HUIDIG POPULISME IS EEN CORRECTIE: OUDE VOLKSPARTIJEN HEBBEN HUN WERK NIET GOED GEDAAN INTERVIEW MET MARK BOVENS, HOOGLERAAR BESTUURSKUNDE

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "HUIDIG POPULISME IS EEN CORRECTIE: OUDE VOLKSPARTIJEN HEBBEN HUN WERK NIET GOED GEDAAN INTERVIEW MET MARK BOVENS, HOOGLERAAR BESTUURSKUNDE"

Transcriptie

1 HUIDIG POPULISME IS EEN CORRECTIE: OUDE VOLKSPARTIJEN HEBBEN HUN WERK NIET GOED GEDAAN INTERVIEW MET MARK BOVENS, HOOGLERAAR BESTUURSKUNDE 42 Populistische partijen als de PVV, TON en de LPF worden vaak in een adem genoemd met een nieuwe culturele scheidslijn die tegenwoordig het Nederlandse politieke landschap verdeelt: die tussen de voor- en tegenstanders van het in ijltempo voortschrijdende proces van globalisering en europeanisering. Hebben we hier inderdaad te maken met een nieuwe scheidslijn? Of moeten we Geert Wilders en de zijnen eerder zien als de nieuwe spreekbuizen van een oude onderklasse? En waar in de huidige discussie over populisme minstens zoveel aandacht voor is: moeten we ons zorgen maken over de grote populariteit waarin deze nieuwe partijen en hun leiders zich tegenwoordig mogen verheugen? We hebben Mark Bovens, hoogleraar Bestuurskunde aan de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap gevraagd om te reflecteren op het Willemijn Dicke en Yvonne Kleistra Dr W.M. Dicke is verbonden aan de vakgroep Policy, Organisation, Law and Gaming van de faculteit Techniek Bestuur en Management aan de TU Delft. Dr Y. Kleistra is senior onderzoeker bij de WRR. fenomeen politiek populisme. In het interview verdedigt Bovens de stelling dat de moderne samenleving een diplomasamenleving is, waarin burgers beduidend meer politieke invloed hebben naarmate hun opleiding hoger is. Het huidige populisme valt daarin te beschouwen als een gezonde correctie op de scheve machtsverhoudingen tussen hoog en laag opgeleiden in het politieke systeem.

2 Zuiver volk tegenover corrupte elite Wat de gedachtevorming over de opkomst van populistische partijen zo lastig maakt, is dat populisme een nietneutraal woord is. Het heeft een pejoratieve bijklank, dat maakt het voor wetenschappers ingewikkeld om er in meer academische zin over te praten. Populisme wordt in ons land vrijwel altijd gebruikt als een diskwalificatie, in de betekenis van simplistisch of demagogisch. Zo gauw je een politicus of partij als populistisch aanduidt, zet je die daarmee eigenlijk weg als demagogisch. Als bestuurskundige met een politiekfilosofische achtergrond wil Mark Bovens daarom beginnen met wat helderheid te scheppen in de analytisch-conceptuele verwarring in de huidige discussie over populisme. Wanneer we die pejoratieve bijklank even tussen haakjes zetten, kunnen volgens Bovens in elk geval drie verschillende betekenissen van populisme worden onderscheiden. Populisme kan slaan op de politieke stijl, op de ideologie en op de beweging. Populisme als politieke stijl maakt gebruik van een retoriek waarbij een tamelijke homogeen en zuiver volk tegenover een immorele of in andere zin corrupte elite wordt gezet. Bij deze stijlfiguur zie je dan vaak dat de leider van de politieke partij of beweging zichzelf neerzet als de vertolker van de stem van het volk. Deze, vaak charismatische, leider heeft als het ware een directe telefoonlijn met het volk en is zonder tussenkomst van volksvertegenwoordigers of intermediairs in staat om te zeggen wat de wil van het volk is. Wat dat volk dan precies is, wordt niet gedefinieerd of uitgesproken. Klassiek zijn de verwijzingen naar de zwijgende meerderheid van hardwerkende mensen. Denk aan de mensen in het land van Wiegel. De verwijzing naar Henk en Ingrid recentelijk bij de PVV is een voorbeeld van deze retoriek en in dat opzicht is Wilders een duidelijke erfgenaam van Wiegel. Ook D66 is populistisch begonnen Als stijl is het populisme niet nieuw. In Nederland zie je dat vrijwel elke nieuwe politieke partij een populistische stijl hanteert, ook bijvoorbeeld D66. Van Mierlo wilde destijds de regentenklasse opschudden. Kenmerkend voor het populisme van D66 was ook de nadruk op directe democratie. Het vermolmde bestel met regenten moest worden opgeblazen en het volk moest Het vermolmde bestel met regenten moest worden opgeblazen direct kunnen spreken, zonder dat die stem werd vervormd of misvormd. De kroonjuwelen van D66 gingen allemaal over het leggen van een directe verbinding tussen de politieke besluitvorming en het volk: de gekozen burgemeester, gekozen minister-president, het referendum. Het populisme als stijlfiguur zag je trouwens ook terug bij Pechtold die zich als minister aanvankelijk profileerde als buitenstaander die zich afkeerde van dat Haagse gedoe. Veel nieuwe politieke partijen gebruiken deze stijlfiguur om zich af te zetten tegen de gevestigde partijen, maar na verloop van tijd, als ze zelf onderdeel worden van het establishment, verdwijnt deze populistische retoriek. Er is telkens een andere tegenstelling tussen volk en elite. Abraham Kuyper stelde aan het eind van de negentiende 43

