een literatuur- en internetonderzoek Stap 4 Beschrijven van best practices Op basis van de informatie uit de interviews zijn vijf 2 best practice voorbeelden binnen het T&L onderwijs en vier best practices bij aan T&L verwante richtingen uitgevoerd. Bevindingen uit eerder onderzoek met betrekking tot de uitgewerkt. Het gaat onder meer om voorbeelden van ICT in het onderwijs die succesvolle inzet van ICT in het MBO zijn in kaart gebracht. Daarnaast zijn als voorbeeld kunnen dienen, de vraag wat de initiatieven hebben opgeleverd en semigestructureerde diepte-interviews gehouden met experts uit het welke succes- en faalfactoren hieruit zijn te halen. onderwijsveld T&L. In deze interviews is met behulp van een interviewleidraad in kaart gebracht welke MBO-opleidingen T&L er zijn, wat de ervaringen zijn De interviews zijn ook benut om een voorbereiding te treffen voor het met ICT en welke best practice voorbeelden uit T&L en verwante opleidingen verzamelen van beeldmateriaal voor de disseminatie. In opdracht van relevant zijn om in het onderzoek te benutten. Op basis van de verkenning Kennisnet is Leraar24 ingeschakeld om de best practices te verfilmen. is het conceptueel model verder uitgewerkt dat als grondslag dient voor het Hiervoor zijn filmsjablonen ontwikkeld, die zijn opgesteld aan de hand van de onderzoek. interviewverslagen en best practice beschrijvingen. Stap 5 Kwantitatieve gegevensverzameling T&L-opleidingen MBO Om inzicht te krijgen in het gebruik van ICT in de T&L-opleidingen en de bevindingen uit het kwalitatieve onderzoeksdeel te staven, is een online vragenlijst uitgezet onder de docenten en het management van alle T&Lopleidingen. p. 12 Hoofdstuk 2 Onderzoeksvragen en onderzoeksopzet ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 13

8 Hoofdstuk 3: Conceptueel model Stap 6 Analyse en rapportage onderzoeksresultaten De resultaten uit het kwalitatieve en kwantitatieve onderzoek zijn geanalyseerd en er zijn antwoorden geformuleerd op de onderzoeksvragen. De bevindingen uit de verschillende onderzoeksstappen (interviews, best practices, kwantitatieve gegevens) zijn gecombineerd. Stap 7 Disseminatie (juli-november 2011) Ten behoeve van disseminatie worden van juli tot en met november 2011 de volgende activiteiten ondernomen: In juli 2011 worden alle ROC s met opleidingen T&L geïnformeerd over de resultaten van het onderzoek middels een ROC Nieuwsbrief. Van september tot november 2011 worden de ROC s door middel van nieuwsbrieven geïnformeerd en geïnteresseerd over de mogelijkheden van ICT in het onderwijs. In de nieuwsbrieven worden tips vanuit het onderzoek gegeven en worden de best practices onder de aandacht gebracht. Er worden praktische online handleidingen ontwikkeld voor docenten en managers van T&L-opleidingen. Deze worden vervat in een praktische toolkit, waarin onder meer concrete voorbeelden komen te staan hoe docenten bestaande content kunnen omzetten naar opdrachten voor het onderwijs. Hierbij ligt tevens de nadruk op het aansluiten bij de digitale middelen die studenten reeds hebben. Deze toolkit biedt concrete handvatten hoe ICT op een laagdrempelige manier in het onderwijs kan worden ingezet. Er wordt een flyer ontwikkeld die (in oktober) wordt verspreid onder alle MBO-opleidingen T&L en andere aanverwante sectoren. In november wordt een bijeenkomst georganiseerd voor docenten en managers. Hier vinden workshops plaats waarin de aanwezigen actief aan de slag gaan met de toolkit. In deze workshops vindt een professionalisering plaats; tevens worden de aanwezigen gemotiveerd om met de voorbeelden ICT in het onderwijs te gaan toepassen. Er vindt een stimulering plaats om de opgedane kennis breed binnen het eigen ROC te delen. De resultaten van het onderzoek worden op verscheidene relevante websites geplaatst. De toolkit zal breder worden verspreid. 3.1 Positieve effecten van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs 3.2 Succesvolle ICT-toepassingen 3.3 Vier in Balans-model Dit hoofdstuk beschrijft het conceptueel model dat ten grondslag ligt Inleiding aan het onderzoek. In paragraaf 3.1 worden de positieve effecten van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs beschreven. Paragraaf 3.2 gaat in op voorbeelden van succesvolle ICT-toepassingen. In paragraaf 3.3 wordt het Vier in Balans-model beschreven dat is ontwikkeld door Kennisnet. Hierin worden de randvoorwaarden voor de succesvolle inzet van ICT in het MBO toegelicht. 1 N.B. Van juli tot en met november 2011 vindt de disseminatie plaats (stap 7). 2 Er is één extra best practice beschrijving ontwikkeld ten opzichte van het oorspronkelijke plan. p. 14 Hoofdstuk 2 Onderzoeksvragen en onderzoeksopzet ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 15

9 3.1 Positieve effecten van ICT in het middelbaar beroepsonderwijs Onderzoek Onderzoek heeft vele malen aangetoond dat de inzet van ICT in het onderwijs tal van positieve effecten heeft op de onderwijskwaliteit: ICT leidt tot efficiënter, Efficiënter onderwijs De inzet van ICT leidt tot efficiënter onderwijs als het onderwijs kan worden gerealiseerd met minder inzet van lerarentijd en geld, terwijl de effectiever en aantrekkelijker onderwijs (zie o.a. Kennisnet, 2009a, 2009c). onderwijskwaliteit wordt behouden (o.a. Kennisnet, 2009a). Bij het inrichten Verwacht wordt dat deze effecten van ICT ook gelden voor het middelbaar van het onderwijsleerproces kan ICT bijvoorbeeld goed worden ingezet bij beroepsonderwijs T&L, mits wordt voldaan aan de randvoorwaarden voor een het inrichten van individuele leerwegen (Plantinga & De Heer, 2009a). Ook succesvolle ICT-inzet (zie verderop in dit hoofdstuk). op managementniveau leidt ICT ertoe dat managementprocessen efficiënter kunnen worden ingericht (Ministerie van OCenW, 2002a). Effectiever onderwijs De inzet van ICT leidt tot effectiever onderwijs als de leerprestaties en vaardigheden van leerlingen verbeteren (o.a. Kennisnet, 2009a). Belangrijke positieve effecten zijn (zie Ministerie van OCenW, 2002b; Kennisnet, 2009a, Aantrekkelijker onderwijs De inzet van ICT leidt tot aantrekkelijker onderwijs als de motivatie van leerlingen en leraren toeneemt (o.a. Kennisnet, 2009a). Eerder onderzoek laat ook zien dat 2009c): ICT de motivatie van leerlingen verhoogt: leerlingen nemen met meer plezier 1. Leerdoelen worden beter en eerder bereikt; deel aan het onderwijs (zie bijv. Gao, Rau & Wu, 2008; Passey et al., 2004). 