3 44 eeuw de calvinistische kleine luyden tegenover de liberale vrijzinnige elite. Kuyper was een populist pur sang, anti -elitair, retorisch begaafd op het demagogische af. De godvruchtige lagere middenklasse moest beschermd worden tegen de seculiere goddeloze elite van liberalen, joden, vrijdenkers en socialisten. Daar was de tegenstelling dus sterk religieus gericht. Bij Troelstra, die in het begin van de twintigste eeuw ook een sterk populistische stijl hanteerde, was die tegenstelling veel meer Populisme legt sterke nadruk op directe democratie sociaaleconomisch van aard: de hardwerkende arbeidersklasse tegenover de corrupte kapitalisten. Een eeuw later, bij Fortuyn, Verdonk en Wilders, wordt een meer sociaal-culturele tegenstelling neergezet: de gewone, hardwerkende Nederlanders tegenover een multiculturele elite die niet weet wat er onder het volk leeft, en die Nederland uitverkoopt aan de Europese Unie, aan migranten, of aan de islam. Ook hier zie je weer dezelfde stijlfiguur: Het onschuldige verweesde volk tegenover een elite van zakkenvullers en kosmopolieten. Het gebruik van populisme als politieke stijlfiguur is dus typerend voor nieuwe politieke partijen, omdat die zich bij uitstek afzetten tegen de gevestigde orde. Nieuwkomers hanteren als vanzelf deze stijl. Na verloop van tijd is dat niet meer zo geloofwaardig, omdat ze zelf deel van die orde worden. Bij de PvdA is dat bijvoorbeeld goed zichtbaar. De PvdA komt na 1945 in de regering en die overgang manifesteert zich in de veel technocratischer politieke stijl van Drees en de zijnen. Populisme als beweging bestaat in Nederland niet Daarnaast is er het populisme als ideologie en, daaraan gekoppeld, het populisme als politieke beweging. Populisme als ideologie richt zich tegen de representatieve democratie. Het gaat hier in de kern om een op Rousseau terug te voeren idee van absolute volkssoevereiniteit, waarbij de volonté générale voorop staat. Partijvorming en representatie worden afgewezen omdat ze de stem van het volk vervormen en omdat ze ertoe leiden dat het volk in facties uit elkaar valt. Populisme als beweging legt dan ook een sterke nadruk op directe vormen van democratie. De democratie komt van onderop. Vaak zijn deze bewegingen antiparlementair. Soms ook wordt een dergelijke positie gekoppeld aan een nationalistische politiek en een afkeer van vreemde elementen, maar dat hoeft niet per se het geval te zijn. Populisme als stijl zien we bij alle beginnende politieke partijen. Maar populisme als ideologie of beweging ontbreekt in Nederland vrijwel volledig. Wij hebben in Nederland nooit een sterke traditie gehad van volkssoevereiniteit en democratie van onderop. Dat ligt bijvoorbeeld anders in Frankrijk en de Verenigde Staten. Het begrip populisme komt uit Amerika Populist Party omdat daar het idee van grassroot democracy veel sterker leefde dan in Nederland. In ons land is de Socialistische Partij bijvoorbeeld wel consequent populistisch in stijl (Stem nee, stem SP, Nee tegen Den Haag, Nee tegen Europa), maar de SP heeft geen populistische ideologie, het thema directe democratie is niet hun grote issue.