2. Leerlingen voelen zich succesvoller (vergroot zelfvertrouwen); ICT stimuleert leerlingen, vergroot hun betrokkenheid en het zorgt ervoor 3. Leerlingen leren meer en beter doordat leerstof op diverse manieren wordt dat zij langer hun aandacht vast kunnen houden (Jonassen & Reeves, 1996). aangeboden Met name de inzet van multimedia kan een belangrijke bijdrage leveren aan 4. Grote flexibiliteit voor de leerling (in plaats, tijd, tempo, methode); de aantrekkelijkheid van het onderwijs: zij trekken de aandacht van leerlingen 5. Verhoogt de interactiviteit van het leerproces; makkelijker en bieden informatie in de vorm van geluid en bewegende beelden 6. Gemakkelijkere toegang tot informatie; die niet beschikbaar zijn in tekstuele verhalen. Daarmee dragen ze bij aan een 7. Veelheid aan communicatiemogelijkheden met docenten en beter begrip van de materie (Sharp et al., 1995). medeleerlingen. Bij het meten van leeropbrengsten binnen het onderwijs kan onderscheid worden gemaakt naar gemeten en gepercipieerde leeropbrengsten (Kennisnet, 2008a). De gemeten leeropbrengsten weerspiegelen de feitelijke leerresultaten van leerlingen, uitgedrukt in bijvoorbeeld toetsresultaten en behaalde cijfers. De gepercipieerde leeropbrengsten geven weer in hoeverre professionals en betrokkenen vinden dat er toegevoegde waarde is gecreëerd door de inzet van ICT. Dat ICT in de praktijk kan bijdragen aan betere leeropbrengsten wordt aangetoond in het onderzoek Leren met meer effect, waaraan tien scholen voor voortgezet onderwijs hebben deelgenomen (Kennisnet, 2009c, 2010b). De resultaten die werden behaald, gingen omhoog na de implementatie van ICT in het onderwijs. Zo waren de leerlingen ondermeer in staat om met behulp van een elektronische leeromgeving beter te plannen en zelfstandig te oefenen, waardoor zij betere resultaten boekten dan voorheen. p. 16 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 17

10 3.2 Succesvolle ICT-toepassingen Toegevoegde waarde In de afgelopen jaren zijn verschillende ICT-toepassingen succesvol geïmplementeerd in het onderwijs. Onderzoek (o.a. Kennisnet, 2008b, 2009b, 2009c, 2010b, 2010c, 2010d, 2010f) toont aan dat ICT-toepassingen, zoals simulaties, elektronische leeromgevingen en games een toegevoegde waarde (kunnen) hebben voor de kwaliteit van het onderwijs. De verwachting is dan ook dat het MBO-onderwijs T&L kan profiteren van de implementatie van ICTtoepassingen gezien de mogelijkheden om hiermee het onderwijs realistisch en praktijkgericht(er) vorm te geven. Inzet van simulaties binnen het MBO-onderwijs T&L Het MBO-onderwijs T&L kenmerkt zich door een sterke focus op de beroepspraktijk. Niet alles kan echter direct in de praktijk worden geleerd of beoefend, denk daarbij bijvoorbeeld aan ingewikkelde inhaalmanoeuvres. In simulaties kunnen leerlingen in hun eigen tempo en op eigen niveau vaardigheden eigen maken. Onderzoek (o.a. Ministerie van OcenW, 2002b) bevestigt dat simulaties leerlingen helpen om op een laagdrempelige en veilige manier de werking van objecten/systemen te leren kennen en het effect van hun handelingen leren begrijpen. Met simulatieprogramma s kan vaak zelfs meer worden getoond en gedaan dan met de werkelijke objecten/systemen, terwijl de kosten ervan lager zijn dan die van het oefenen met echte objecten of systemen. Voordelen van een elektronische leeromgeving Aangezien een aanzienlijk deel van het T&L onderwijs plaatsvindt in de beroepspraktijk (o.a. stages, beroepspraktijkvorming, etc.) is een goede communicatie tussen student, docent en praktijkbegeleider van groot belang. Tevens moet de student in staat zijn om digitale leermaterialen te kunnen bestuderen waar en wanneer hij wil. Om dit te bereiken kunnen moderne media, zoals een elektronische leeromgeving (elo), worden ingezet. Uit onderzoek (bijv. CLU, TNO & UU, 2008) blijkt dat de grootste opbrengsten van elektronische leeromgevingen gelegen zijn in de mogelijkheden om kennis te delen, overzicht en structuur te bieden en multimedia in te zetten. Ander onderzoek toont aan dat het gebruik van de verschillende communicatiemogelijkheden in een digitale leeromgeving leidt tot meer actieve studenten (Ministerie van OCenW, 2002b). Een elo kan bovendien worden ingezet ter ondersteuning van competentiegericht onderwijs. Recent onderzoek naar het gebruik van elo s in het MBO (Streelder, 2010) laat zien dat alle MBO-scholen bezig zijn om inhoud te geven aan competentiegericht onderwijs en dat op meer dan de helft van de MBO-scholen de leerlingen een portfolio in de elo hebben. De toegevoegde waarde van games in het onderwijs Het activeren van de studenten binnen het T&L onderwijs kan ook worden gerealiseerd door de inzet van games. Onderzoek van Kennisnet (2008b) wijst uit dat games motiveren, ze helpen cognitieve vaardigheden verbeteren, leerlingen kunnen er veel kennis mee vergaren en games kunnen positieve effecten hebben op de lichamelijke gezondheid. Dit wordt bevestigd door Amerikaans onderzoek 4 (Lanningham-Forrester et al., 2006). Er werden positieve effecten gemeten op de gebieden ruimtelijk inzicht, geheugen en taalcompetenties. Met name in gevallen waarin leerlingen ruimte kregen om zelf te plannen, werd een hoge opbrengst gemeten (Vogel et al., 2006). Nederlands onderzoek onder MBOleerlingen laat zien dat games bijdragen aan leeropbrengsten als samenwerking, leren oriënteren, Engels en feitenkennis (Verheul & Dijk, van, 2009; Huizenga et al., z.d.). Ook op het gebied van complexere cognitieve functies zijn positieve resultaten gemeten als het gaat om het spelen van games. Op het gebied van interpretatie, probleemoplossend vermogen en oriëntatievermogen zijn in verschillende onderzoeken (o.a. Pillay, 2002; Curtis & Lawson, 2002; Verheul & Van Dijk, 2009; Green & Bavelier, 2003, 2007; Dye et al., 2009) positieve effecten aangetoond. Het gebruik van praktische hulpmiddelen, zoals het digibord Ter ondersteuning van het gebruik van ICT in de klas, wordt steeds vaker gebruik gemaakt van digiborden. Het aantal docenten dat bij het lesgeven gebruikmaakt van een digitaal schoolbord, is in het MBO 33% (Kennisnet, 2010a). Ter vergelijking: in het voortgezet onderwijs is dit 50% en in het basisonderwijs zelfs 70%. Uit onderzoek blijkt bovendien dat het digibord in het MBO in veel gevallen alleen als presentatiescherm wordt gebruikt (Kennisnet, 2010f), terwijl goed gebruik van een digibord een enorme verrijking kan zijn voor het onderwijs. Ten opzichte van het krijtbord kent het digibord de volgende voordelen (Kennisnet, 2010c): 1. Levendiger presentaties. Auditieve en visuele informatie kunnen eenvoudig gecombineerd worden (Glover & Miller, 2001), wat zorgt voor een verbetering van het leerproces en hogere leerresultaten (Mayer & Moreno, 2003). 2. Heldere organisatie van bronnen. Verschillende bronnen (internet, leermethodes, eigen materiaal) zijn beschikbaar en mits goed geordend opgeslagen eenvoudig oproepbaar en in de les te gebruiken (Smith et al., 2005) en kunnen bovendien de voorbereidingstijd van leraren verminderen (Intomart, 2009). 3. Meer interactie en samenwerkend leren. Een digibord kan de leraarleerling interactie en de interactie tussen leerlingen onderling verbeteren (Kennewell et al., 2008; Levy, 2002; Wall et al., 2005). 4. Gemotiveerde leerlingen. De veranderingen in lesgeven en leeromgeving zorgen voor een grotere motivatie bij leerlingen (Kennewell et al., 2008). 5. Mogelijkheden van Web 2.0. Een ICT-toepassing die in potentie succesvol zou kunnen zijn, maar tot dusver slechts in beperkte mate wordt toegepast is Web 2.0 (Onstenk, 2007). Web 2.0 is een verzamelterm voor interactieve web-based toepassingen en vernieuwende websites, die vooral in het teken staan van communiceren over en het delen van informatie. Onderzoek (Kennisnet, 2009b) toont aan dat jongeren web 2.0 toepassingen vooral inzetten voor onderlinge communicatie met vrienden. Youtube, Hyves en MSN zijn populair. Desondanks maken leerlingen en docenten in de onderwijssituatie nog nauwelijks gebruik van Web 2.0 leermiddelen. p. 18 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 19

11 3.3 Vier in Balans-model Randvoorwaarden Bouwsteen 1 - Visie Om ICT succesvol te kunnen inzetten in het MBO-onderwijs, dient aan een aantal inhoudelijke en randvoorwaarden te worden voldaan. Volgens het Vier in Balans-model van Kennisnet (2009a, 2010a) hangt een zinvolle en duurzame inzet van ICT in het onderwijs af van een evenwichtige inzet van de bouwstenen visie, deskundigheid, digitaal leermateriaal en ICT-infrastructuur: Visie: De visie van de school omvat de doelstellingen van de school, de rol van leraren en leerlingen, de inhoud van het onderwijs en de materialen die worden ingezet. Deskundigheid: De benodigde kennis en vaardigheden om onderwijsdoelstellingen met behulp van ICT te bereiken. Het gaat zowel om basis ICT-vaardigheden als didactische vaardigheden. Digitaal leermateriaal: Alle formele en informele digitale educatieve content. ICT-infrastructuur: De beschikbaarheid en kwaliteit van computers, netwerken en internetverbindingen. Door de breedte van het onderzoek ICT in MBO-opleidingen Transport & Logistiek wordt ingegaan op alle technische en sociale bouwstenen van het Vier in Balans-model: de aanwezigheid van deze bouwstenen is immers een voorwaarde voor een succesvolle inzet van ICT op school. Het Vier in Balansmodel is niet alleen van belang als conceptueel onderzoekskader, maar is ook toepasbaar als implementatiemodel. Daarmee biedt het model belangrijke inzichten voor de valorisatie van de onderzoeksbevindingen. Kennisnet (2009a) beschrijft dat onderwijsinstellingen vaak het instrumentarium missen om een succesvolle implementatie van digitaal leermateriaal door te voeren. Dat geldt zowel bij het ontwikkelen van de juiste strategie, als bij de realisatie van vernieuwingsprojecten. Aandacht hiervoor kan voorkomen dat implementaties verzanden en kansen verloren gaan. Daarnaast ontbreekt vaak een gedeelde visie op ICT. ICT-managers van ROC s noemen het ICT-beleid van de onderwijsinstelling, de aansturing vanuit het centrale management en de visie op ICT in het onderwijs als factoren die de invoering van ICT bevorderen (Plantinga & De Heer, 2009a; Kennisnet, 2009c). Met name leraren geven aan dat zij een breed gedragen ICT-visie, ontwikkeld in gemeenschappelijkheid door management en docenten, van belang vinden (Kennisnet, 2009a). Het is van groot belang dat een visie gedeeld wordt in een school: het gaat om een cultuur die heerst op school (Kennisnet, 2010a). Om ICT structureel in het onderwijs te implementeren, is het van belang dat ICT onderdeel uitmaakt van de visie van de school. Daarnaast is een belangrijke voorwaarde dat deze visie wordt gedragen binnen de gehele school: schoolcultuur en een breed draagvlak in de school zijn essentieel (Ertmer & Ottenbreit-Leftwich, 2009). De visie op het gebruik van ICT in het onderwijs hangt samen met de visie op leren en onderwijs van een school of docent (Revermann, Georgieff & Kimpeler, 2007). Volgens Kennisnet (2009a) omvat de visie van de school: de doelstellingen van de school; de rol van leraren en leerlingen; de inhoud van het onderwijs en de materialen die worden ingezet. Er zijn in hoofdlijnen twee soorten onderwijsvisies te onderscheiden, namelijk visies gericht op kennisoverdracht en visies gericht op kennisconstructie (Kennisnet, 2010a). In de literatuur worden verschillende stromingen onderscheiden (Revermann, Georgieff & Kimpeler, 2007; CLU, TNO & UU, 2008), die gerelateerd kunnen worden aan de inzet van ICT ten behoeve van kennisoverdracht en kennisconstructie: Visie op kennisoverdracht: de behavioristische stroming: ICT wordt ingezet om nieuwe leerstof te ontsluiten en structureren en om leerlingen te laten oefenen met leerstof. de cognitivistische stroming: ICT wordt ingezet om leerlingen nieuwe leerstof te laten verbinden aan reeds aanwezige kennis; ICT-toepassingen hebben een sterk ontwikkelde feedbackfunctie (niet alleen summatief en productgericht, maar ook formatief en procesgericht). Visie op kennisconstructie: de constructivistische stroming: ICT wordt ingezet om leerlingen te faciliteren en begeleiden bij het leer- en kennisconstructieproces (kennis wordt door de leerling zelf of met anderen geconstrueerd). Met name in visies gericht op kennisconstructie is er aandacht voor ICT (Kennisnet, 2010a), maar ook in visies gericht op kennisoverdracht kan ICT succesvol worden ingezet. Uit de Vier in Balans monitor 2010 blijkt dat ICTtoepassingen gericht op kennisoverdracht over het algemeen niet fundamenteel ingrijpen in de lespraktijk: ICT wordt ingezet als aanvulling of vervanging van andere materialen of lesonderdelen. De inzet van ICT ten behoeve van kennisconstructie vereist meer fundamentele wijzingen. Het rendement van dergelijke toepassingen is ook lastig meetbaar, omdat er veelal geen concrete leerdoelen aan zijn gekoppeld. p. 20 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 21