4 Kosmopolieten versus nationalisten In het Nederlandse landschap en in de meeste andere West-Europese landen vormden de tegenstelling tussen confessionele en seculiere partijen, en de tegenstelling tussen links en rechts langs de sociaaleconomische lijn, traditioneel de dominante scheidslijnen waarop je bijna alle politieke partijen kon plaatsen. Ook de verschillende tegenstellingen tussen volk en elite werden, zoals we bij Kuyper en Troelstra zagen, langs deze lijnen geconstrueerd. Sinds ongeveer 1990 is daar een derde scheidslijn bij gekomen, eerst onder de kiezers en pas later onder de partijen. Het betreft hier de tegenstelling tussen kiezers en partijen die voorstander zijn van open grenzen, een open samenleving en meerdere identiteiten en nationaliteiten acceptabel vinden tegenover meer nationalistische kiezers en partijen die vinden dat de globalisering te snel gaat en dat monoculturalisme te prefereren is boven multiculturalisme. De laatste tien jaar is deze tegenstelling, die Bovens en Wille in hun NWO-verkenning over Diploma democracy aanduiden als de tegenstelling tussen kosmopolieten en nationalisten in Nederland dominant geworden. Deze nieuwe tegenstelling manifesteert zich met name rond de thema s immigratie, integratie en Europa. De nieuwe partijen met een populistische stijl, zoals de SP, LPF, TON en de PVV, staan allemaal aan de nationalistische kant van deze nieuwe scheidslijn. Deze sociaal-culturele tegenstelling loopt grotendeels langs opleidingslijnen: bij de Europese verkiezingen van 2009 stemden de laagst opgeleiden in grote aantallen op de PVV en de SP, terwijl de academici juist op D66 en GroenLinks stemden. Bovens benadrukt dat dit niet komt omdat de lager opgeleiden de zegeningen van de EU niet begrepen hebben of de verkeerde kranten lezen: Hoog opgeleiden en laag opgeleiden hebben andere belangen. Het is een strijd tussen winnaars en verliezers van europeanisering en globalisering. Hoog opgeleiden zijn de winnaars: dankzij de EU is hun arbeidsmarkt enorm verruimd. Zij werken veelal bij grote internationale ondernemingen of in de creatieve sectoren. Hoogopgeleiden zijn de winnaars van europeanisering Maar voor de lager opgeleiden is de arbeidsmarkt juist erg gekrompen. Zij ondervinden concurrentie vanuit lagelonenlanden en van arbeidsmigratie uit de nieuwe lidstaten, zoals Polen. De laag opgeleiden werken in het midden- en kleinbedrijf en in voorheen beschermde sectoren die nu opeens zijn blootgesteld aan de tucht van de markt. Denk bijvoorbeeld aan de postbodes of de zzp ers in de bouw. Door de openstelling van de Europese grenzen zijn hun banen onder druk komen te staan. Hetzelfde geldt voor de immigratie. De lusten en lasten zijn zeer ongelijk verdeeld. De lasten van de moeizame socialisatie van allochtonen op scholen, in buurten en bij voetbalverenigingen zijn vrijwel uitsluitend op de toch al niet brede schouders van de lager opgeleiden terechtgekomen. Hoe zorgwekkend is het populisme in Nederland? Bovens is niet verschrikkelijk ongerust over het populisme in Nederland. Lange tijd is de politieke agenda eenzijdig bepaald door de meer kosmopolitisch 45

5 46 ingestelde, hoog opgeleide kaders van de politieke partijen. Dit is een correctie. De oude volkspartijen, zoals de PvdA, het CDA en de VVD, hebben hun werk niet goed gedaan. Volgens Bovens zijn er twee scenario s denkbaar over de toekomst van de meer nationalistisch-populistische partijen in Nederland. Het positieve scenario is dat dit een correctie is op de politieke agenda en dat de ideeën en programmapunten van de huidige populistische Wilders is een parlementariër pur sang partijen in gematigde vorm worden overgenomen door de bestaande politieke partijen. Ook zullen de nieuwkomers zich gematigder gaan opstellen en zich voegen in het parlementaire stelsel. Zo gaat dat meestal met nieuwe politieke partijen in ons land, zo is dat ook met de SP gegaan en Bovens verwacht dat dit ook met TON en de PVV zal gaan gebeuren. Maar er is ook een zwarter scenario denkbaar, en dat is dat de populistische partijen zich tegen de parlementaire democratie en de rechtsstaat keren, zoals dat in de jaren dertig gebeurde. Je ziet dat nu bijvoorbeeld in Italië met Lega Nord en Berlusconi. Dat is veel zorgelijker, maar dat zie ik in Nederland nog niet gauw gebeuren. Wilders is een parlementariër pur sang. Hij heeft zijn hele werkende leven op het Binnenhof doorgebracht. Buiten het parlement heeft hij geen platform. Hij heeft geen eigen media, geen milities en er is al helemaal geen sprake van een mars vanuit Venlo op Den Haag. Nederland was laat met nationalistisch populisme Ook in de ons omringende landen is er een opkomst van nationalistischpopulistische partijen te zien, behalve in Engeland en Duitsland. In Engeland verhindert het kiesstelsel dat de BNP in het parlement voet aan de grond krijgt en in Duitsland is het taboe op nationalistisch-populisme nog te groot. In Nederland kwam het populisme veel later op gang dan in andere landen. Oostenrijk met Haider, Vlaanderen met het Vlaams Belang, Frankrijk met Le Pen en Denemarken met de vrijheidspartij gingen ons al jaren geleden voor. Sommigen zagen Nederland als gidsland in de tijd dat er overal om ons heen populisten opdoken. Wij stonden als rechtgeaarde farizeeërs met de vinger naar de tollenaars in andere landen te wijzen. Maar we waren gewoon later dan de rest. De vraag was er wel, maar wij hadden geen partijaanbod dat aansloot bij de vraag. Wij hadden in de jaren negentig alleen Janmaat, maar dat was toch een beetje de vieze man van de Nederlandse politiek. Typisch voor het hedendaagse Nederlandse populisme is trouwens dat het homohuwelijk inmiddels wordt omarmd als onderdeel van het nationale erfgoed. Bovens sluit niet uit dat dit te maken heeft met Pim Fortuyn. Hij heeft meer voor de emancipatie van homo s betekend dan twintig jaar COC. Dat is wel een mooie ironie. Hoe nu verder? De voorkeuren en belangen van een belangrijk deel van de samenleving slechts 30 procent van de kiezers is hoog opgeleid kwamen niet op de politieke agenda. Dat is het eigenlijke probleem. Hoe zou de articulatie van de belangen van de lager opgeleiden nu zo geïnstitutionaliseerd kunnen wor-

6 den, dat zij zich ook gerepresenteerd zien in de politieke agenda? Bovens: Dit betekent bijvoorbeeld dat we voorzichtig moeten zijn met interactieve beleidsprocessen. Deze processen worden gedomineerd door de hoogopgeleide, kosmopolitische burgers. Als je toch doorgaat met interactieve vormen van democratie, zou je veel meer moeten letten op representativiteit en daarnaast bijvoorbeeld elke ronde moeten afsluiten met een anonieme stemming, opdat de stem van iedereen in gelijke mate meetelt in de uitkomst. Correctieve referenda kunnen ook bijdragen om de bestaande meritocratische bias te matigen. En de politieke partijen? Moeten die nog veranderen? Het probleem van de traditionele volkspartijen is dat ze geen verhaal hebben op de culturele tegenstelling omdat ze te maken hebben met een gespleten electoraat. Dat zie je heel duidelijk bij de PvdA. De partijkaders zijn hoog opgeleid en kosmopolitisch ingesteld, terwijl de traditionele achterban meer nationalistisch is georiënteerd. Je ziet hoe de PvdA de afgelopen jaren steeds geschipperd heeft rond thema s als immigratie, integratie en de EU. De hoog opgeleide, kosmopolitische achterban werd op die onderwerpen veel beter bediend door D66 en GroenLinks, terwijl de lager opgeleide achterban uitweek naar de SP of de PVV. Iets dergelijks zag je bij de VVD. Het CDA houdt wijselijk zijn mond en neemt geen duidelijk standpunt in op die thema s. Voor de PvdA en de VVD komt de huidige economische crisis als een godsgeschenk, omdat sociaaleconomische issues opeens weer centraal staan en op die lijn hebben beide partijen wel een heel duidelijk verhaal. Op de lange termijn is het vooral voor de PvdA de vraag of zij nog een brede volkspartij kan zijn. De traditionele arbeidersklasse stemt steeds vaker langs de nationalistisch-culturele lijn. Volgens Bovens moeten met name de sociaaldemocratische partijen zich bezinnen of ze allebei de delen van het electoraat willen behouden, of dat ze kiezen voor ofwel de kosmopolieten dan wel de nationalisten. De keus van Job Cohen als partijleider is een heldere keuze voor een kosmopolitische lijn, die vooral kiezers lijkt weg te trekken bij D66 en GroenLinks. Maar het kan ook een Farewell to the leftist working class betekenen zoals de titel luidt van het boek van de politieke sociologen Achterberg, Derks en Houtman. 47

populistische partijen en de kloof tussen hoger en lager opgeleiden

populistische partijen en de kloof tussen hoger en lager opgeleiden populistische partijen en de kloof tussen hoger en lager opgeleiden mark bovens 1 Een nieuwe scheidslijn in het politieke landschap Wie het politieke landschap in ons land in kaart wilde brengen, had in

Nadere informatie

Referendum. Het voorleggen van een vraag met betrekking tot wetgeving aan de kiesgerechtigden in een land of gebied. Gert Beijer 09/11/2016

Referendum. Het voorleggen van een vraag met betrekking tot wetgeving aan de kiesgerechtigden in een land of gebied. Gert Beijer 09/11/2016 Referendum Het voorleggen van een vraag met betrekking tot wetgeving aan de kiesgerechtigden in een land of gebied. Gert Beijer 09/11/2016 Bronnen: Van der Steur, De keuze om te kiezen Montesquieu reeks

Nadere informatie

De linkse kiezer wil meer gelijkheid

De linkse kiezer wil meer gelijkheid 83 De e kiezer wil meer gelijkheid Dat het niet goed gaat met ligt niet aan wat de kiezers willen. Er leeft een uitgesproken levensgevoel in Nederland. Maar de kunst is wel om dat zichtbaar te maken. Sociale

Nadere informatie

Onderzoek stemgedrag jongeren Door NCRV Rondom 10 en Netwerk 28 mei 2010

Onderzoek stemgedrag jongeren Door NCRV Rondom 10 en Netwerk 28 mei 2010 Onderzoek stemgedrag jongeren Door NCRV Rondom 10 en Netwerk 28 mei 2010 Ben je van plan om op 9 juni te gaan stemmen? Ja 698 83,1 Nee 39 4,6 Ik weet het nog niet 103 12,3 Stemgedrag PVV/ Wilders PvdA

Nadere informatie

omslag FORUM #10/

omslag FORUM #10/ omslag 12 De slag om de verkiezingsborden hebben de eurosceptici gewonnen. Maar hebben ze ook de harten van ondernemers? Tekst: Karin Bojorge en Paul Scheer Foto en Illustraties: Link Design 13 omslag

Nadere informatie

Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren

Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren Beginselen van de politieke partijen die in 2006 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren Partij van de Arbeid (PvdA) Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) Christen-democratisch Appèl (CDA) Democraten

Nadere informatie

De Stemming van 8 april 2018

De Stemming van 8 april 2018 De Stemming van 8 april 2018 Om de reactie van de kiezers te meten op de besluitvorming van het kabinet inzake de WIV, hebben we gisteren een apart onderzoek uitgevoerd. De resultaten van vandaag zijn

Nadere informatie

Mocht jij bij deze verkiezingen stemmen? Heb je bij deze verkiezingen ook gestemd? Ja 55,9% Nee 44,1% Totaal. Ja 98,5% Nee 1,4% Zeg ik niet 0,1%