12 Bouwsteen 2 - Deskundigheid Docenten en leerlingen spelen een essentiële rol bij de toepassing van ICT: leraren en leerlingen moeten over voldoende kennis en vaardigheden beschikken om leerdoelstellingen met behulp van ICT te bereiken (Kennisnet, 2009a, 2010a). Een belangrijk knelpunt voor succesvol ICT-gebruik op scholen is de deskundigheid van docenten: zij beschikken vaak over te weinig didactische ICT-vaardigheden (Law et al., 2008). De inzet van ICT in het onderwijs vraagt een meer sturende en begeleidende rol van docenten in het leerproces van leerlingen (o.a. Plas van der, 2003; Eck van et al., 2002). Echter, slechts de helft van docenten beschikt over de vaardigheden om ICT als didactisch hulpmiddel in te zetten (Kennisnet, 2009a). Als gevolg hiervan zijn docenten geneigd vast te houden aan hun vertrouwde lesmethoden en maken zij nauwelijks gebruik van ICT in het onderwijs (Kennisnet, 2010e). ICT-managers (vooral van ROC s en vakscholen) ervaren de ICT-vaardigheden en didactische ICT-vaardigheden van docenten en de houding van docenten zelfs als één van de belangrijkste belemmerende factoren (Plantinga & De Heer, 2009a). Ook de mate waarin docenten zich vertrouwd voelen met het gebruik van ICT is een belangrijke factor voor de inzet van ICT in het onderwijs (Knezek & Christensen, 2008). De literatuur biedt inzicht in de benodigde kennis en vaardigheden waarover docenten moeten beschikken om ICT te integreren in hun onderwijspraktijk. Volgens het concept TPACK, voluit Technical Pedagogical Concent Knowledge (Koehler & Mishra, 2005) moeten leraren die ICT willen integreren, kennis hebben op drie gebieden: technologie (T: technology): moderne technologie (veelal ICT-technologie, bijv. computer, digiborden, digitale video); didactiek (P: pedagogy): beschrijft de voorbeelden, processen, stategiën, procedures en methoden van les geven en leren, inclusief kennis van de doelen van instructie, testen en leren door leerlingen; vakinhoud (C: content): de centrale feiten, concepten, theorieën en procedures van een bepaald vakgebied en kennis van de manier waarop het vakgebied zich uitbreidt (Kennisnet, 2010e). Deze drie gebieden kunnen niet als afzonderlijk worden beschouwd. Door ICT, didactiek en vakinhoud zorgvuldig te integreren, kunnen docenten de leerlingen helpen bij hun leerproces. Het succesvol inzetten van ICT in het onderwijs hangt dan ook af van de balans tussen de drie gebieden (Kennisnet, 2010e). Daarnaast is de context van belang: de docent moet altijd rekening houden met de doelgroep en de situatie. Daarom is ook deskundigheid van de docent noodzakelijk op het gebied van de doelgroep, school, infrastructuur en omgeving (Koehler & Mishra, 2008; Kennisnet 2010e). De Onderwijsraad (2008) heeft onderzocht over welke ICT- of mediacompetenties docenten zouden moeten beschikken. De volgende opsomming van zes mediacompetenties is te beschouwen als een samenvatting: individuele mediacompetentie: kunnen omgaan met het repertoire van nieuwe media voor het onderwijsleerproces; kritische mediacompetentie: kritisch kunnen selecteren van media voor het onderwijsleerproces, en tevens de vaardigheid om leerlingen een kritische mediahouding bij te brengen, leerlingen kunnen opvoeden tot volwassen ICTgebruikers; een leven lang leren competentie: bijhouden en uitbreiden van het repertoire aan nieuwe media; gezien de voortgaande ontwikkelingen op het gebied van ICT en multimedia zijn docenten niet voor onbepaalde tijd mediacompetent; begeleiden van onderwijsarrangementen competentie: in staat zijn om media in te zetten bij het faseren en begeleiden van leerprocessen (zowel individueel als groepsleren), die leerprocessen te optimaliseren en deze tot een goed einde te brengen; ontwerpen van onderwijsarrangementen competentie: op de juiste manier kunnen ontwikkelen van onderwijsmaterialen en werkvormen met behulp van nieuwe media; dat betekent tevens weten wat er beschikbaar is, de juiste keuzes kunnen maken, kunnen toepassen en zich blijvend professionaliseren; technische competentie: vaardig kunnen omgaan met nieuwe media1. Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK) Technological Pedagogical Knowledge (TPK) Technological Knowledge (TK) Technological Content Knowledge (TCK) Technological Knowledge (TK) Content Knowledge (CK) Pedagogical Content Knowledge (PCK) Contents p. 22 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 23

13 Naast de genoemde deskundigheid van docenten speelt ook de deskundigheid van de leerlingen om ICT in te zetten een cruciale rol. Enerzijds gaat het om regulatieve vaardigheden van leerlingen om de eigen voortgang goed te monitoren, anderzijds gaat het om specifieke ICT-vaardigheden. Daaronder worden de operationele vaardigheden verstaan, zoals het omgaan met de apparatuur en de software, en informatievaardigheden. Informatievaardigheden omvatten het vaststellen van de onderzoeksvraag, het kiezen van specifieke zoektermen en relevante bronnen (waaronder zoekmachines). De British Library (2008) stelt dat met name informatievaardigheden vaak minder ontwikkeld zijn bij leerlingen. Leerlingen hebben in het algemeen een slecht beeld van hun informatiebehoeften en vinden het moeilijk om adequate informatiestrategieën te ontwikkelen (o.a. British Library 2008; Schroeder, 2007). Bovendien spenderen ze weinig tijd aan het evalueren van informatie op relevantie, nauwkeurigheid en de autoriteit van de bron. Uit onderzoek blijkt dat docenten soms het niveau van leerlingen als argument gebruiken om ICT in mindere mate of niet in het onderwijs te integreren. Leerlingen blijken echter al op de basisschool goed om te kunnen gaan met ICT (Greven, 2007). Wat hierbij opvalt, is dat leerlingen de vaardigheden veelal thuis verwerven in plaats van op school en nog vaardiger in het gebruik kunnen zijn dan hun docenten. Het niet integreren van ICT in het onderwijs heeft mogelijk meer te maken met eventuele onzekerheid van docenten ten aanzien van hun eigen ICT-vaardigheden dan met de onkunde van leerlingen (Dool, Geerligs, Massy, Oel & Schie, 2000). Bouwsteen 4 - ICT-infrastructuur Er is door scholen veel geïnvesteerd in de infrastructuur om ICT-toepassingen te kunnen gebruiken. Docenten geven echter aan dat de behoefte aan extra hardware en ondersteuning nog steeds van kracht is (Kennisnet, 2009a). Gebrek aan faciliteiten, onvoldoende kennis van zaken en gebrek aan draagvlak binnen de school worden door docenten dan ook genoemd als obstakel voor het gebruik van ICT in hun onderwijs (o.a. Intomart GfK bv., 2009). ICT-managers van ROC s noemen onder meer de ICT-infrastructuur en de samenwerking met collega s als belangrijke factoren voor de implementatie van ICT (Plantinga & De Heer, 2009a). Daarnaast wordt de factor tijd zowel door docenten als ICT-managers in het onderzoek als belangrijkste struikelblok genoemd (Plantinga & De Heer, 2009a, 2009b). Een succesvolle inzet van ICT hangt mede af van de beschikbare ICTinfrastructuur op het gebied van hardware, software en organisatie. Het gaat om zaken als (zie bijv. Kennisnet, 2010a; CLU, TNO & UU, 2008): de hoeveelheid computers en laptops per leerling die de school beschikbaar heeft; de aanwezigheid van (draadloze) internetverbindingen; de aanwezigheid van digitale schoolborden; de kwaliteit van de interne technische ondersteuning; computerfaciliteiten voor docenten; beschikbare tijd en geld voor onderwijskundig-didactische ondersteuning van docenten (bijv. bijscholing, intervisie of peer coaching). Bouwsteen 3 - Digitaal leermateriaal Uit onderzoek van Kennisnet (2009a) blijkt dat de bruikbaarheid van digitaal leermateriaal een knelpunt vormt voor de integratie van ICT in het onderwijs. Computerprogramma s zijn niet specifiek voor het onderwijs ontwikkeld, er is behoefte aan beter afgestemd onderwijsmateriaal en het aanbod is groot. Kennisnet (2009d) beschrijft in dit kader dat slechts een klein deel van het digitale aanbod gemetadateerd is. Hierdoor is het zoeken naar geschikt materiaal een enorme speurtocht. Docenten hebben echter, mede door de hoge werkdruk, te weinig tijd om een gedegen inventarisatie en selectie van passende digitale materialen te maken. Daarnaast vereist het inzetten van digitaal materiaal een verandering bij docenten. Zij zijn hiertoe pas bereid indien het materiaal geen nieuwe problemen meer oplevert, maar juist oplossingen biedt (Kennisnet, 2009d). Een specifiek probleem voor het middelbaar beroepsonderwijs in Transport & Logistiek is dat er weinig digitaal leermateriaal beschikbaar is, omdat het voor aanbieders, gezien de relatief kleine doelgroep, commercieel niet interessant is om digitale materialen te ontwikkelen. Daarom kost het docenten T&L, in vergelijking met andere docenten, nog meer investering om digitaal leermateriaal succesvol in te zetten. In bijlage 2 is een overzicht opgenomen van digitale leermiddelen op het gebied van transport, scheepvaart en logistiek (bron: Kennisnet2). De beste kansen voor het gebruik van digitale middelen in MBO T&L liggen wellicht in het gezamenlijk ontwikkelen en openbaar ter beschikking stellen van deelbaar materiaal. p. 24 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 25

14 Hoofdstuk 4: Resultaten kwalitatief onderzoek Overkoepelend - Leiderschap en samenwerking De vier bouwstenen van het Vier in Balans-model moeten goed op elkaar afgestemd worden. Daarnaast vormen leiderschap en samenwerking belangrijke elementen voor een succesvolle inzet van ICT in het onderwijs. Leiderschap is nodig om het proces aan te sturen en condities voor ondersteuning en samenwerking met andere professionals te creëren (Kennisnet, 2010a, p.10). Het gaat onder andere om het bewerkstelligen van een breed gedragen visie, het vaststellen van gemeenschappelijke doelstellingen en het zorgdragen voor randvoorwaarden. Specifiek gericht op de inzet van ICT zijn de volgende elementen van belang voor leiderschap (Kennisnet, 2010a): bieden van ruimte voor docenten om met ICT in het onderwijs te experimenteren; beschikbaar stellen van tijd en middelen voor onderwijsplannen met ICT; bieden van ondersteuning aan docenten bij uitvoering van ICT-gebruik in het onderwijs; bespreken ICT-gebruik met docenten; volgen wat docenten doen op gebied van ICT en onderwijs; bewaken van afspraken over ICT-gebruik in onderwijs; stimuleren en organiseren van teamprofessionalisering op gebied van onderwijskundig gebruik ICT. Samenwerking is eveneens van belang. Het gaat dan om het delen van kennis en materialen om een gemeenschappelijk doel te bereiken (Kennisnet, 2010a). Het gaat niet alleen om delen met de collega s op de eigen school (binnen scholen), maar ook met collega s op andere scholen (tussen scholen). Andere bronnen van ondersteuning zijn samenwerkingsverbanden en educatieve uitgeverijen (Intomart, 2009). 4.1 Overzicht geïnterviewden 4.2 Best practices 4.3 Overkoepelende resultaten best practices Inleiding In het kwalitatieve onderzoek zijn diepte-interviews gehouden met directieleden, docenten en leerlingen om best practices in kaart te brengen. Hierbij is een onderscheid gemaakt naar opleidingen binnen de sector Transport & Logistiek en aanverwante opleidingen. Op basis van deze onderzoeksactiviteiten zijn negen best practice beschrijvingen gemaakt. Deze best practice beschrijvingen zijn goedgekeurd door de betrokken managers en ICT-coördinatoren. In dit hoofdstuk doen we verslag van het kwalitatieve onderzoek. Paragraaf 4.1 geeft een overzicht van de respondenten; paragraaf 4.2 laat de best practices zien en in paragraaf 4.3 worden overkoepelende resultaten weergegeven. p. 26 Hoofdstuk 3 Conceptueel model ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 27

15 4.1 Overzicht geïnterviewden Best practices Geïnterviewden In het onderzoek zijn drie interviews met experts gehouden, afkomstig van het Kenniscentrum VTL en het Onderwijs Centrum Binnenvaart. Er is gesproken met vijf directieleden, afkomstig van vier ROC s met een opleiding Transport & Logistiek. Er hebben verdiepende interviews plaatsgevonden met vier docenten en vijf leerlingen van twee opleidingen Transport & Logistiek. Er is gesproken met twee vertegenwoordigers van twee aanverwante opleidingen, in de functie van docent, teamleider, coördinator en projectmanager. Er hebben gesprekken plaatsgevonden met twee vertegenwoordigers van twee andere opleidingen. In het onderzoek zijn negen best practices in kaart gebracht. Vijf best practices Onderzoek zijn gericht op ICT-toepassingen binnen opleidingen Transport & Logistiek en twee bij aanverwante opleidingen. Omdat gedurende het onderzoek bleek dat niet alle beoogde aanverwante opleidingen tijd hadden om mee te werken, zijn er ook twee opleidingen in het onderzoek meegenomen die geen directe relatie hebben met Transport & Logistiek, maar wel bruikbare voorbeelden opleveren die in de sector kunnen worden toegepast. In tabel 4.1 worden de best practices vermeld. Tabel 4.1. Overzicht best practices Ref Best