Mocht jij bij deze verkiezingen stemmen? Heb je bij deze verkiezingen ook gestemd? Ja 55,9% Nee 44,1% Totaal. Ja 98,5% Nee 1,4% Zeg ik niet 0,1% Mocht jij bij deze verkiezingen stemmen? Ja 55,9% Nee 44,1% Heb je bij deze verkiezingen ook gestemd? Ja 98,5% Nee 1,4% Zeg ik niet 0,1% Op welke partij heb je gestemd? PvdA 27,1% D66 17,9% VVD 16,4% SP

Nadere informatie

Wat vindt men van de uitspraken over Wilders en de PVV

Wat vindt men van de uitspraken over Wilders en de PVV Wat vindt men van de uitspraken over Wilders en de PVV In het weekend van 31 oktober en 1 november is een discussie ontbrand rondom Wilders en de PVV. Er zou een rapport zijn van drie wetenschappers over

Nadere informatie

29 november Onderzoek: Kloof tussen burger en politiek?

29 november Onderzoek: Kloof tussen burger en politiek? 29 november 2016 Onderzoek: Kloof tussen burger en politiek? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online

Nadere informatie

De cruciale periode

De cruciale periode De cruciale periode 1990-1994 Maurice de Hond Peil.nl Vaak merk ik dat bij beschouwingen over electorale ontwikkelingen in Nederland, de lange-termijn-trends over het hoofd worden gezien. Zo ook weer bij

Nadere informatie

Hoe zou de Deense aanpak electoraal voor de PvdA kunnen uitwerken?

Hoe zou de Deense aanpak electoraal voor de PvdA kunnen uitwerken? Hoe zou de Deense aanpak electoraal voor de PvdA kunnen uitwerken? Maurice de Hond/Peil.nl De overwinning van de PvdA bij de Nederlandse Europese Parlementsverkiezingen en de uitslag van de Deense parlementsverkiezingen

Nadere informatie

Democratie in tijden van populisme en technocratie. Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017

Democratie in tijden van populisme en technocratie. Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017 Democratie in tijden van populisme en technocratie Prof. Stefan Rummens ID dagen beweging.net 12 okt 2017 1. Wat is democratie? 2. Populisme als stijl 3. Populisme als ideologie 4. Populisme als symptoom

Nadere informatie

De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk!

De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk! De activiteit in het Brussels Parlement voorbereiden of verwerken in de klas? Niet verplicht, wel leuk! Je vindt in dit document authentiek materiaal van het parlement waarmee je zelf aan de slag kan.

Nadere informatie

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming.

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming. Samenvatting door L. 1165 woorden 13 januari 2013 4,8 12 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer Hoofdstuk 3: Parlementaire democratie Paragraaf 1 t/m 4 1; Wat is politiek? Deelvraag: Wat

Nadere informatie

DE MAGISCHE FORMULE VAN NIEUW EXTREEM- RECHTS. Autoritarisme gekoppeld aan vrije markt

DE MAGISCHE FORMULE VAN NIEUW EXTREEM- RECHTS. Autoritarisme gekoppeld aan vrije markt http://www.acw.be zingeving 1/5 DE MAGISCHE FORMULE VAN NIEUW EXTREEM- RECHTS Autoritarisme gekoppeld aan vrije markt Axel Buyse 1. Een Europees fenomeen Duitsland, Italië, Frankrijk, Oostenrijk, Denemarken,

Nadere informatie

Eind juni 2016 werd de wereld overvallen door BREXIT EN TRUMP: WAARSCHUWING OF INSPIRATIE?

Eind juni 2016 werd de wereld overvallen door BREXIT EN TRUMP: WAARSCHUWING OF INSPIRATIE? BREXIT EN TRUMP: WAARSCHUWING OF INSPIRATIE? OVER DE INVLOED VAN DE BREXIT EN TRUMP OP HET STEMGEDRAG VAN DE NEDERLANDERS CHRISTINE CARABAIN 26-06-2017 Flickr-Garry Knight Eind juni 2016 werd de wereld

Nadere informatie

7 maart 2019 Auteur: Petra Klapwijk. Onderzoek PvdA-kiezers over koers partij

7 maart 2019 Auteur: Petra Klapwijk. Onderzoek PvdA-kiezers over koers partij 7 maart 2019 Auteur: Petra Klapwijk Onderzoek PvdA-kiezers over koers partij PvdA-kiezers: 'PvdA moet partij voor gewone man op links worden' De PvdA kan kiezers terug winnen als ze zich profileren op

Nadere informatie

Stemmen Verkiezingen Europees Parlement 2019

Stemmen Verkiezingen Europees Parlement 2019 Stemmen Verkiezingen Europees Parlement 2019 2 Voorwoord Dit boek gaat over de verkiezingen voor het Europees Parlement op 23 mei 2019. Het boek is gemaakt door de medewerkers van Leren & Ontwikkelen Cliënten.

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijwetenschappen vwo I

Eindexamen maatschappijwetenschappen vwo I Opgave 4 Politieke besluitvorming: de waarde van opiniepeilingen tekst 4 Strategisch kiezen 5 10 15 20 25 30 35 40 Hiermee is echter allerminst gezegd dat peilingen géén invloed zouden hebben op wat mensen

Nadere informatie

29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe. De brexit

29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe. De brexit 29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe De brexit Samenvatting Meerderheid wil dat GB lid blijft van EU Samenvatting Meeste mensen willen in EU blijven Veel mensen in Nederland zien het liefst dat de brexit

Nadere informatie

Introductie. 1. Uw persoonlijke situatie. Voorbeeldvragenlijst COB-kwartaalenquête 2011

Introductie. 1. Uw persoonlijke situatie. Voorbeeldvragenlijst COB-kwartaalenquête 2011 Introductie Dit onderzoek vindt plaats in opdracht van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Met de resultaten wil het bureau het kabinet en de politiek in het algemeen informeren over zorgen en wensen

Nadere informatie

VVD rapport over verkiezingsnederlaag

VVD rapport over verkiezingsnederlaag VVD rapport over verkiezingsnederlaag De VVD is vandaag naar buiten gekomen met het rapport over de oorzaken van de verkiezingsnederlaag bij de verkiezingen van 2006. Wat vindt men hiervan? Wat vindt u

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-17-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-17-1-b Bijlage VMBO-KB 2017 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-17-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een omschrijving van de eerste politieke partij: De kleine luyden

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Module 5

Samenvatting Geschiedenis Module 5 Samenvatting Geschiedenis Module 5 Samenvatting door een scholier 1332 woorden 26 maart 2006 10 1 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis module 5 Hoofdstuk 1 1918, Troelstra wilde een revolutie

Nadere informatie

Verslag college 1: Democratische waarden onder druk?

Verslag college 1: Democratische waarden onder druk? Verslag college 1: Democratische waarden onder druk? In de collegereeks Democratie en burgerschap, georganiseerd door ProDemos en de Universiteit van Amsterdam, kijken we naar de huidige stand van zaken

Nadere informatie

20 feb Onderzoek: 10 Jaar PVV

20 feb Onderzoek: 10 Jaar PVV 20 feb 2016 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen

Nadere informatie

2016 / Maurice de Hond

2016  / Maurice de Hond De NOS heeft aangekondigd zich ten aanzien van de weergave van de peilingen vooral te beperken tot de Peilingwijzer. O.a. met als argument dat pas na het bekend worden van 3 a 4 verschillende peilingen

Nadere informatie

Voorwoord 9. Inleiding 11

Voorwoord 9. Inleiding 11 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma

Nadere informatie

De ledenpolls van de ChristenUnie. Sjirk Kuijper hoofd voorlichting / woordvoerder Kamerleden Tweede Kamerfractie ChristenUnie

De ledenpolls van de ChristenUnie. Sjirk Kuijper hoofd voorlichting / woordvoerder Kamerleden Tweede Kamerfractie ChristenUnie De ledenpolls van de ChristenUnie Sjirk Kuijper hoofd voorlichting / woordvoerder Kamerleden Tweede Kamerfractie ChristenUnie Dagblad Trouw, oktober 1992 Dagblad Trouw, oktober 1992 CDA: Leden kunnen zelfs

Nadere informatie

5.4. Boekverslag door B woorden 2 juni keer beoordeeld. Maatschappijleer. Inhoudsopgave

5.4. Boekverslag door B woorden 2 juni keer beoordeeld. Maatschappijleer. Inhoudsopgave Boekverslag door B. 1102 woorden 2 juni 2003 5.4 32 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Inhoudsopgave - Inleiding - Samenvatting verkiezingsstrijd - Artikelen - Bronvermelding Inleiding Verkiezingen We

Nadere informatie

26 december Onderzoek:

26 december Onderzoek: 26 december 2016 Onderzoek: Verwachtingen 2017 Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

Ontwikkeling politieke voorkeur in 2015

Ontwikkeling politieke voorkeur in 2015 Een politiek systeem in ontbinding De peiling van vandaag laat zien in welke bijzondere electorale situatie Nederland eind 2015 is beland. Deze resultaten kunnen geplaatst worden in het verlengde van het

Nadere informatie

Nieuw Haags Peil van 14 oktober 2007

Nieuw Haags Peil van 14 oktober 2007 Nieuw Haags Peil van 14 oktober 2007 Er is een groot aantal kiezers, dat op een partij van Rita Verdonk zal gaan stemmen, als die opgericht wordt. Omdat dit echter nog niet het geval is en Verdonk wel

Nadere informatie

Nederlanders zoeken oplossing eurocrisis nadrukkelijker in minder Europa

Nederlanders zoeken oplossing eurocrisis nadrukkelijker in minder Europa Achtergrond Nederlanders zoeken oplossing eurocrisis nadrukkelijker in minder Europa Gemiddelde Nederlander wil meer inkomensgelijkheid Steeds meer mensen willen dat niet de EU, maar de individuele lidstaten

Nadere informatie

De Stemming van 18 december 2016

De Stemming van 18 december 2016 De Stemming van 18 december 2016 Hoewel er wel belangwekkende gebeurtenissen waren op het politieke vlak, zoals de aanvullende verklaring inzake het verdrag met Oekraine en de positieve prognose van het

Nadere informatie

Algemene Beschouwingen 2011

Algemene Beschouwingen 2011 Algemene Beschouwingen 2011 Naar aanleiding van de Algemene Beschouwingen 2011 zijn na de 1e en de 2e dag uitgebreide onderzoeken gedaan naar de reactie van de kiezers op hetgeen was voorgevallen. In totaal