practice Opleidingsinstituut Plaats Betreft Volledig digitaal MBO Scheepvaart, Transport & Logistiek Nova College IJmuiden T&L Competentiegericht onderwijs voor chauffeur goederenvervoer Regio College Zaandam T&L Studieweb: een competentiegerichte leermiddelensite Nova College Hoofddorp T&L Met een simulatie wordt oefenen levensecht! Scheepvaart en Transport College Effectiever werken met een competentiegerichte leeromgeving ID-College Rotterdam Alphen aan den Rijn T&L T&L graden feedback instrument en een elektronische leeromgeving Markiezaat College Bergen op Zoom Aanverwant De inzet van The Learning BOX in competentiegericht onderwijs Koning Willem I College Den Bosch Aanverwant Meer mogelijkheden met ICT Politieacademie Rotterdam Overig Serious games in het MBO ROC West-Brabant Etten-Leur Overig Iedere best practice is volgens een vast format opgebouwd. Allereerst wordt een beschrijving gegeven van de ICT-toepassing en wordt de aanleiding van de best practice vermeld. Daarna wordt ingegaan op de wijze van toepassing van de best practice en wordt beschreven hoe de practice in een gemiddelde les wordt ingebed. Tenslotte wordt stilgestaan bij de aspecten die de practice goed of leerzaam maakt en worden adviezen aan andere docenten beschreven. Hierna worden alle best practices weergegeven. 5 Zie bijlage 1 voor de gegevens van de geïnterviewden. p. 28 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 29

16 4.2.1 Volledig digitaal MBO Scheepvaart, Transport & Logistiek Naam instelling: ROC Nova College, IJmuiden Richting: Scheepvaart, Transport & Logistiek Inhoud ICT-toepassing De afdeling Scheepvaart, Transport & Logistiek van het ROC Nova College heeft niet één best practice, maar is in zijn geheel een best practice van ICT in het onderwijs. In IJmuiden wordt volledig draadloos gewerkt en hebben vrijwel alle cursisten en docenten laptops. In de digitale leeromgeving Nova Portal vinden de cursisten alles wat zij nodig hebben om te kunnen studeren, zoals de lesstof, het lesrooster, alle opdrachten en de mogelijkheid om werkgroepen te vormen. Overal in school is draadloos internet beschikbaar, zodat de cursisten altijd en overal op het portal kunnen. Boeken worden alleen nog maar digitaal aangeschaft, maar het meeste digitale lesmateriaal is door (groepen) docenten zelf ontwikkeld. Naast de lesstof werken de studenten ook veel met simulatoren (denk aan motoren, navigatie of besturing van een schip) of op speciale opleidingsschepen. Wat was de aanleiding van de practice? De inzet van ICT heeft grote gevolgen gehad voor het transport over water. Met de komst van internet veranderde de communicatie op schepen en tussen schepen en de wal. Informatie werd daarmee eenvoudiger bereikbaar en uitwisselbaar. Ook de apparatuur op schepen werd steeds innovatiever. Zo kwamen er de eerste digitale zeekaarten en radars met computers. Bij de afdeling Scheepvaart, Transport & Logistiek van het Nova College werd snel ingespeeld op de ontwikkelingen met betrekking tot ICT. Met iedere nieuwe ontwikkeling op het gebied van ICT, zoals nu de smartphones en tablets, wordt afgewogen of dit ook voor het onderwijs een meerwaarde kan hebben. De directie heeft het inzetten van de nieuwste ICT in het onderwijs hoog in het vaandel. Hoe ziet een gemiddelde les er uit en welke rol speelt de practice daarbij? In iedere les krijgen de studenten te maken met ICT. Er zijn lessen in een klaslokaal waarbij de docent zijn laptop en beamer gebruikt en bijvoorbeeld met video s de lesstof verrijkt. Er zijn veel lessen met simulatoren, waarbij de studenten zelfstandig of in groepen opdrachten doorlopen. En veel opdrachten verwerken de studenten achter hun eigen laptop. Toch betekent dit niet dat studenten gedurende een lesdag altijd achter de pc werken, het blijft een hulpmiddel in de les. Om goed aan te sluiten bij de beroepspraktijk wordt uiteraard ook nog veel gesleuteld aan objecten als motoren. Wat is goed of leerzaam aan de practice? De opleiding Scheepvaart, Transport & Logistiek zet ICT in om aan te sluiten bij de beroepspraktijk en de studenten. Ze staan erg open voor vernieuwing en hebben ICT volledig geïntegreerd in het onderwijs. Adviezen aan anderen? Durf te experimenteren met ICT in het onderwijs en te investeren in nieuwe ICT-middelen. Geef docenten de vrijheid en de gelegenheid om zelf digitaal lesmateriaal te ontwikkelen dat het beste past bij hun onderwijs. Om ICT echt te implementeren, is het noodzakelijk dat het onderdeel is van de visie op onderwijs, zowel bij managers als bij docenten. Hoe wordt de practice toegepast? Inmiddels werkt de MBO-opleiding Scheepvaart, Transport & Logistiek volledig digitaal en competentiegericht. Zowel docenten als cursisten hebben laptops waarop zij werken, met lesmateriaal dat veelal door de docenten en hun collega s zelf is ontwikkeld. Met simulatoren wordt zoveel mogelijk aangesloten op de praktijk. p. 30 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 31

17 4.2.2 Competentiegericht onderwijs voor chauffeur goederenvervoer Naam instelling: Regio College, Zaandam Richting: Transport & Logistiek Inhoud ICT-toepassing De afdeling Transport & Logistiek binnen het Regio College is een mooi voorbeeld van hoe MBO-opleidingen de elektronische leeromgeving kunnen benutten bij het vormgeven van competentiegericht onderwijs. In een ontwikkelgroep van docenten en kenniscentrum VTL is onderwijsmateriaal ontwikkeld voor de opleidingen. Het gaat om beroepstaken (gekoppeld aan praktijkgerichte casussen en opdrachten), een portfolio en praktijkopdrachten voor de beroepspraktijkvorming. Dit materiaal is volledig beschikbaar via de elektronische leeromgeving van het Regio College Studenten werken op school aan de beroepstaken met coaching/begeleiding van de docent, maar kunnen ook op andere locaties aan de casussen en praktijkopdrachten werken, bijvoorbeeld bij het leerbedrijf en/of thuis. Wat was de aanleiding van de practice? De ontwikkeling van het onderwijsmateriaal is voortgekomen uit het enthousiasme van docenten over het gebruik van ICT in het onderwijs. Wat is goed of leerzaam aan de practice? Met de digitale leeromgeving kan competentiegericht worden gewerkt. Het onderwijs wordt aantrekkelijker voor de studenten, omdat de casussen praktijkgericht zijn. Het systeem is bovendien gebruiksvriendelijk, waardoor docenten er snel mee kunnen werken. Wel vereist het van docenten een andere manier van lesgeven en past het beter bij kennisconstructie