Nadere informatie

De PVV in het land en in de peiling

De PVV in het land en in de peiling De PVV in het land en in de peiling Zowel in als in is de PVV in de laatste peilingen van Peil.nl lager uitgekomen dan bij de verkiezingen zelf. Een analyse naar de reden hiervan geeft een beter beeld

Nadere informatie

Voorlopige uitslag Amsterdam. Project: 12213 Verkiezingen Tweede Kamer 2012 In samenwerking met: Dienst Basisinformatie/Bureau Verkiezingen

Voorlopige uitslag Amsterdam. Project: 12213 Verkiezingen Tweede Kamer 2012 In samenwerking met: Dienst Basisinformatie/Bureau Verkiezingen Verkiezingen 2012 Tweede Kamer Voorlopige uitslag Amsterdam Project: 12213 In samenwerking met: Dienst Basisinformatie/Bureau Verkiezingen Samenstelling publicatie: Jeroen Slot Cor Hylkema Oudezijds Voorburgwal

Nadere informatie

14 ACTUALITEIT Het gebrek aan naleving van parlementaire regels ondergraaft kwaliteit politiek-staatkundig systeem door Rein Jan Hoekstra De auteur is oud-lid van de Raad van State. Het is verbazingwekkend

Nadere informatie

Opiniepeiling naar stemgedrag en stemmotieven van Nieuwe Nederlanders voor de 2e Kamerverkiezingen van 2012

Opiniepeiling naar stemgedrag en stemmotieven van Nieuwe Nederlanders voor de 2e Kamerverkiezingen van 2012 Opiniepeiling naar stemgedrag en stemmotieven van Nieuwe Nederlanders voor de 2e Kamerverkiezingen van 2012 Opdrachtgever Uitvoering veldwerk Etnicon Het Opiniehuis Rotterdam, September 2012 Het auteursrecht

Nadere informatie

De laatste peiling voor de verkiezingen en de prognose

De laatste peiling voor de verkiezingen en de prognose De laatste peiling voor de verkiezingen en de prognose Aanvankelijk leek deze verkiezingen zich te voltrekken op een manier waarbij VVD en PvdA ieder steeds meer kiezers weg gingen trekken van andere partijen.

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

20 juni Onderzoek: Brexit, Nexit en Europa

20 juni Onderzoek: Brexit, Nexit en Europa 20 juni 2016 Onderzoek: Brexit, Nexit en Europa Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

De elite heeft niet geleerd van Fortuyn

De elite heeft niet geleerd van Fortuyn De elite heeft niet geleerd van Fortuyn Onderzoek over artikel Jacques Monasch in De Volkskrant Op pagina Forum van De Volkskrant van 22 juni jl. stond een artikel van Jacques Monasch met als titel De

Nadere informatie

Verkiezingen Tweede Kamer 2012

Verkiezingen Tweede Kamer 2012 Verkiezingen Tweede Kamer 2012 Nederlandse politieke partijen langs de Europese meetlat Europese Unie dr. Edwin van Rooyen 10-9-2012 PvdA, VVD en SP zijn voorstander van het vergroten van de controle op

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2016-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2016-I Aanwijzing voor de kandidaat Als in een vraag staat dat je een hoofd- of kernconcept moet gebruiken, dan gebruik je in het antwoord die elementen uit de omschrijving van het hoofd- of kernconcept die nodig

Nadere informatie

24 mei Onderzoek: Formatie: D66 wil niet met CU

24 mei Onderzoek: Formatie: D66 wil niet met CU 24 mei 2017 Onderzoek: Formatie: D66 wil niet met CU Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

17 oktober Onderzoek: Zeven jaar premier Rutte

17 oktober Onderzoek: Zeven jaar premier Rutte 17 oktober 2017 Onderzoek: Zeven jaar premier Rutte Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1365 woorden 30 mei 2012 0 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi 1 Democratie Democratie is historisch gezien een

Nadere informatie

Opgave 2 Tweede Kamerverkiezingen 2006 en kabinetsformatie

Opgave 2 Tweede Kamerverkiezingen 2006 en kabinetsformatie Opgave 2 Tweede Kamerverkiezingen 2006 en kabinetsformatie tekst 5 5 Het tweede kabinet-balkenende (CDA, VVD, D66) trad aan op 27 mei 2003. Op 30 juni 2006 bood minister-president Balkenende het ontslag

Nadere informatie

Examen VWO. Maatschappijleer (nieuwe stijl en oude stijl)

Examen VWO. Maatschappijleer (nieuwe stijl en oude stijl) Maatschappijleer (nieuwe stijl en oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 18 juni 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen zijn maximaal 93 punten te

Nadere informatie

D66 leidt in aanloop naar Europese verkiezingen dankzij vastberaden eurofielen

D66 leidt in aanloop naar Europese verkiezingen dankzij vastberaden eurofielen D66 leidt in aanloop naar Europese verkiezingen dankzij vastberaden eurofielen Gegroeid optimisme over toekomst Europa vertaalt zich niet in afname euroscepsis 15 mei Een week voor de verkiezingen voor

Nadere informatie

Het oordeel over de politieke partijen in Woordenwolk

Het oordeel over de politieke partijen in Woordenwolk Het oordeel over de politieke partijen in Woordenwolk Naast kwantitatieve methoden in het onderzoek -een vraag stellen met antwoorden waaruit men kan kiezen en de resultaten in percentages worden uitgedrukt-

Nadere informatie

Opleiding als scheidslijn?