dan kennisoverdracht. Ook de meeste studenten zijn direct in staat om in de digitale leeromgeving te werken, hoewel studenten op niveau 1 en 2 er soms te weinig geduld of concentratievermogen voor hebben. Adviezen aan anderen? Zorg dat docenten voldoende deskundigheid ontwikkelen om met digitaal leermateriaal te werken. Het vereist niet alleen ICT-vaardigheid, maar ook een andere didactiek. Neem de tijd om studenten te leren met ICT om te gaan. Zij kunnen bijvoorbeeld misschien prima games spelen, maar niet goed werken met Office-programma s. Besef dat ICT niet altijd tijdbesparend werkt voor docenten, maar het wel aantrekkelijker is voor studenten. Bovendien kan ICT de band tussen docent en studenten versterken. Hoe wordt de practice toegepast? In N@Tschool staan competentiegerichte onderwijsmaterialen en zijn allerlei functionaliteiten te gebruiken, zoals een agenda, mail, etc. De docenten kunnen de casussen in N@Tschool nakijken en opmerkingen erbij plaatsen. Als de gemaakte casussen zijn goedgekeurd, worden deze opgenomen in het digitale portfolio. De studenten kunnen overal inloggen op N@Tschool, en alle mails via N@Tschool op hun privémail ontvangen. In de ontwikkelgroep worden de ontwikkelde materialen geëvalueerd en zo nodig bijgesteld. Hoe ziet een gemiddelde les er uit en welke rol speelt de practice daarbij? Behalve tijdens de themalessen, wordt er weinig klassikaal les gegeven. Iedere student werkt achter een pc in het eigen tempo aan de casussen die ze in N@ Tschool vinden (wel in één lokaal). De rol van de docent wordt meer begeleidend, coachend en sturend. Er wordt veel meer een beroep gedaan op de flexibiliteit van docenten. p. 32 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 33

18 4.2.3 Studieweb: een competentiegerichte leermiddelensite Naam instelling: NOVA College, Hoofddorp Richting: Transport & Logistiek Inhoud ICT-toepassing VTL heeft de competentiegerichte leermiddelensite Studieweb ontwikkeld. Studieweb legt relaties tussen de werkprocessen van het Kwalificatiedossier, de Competentiegerichte OnderwijsMethode in Transport & Logistiek (COM T&L) en themaboekjes met concrete onderwerpen, zoals het lossen van een vrachtwagen. Studieweb bevat concrete vragen en opdrachten voor de leerling. De zogenaamde leseenheden in Studieweb geven de docent inzicht in welke kennis, inzichten en vaardigheden de leerling moet beheersen in relatie tot het kwalificatiedossier. Ook kunnen de leerling en de praktijkbegeleider in Studieweb de vorderingen zien. Bij diverse opdrachten zijn digitale beoordelingsstromen beschikbaar. Een leerling kan dan docenten, praktijkopleiders en anderen uitnodigen om hem te beoordelen. Studieweb is bovendien gevuld met ondersteunende leermiddelen, zoals filmpjes en animaties, die door de docent kunnen worden ingezet in de les. Wat was de aanleiding van de practice? Het lesmateriaal voor de opleiding Logistiek van het NOVA College was enkele jaren geleden erg statisch; het bestond vooral uit (pdf-bestanden van) boeken. Er was behoefte aan meer interactieve lesstof en meer mogelijkheden voor het benutten van ICT. Hoe ziet een gemiddelde les er uit en welke rol speelt de practice daarbij? Een gemiddelde les begint met een korte klassikale instructie, daarbij veelal gebruik makend van het ondersteunend materiaal van Studieweb (video s). Vervolgens doorlopen de leerlingen op Studieweb de open vragen van een bepaald onderwerp. Afwisselend worden deze vragen nog klassikaal nabesproken of individueel via Studieweb aan de docent gestuurd voor feedback. Ook de toetsen maken de leerlingen via Studieweb. Zij krijgen daarbij direct feedback van het programma op hun antwoorden. Wat is goed of leerzaam aan de practice? De kracht van Studieweb zit in de onderliggende relatie tussen de werkprocessen van het Kwalificatiedossier, COMT&L en de themaboekjes. Doordat deze relaties in Studieweb zichtbaar zijn, vormt het voor de school een waardevol instrument om het onderwijs in te richten. Studieweb helpt de lesstof in overzichtelijke onderwerpen aan te bieden. Docenten merken dat leerlingen hierdoor betere leerresultaten halen en er minder tijd nodig is voor de voorbereiding van de lessen. Adviezen aan anderen? Laat de docenten zich vóór het gebruik van VTL Studieweb goed voorlichten over de mogelijkheden, zodat ze weten hoe de techniek werkt én hoe ze Studieweb kunnen inzetten in het onderwijs. Wissel ervaringen en lesmateriaal uit met andere docenten die gebruik maken van Studieweb, zodat niet steeds het wiel opnieuw wordt uitgevonden. Hoe wordt de practice toegepast? Veel scholen die leermiddelen van VTL hebben aangeschaft, maken gebruik van Studieweb. De opleiding Logistiek van het NOVA College maakt gebruik van Studieweb voor leerlingen van niveau 2 en 3. Met Studieweb kan een docent zelf een competentiegericht lespakket samenstellen afgestemd op tijdsduur en de behoefte van zijn studenten. Scholen kunnen de diverse elementen van VTL Studieweb ook los van elkaar gebruiken, wat het product uniek maakt qua flexibiliteit.. Op dit moment richt het competentiegerichte onderwijsconcept zich op de functies Chauffeur Beroepsgoederenvervoer, Logistiek Manager, Planner Wegtransport, Logistiek Teamleider, Logistiek Supervisor en Manager Opslag en Vervoer. p. 34 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 35

19 4.2.4 Met een simulatie wordt oefenen levensecht! Naam instelling: Scheepvaart en Transport College (STC), Rotterdam Richting: Transport & Logistiek Inhoud ICT-toepassing Het Scheepvaart en Transport College heeft ICT op alle mogelijke manieren in haar onderwijs geïntegreerd. Zowel op het vmbo als het MBO wordt gewerkt met een digitale leeromgeving. Leerlingen leren in het onderwijs reeds gebruik te maken van systemen die zij ook in de praktijk hanteren, zoals PC Navigo, Bics (Binnenvaart Informatie- en Communicatiesysteem) en Logopias. Daarnaast beschikt het STC over het grootste simulatorenpark van Nederland. Vrijwel alle nautische vaardigheden kunnen op deze simulatoren worden beoefend. Wat was de aanleiding van de practice? Met de invoering van het nieuwe onderwijsmodel, gebaseerd op de onderwijsvisie van het STC, werd de rol van ICT nog belangrijker. Het STC ervaart dat het onderwijs effectiever en aantrekkelijker kan worden dankzij een goede inzet van ICT. Vooral in de scheepvaart- en transportbranche is het tijdrovend en duur om leerlingen in authentieke beroepssituaties te brengen. Ook kunnen sommige competenties niet zonder meer aangeleerd worden in de praktijk (denk bijv. aan het besturen van een groot schip), maar dienen deze eerst veelvuldig te worden beoefend. Simulaties bieden de gelegenheid aan leerlingen om in een veilige omgeving deze competenties te verwerven. Gezien het grote belang van een goede leeromgeving, investeert het STC dan ook veel tijd en middelen in de ontwikkeling van goede simulaties. Hoe wordt de practice toegepast? Het STC heeft een onderwijsmodel waarin ICT een belangrijke plaats inneemt. Het model is zo opgebouwd dat de zelfstandigheid van leerlingen gedurende de opleiding toeneemt. Parallel hieraan neemt de rol van ICT ook toe. Het model ziet er als volgt uit: 1. Kennisoverdracht en instructie (kennisbasis, hier start de opleiding mee). 2. Interactieve softwarepakketten (toepassen opgedane kennis m.b.v. opdrachten en andere didactische werkvormen). 3. Deeltaaksimulatoren, practica en projectopdrachten: kennis koppelen aan realistische situaties. 4. Full mission simulatoren: kennis in context plaatsen, verbanden leggen met andere aspecten van de functie. Deze simulatoren benaderen de realiteit. 5. BPV: toepassen van kennis in de echte praktijk (hebben al ervaring in simulaties). Het beleid is erop gericht dat er een didactische schil wordt gemaakt om de ICT-toepassingen. De ICT-toepassingen worden door de docenten vertaald naar het onderwijsproces. De docenten ontwikkelen opdrachten en casussen die zij kunnen toepassen in de ICT-toepassingen. Hoe ziet een gemiddelde les er uit en welke rol speelt de practice daarbij? Leerlingen krijgen bij diverse vakken te maken met simulatoren. Ze krijgen een heldere opdracht van de docent en gaan vervolgens aan de slag in de simulatieruimte. Sommige simulaties lenen zich voor zelfstandig werken, bij andere is juist de interactie met andere leerlingen van groot belang. Docenten zijn in staat om de variabelen tijdens de simulatie te beïnvloeden, waardoor leerlingen in nieuwe situaties kunnen worden geplaatst, passend bij hun actuele leersituatie. Wat is goed of leerzaam aan de practice? De inzet van ICT ondersteunt het STC bij het realiseren van competentiegericht en contextrijk onderwijs. Simulatoren worden ingezet om de beroepssituaties zo authentiek mogelijk na te bootsen. Leerlingen worden zo optimaal mogelijk voorbereid op hun beroepspraktijk. Wat vinden de leerlingen ervan? Leerlingen geven aan dat het werken met simulatoren zeer waardevol is. Het is volgens hen toch wel iets anders dan in het echt, maar je leert er wel veel van. Leerlingen vinden het ook leuk om te doen. En je kunt er goed mee oefenen voor je examen, aldus de leerlingen. Adviezen aan anderen? Ondersteuning bij het werken met ICT is belangrijk. Het STC heeft een staf begeleiding en onderwijskwaliteit, die de docenten ondersteunt bij het ontwikkelen van onderwijsmateriaal (en de toepassing van ICT in onderwijs). Het STC kan aanbevelen om met een train-the-trainer concept te werken. Een aantal docenten volgt externe cursussen en geeft die vervolgens intern aan de hele groep. Geef docenten voldoende tijd en middelen om o.a. opdrachten en casuïstieken te ontwikkelen. Zorg voor een goede ICT-infrastructuur. Denk ook aan het onderhoud, vooral simulatoren vragen om intensief onderhoud. p. 36 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 37

20 4.2.5 Effectiever werken met een competentiegerichte leeromgeving Naam instelling: ID-College, Alphen aan den Rijn Richting: Transport & Logistiek Inhoud ICT-toepassing Het gebruik van ICT kan het onderwijs aantrekkelijker, effectiever en efficiënter maken. Het ROC ID-College in Alphen aan den Rijn heeft ruime ervaring met de inzet van ICT. Zij werken sinds vier jaar met een competentiegerichte leeromgeving, genaamd Schonenvaart. Schonenvaart bestaat uit een elektronische leeromgeving met daarin geïntegreerd een lespakket van de uitgeverij Edu Actief. Alle klassen van het domein Economie gebruiken deze methode voor de beroepsgerichte vakken en voor LLB (Leren, Loopbaan en Burgerschap). Wat was de aanleiding van de practice? De visie van het management van het ROC ID-College is kwalitatief goed onderwijs te bieden en daarbij gebruik te maken van ICT. De keuze voor een competentiegerichte methode waarin ICT een belangrijke rol speelt, past daarbij. Wat is goed of leerzaam aan de practice? Met de leeromgeving kan contextrijk en competentiegericht worden gewerkt. Het onderwijs wordt aantrekkelijker voor de studenten, omdat zij aan de slag gaan met opdrachten uit de beroepspraktijk. Het systeem is bovendien gebruiksvriendelijk, waardoor alle docenten er snel mee kunnen werken. Ook de meeste leerlingen zijn direct in staat om in de competentiegerichte leeromgeving te werken. Adviezen aan anderen? Professionalisering van docenten in het gebruik van een competentiegerichte leeromgeving is van belang. Goed digitaal leermateriaal is benodigd om effectief gebruik te kunnen maken van een digitale leeromgeving. Maak duidelijke afspraken over de inzet van een ICT-toepassing. Onderlinge afstemming komt het onderwijsproces ten goede en geeft studenten duidelijkheid over de verwachtingen. Afwisseling is heel belangrijk. Wissel werkvormen af en benut ICT als één van de vele mogelijkheden om het onderwijs vorm te geven. Hoe wordt de practice toegepast? Binnen de ICT-toepassing werken de leerlingen aan werkzaamheden binnen thema s. Eén thema is bijvoorbeeld het bedrijf Schuitema en aan de hand daarvan werken ze aan opdrachten. Aan de werkzaamheden zijn leerobjecten (lees: theorie) gekoppeld. Tijdens thema-uren wordt de leeromgeving veel gebruikt. Leeractiviteiten die kunnen worden ingezet in combinatie met Schonenvaart zijn onder andere: presentatie, rollenspel, functioneringsgesprek, collage maken, leersituatie in een film naspelen, etc. Hoe ziet een gemiddelde les er uit en welke rol speelt de practice daarbij? De docent start de les gezamenlijk met de studenten. Hij bespreekt de doelstelling van de les en de leeractiviteiten die in de les aan bod komen. De studenten gaan vervolgens zelfstandig aan de slag in de competentiegerichte leeromgeving en werken aan opdrachten achter de computer. De docent geeft waar nodig individuele begeleiding. Aan het einde van de lessituatie wordt de les klassikaal afgesloten. Studenten bespreken met de docent wat ze hebben geleerd tijdens deze les. p. 38 Hoofdstuk 4 Resultaten kwalitatief onderzoek ICT in MBO Transport & Logistiek: goed op weg Onderzoeksrapport p. 39