Opleiding als scheidslijn? Opleiding als scheidslijn? Mark Bovens Begrippen Politieke wetenschap Cleavage (Lipset & Rokkan, 1971) Elementen (Bartolini & Mair 1990) sociale structuur attitudes institutioneel Elementen Structuur:

Nadere informatie

Scholing als splijtzwam in de politiek

Scholing als splijtzwam in de politiek Scholing als splijtzwam in de politiek De kloof tussen hoog en lager opgeleiden Dr. Pieter van Wijnen In de media, de politiek en de wetenschap wordt gesproken van een groeiende kloof in Nederland tussen

Nadere informatie

De stemming van 15 juli 2012, speciaal thema: Determinanten van het stemgedrag

De stemming van 15 juli 2012, speciaal thema: Determinanten van het stemgedrag De stemming van 15 juli 2012, speciaal thema: Determinanten van het stemgedrag De komende 3 weken, 6-8 weken voor de verkiezingen, met de Kamer op reces, zullen we naast de peilingen zelf, elke week op

Nadere informatie

16 juli 2015. Onderzoek: Akkoord Griekenland

16 juli 2015. Onderzoek: Akkoord Griekenland 16 juli 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen

Nadere informatie

16 januari Onderzoek: Partijen uitsluiten bij formatie?

16 januari Onderzoek: Partijen uitsluiten bij formatie? 16 januari 2017 Onderzoek: Partijen uitsluiten bij formatie? Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online

Nadere informatie

Populisme en euroscepticisme in Nederland: de relatie tussen populisme en Europese integratie

Populisme en euroscepticisme in Nederland: de relatie tussen populisme en Europese integratie Populisme en euroscepticisme in Nederland: de relatie tussen populisme en Europese integratie Bachelor scriptieproject Universiteit van Amsterdam Bachelor scriptieproject Kas Kroese 6050468 25, 06, 12

Nadere informatie

Zes hardnekkige misverstanden over populisme

Zes hardnekkige misverstanden over populisme Analyse 4 januari 2018 Leestijd 6-8 minuten Herinner mij later Herinner mij later Herinnering uitzetten Herinnering uitzetten Het populisme is uitgeroepen tot woord van 2017. Toch lijkt het of iedereen

Nadere informatie

De Staten-Generaal bestaat uit de parlementsleden van de eerste en tweede Kamer. Het zijn dus onze parlementsleden.

De Staten-Generaal bestaat uit de parlementsleden van de eerste en tweede Kamer. Het zijn dus onze parlementsleden. Boekverslag door M. 1031 woorden 19 februari 2013 5.2 46 keer beoordeeld Vak Economie Prinsjesdag Opdracht 1 Waarom is het de koning die de troonrede voorleest? De koningin staat aan het hoofd van de Nederlandse

Nadere informatie

1 Welke partij heeft uw voorkeur c.q. op welke partij heeft u gestemd bij de Tweede Kamerverkiezing?

1 Welke partij heeft uw voorkeur c.q. op welke partij heeft u gestemd bij de Tweede Kamerverkiezing? CDA ChristenUnie D66 GroenLinks Partij voor de Dieren PvdA PVV SGP SP VVD 50PLUS Niet gestemd Anders Weet niet CDA ChristenUnie D66 GroenLinks Partij voor de Dieren PvdA PVV SGP SP VVD 50PLUS Niet gestemd

Nadere informatie

De verkiezing van Trump en wat dit betekent voor TK2017

De verkiezing van Trump en wat dit betekent voor TK2017 De verkiezing van Trump en wat dit betekent voor TK2017 Al lange tijd wijs ik op de twee parallelle werelden, die zowel in Nederland als in andere landen, te zien is onder het electoraat. Er is een groep,

Nadere informatie

21 maart 2019 Auteur: Lisette van Vliet. Dag na Provinciale Statenverkiezingen

21 maart 2019 Auteur: Lisette van Vliet. Dag na Provinciale Statenverkiezingen 21 maart 2019 Auteur: Lisette van Vliet Dag na Provinciale Statenverkiezingen Samenvatting FVD-kiezer doet voorzichtige handreiking aan kabinet Veel kiezers die gisteren Forum voor Democratie hebben gestemd,

Nadere informatie

foto: ANP/VINCENT BOON

foto: ANP/VINCENT BOON foto: ANP/VINCENT BOON 8 1-2009 until hoofdverhaal Ideologie als antwoord op populisme Nieuwe politieke bewegingen zoals die van Hans Smolders in Tilburg schieten gaten in politieke bastions. Ze kanaliseren

Nadere informatie

Kiezersonderzoek 2017 Onderzoek naar stemgedrag van gemeentepanelleden

Kiezersonderzoek 2017 Onderzoek naar stemgedrag van gemeentepanelleden Kiezersonderzoek 2017 Onderzoek naar stemgedrag van gemeentepanelleden Bestuursstaf Advies en ondersteuning Venlo, juli 2017 Onderzoek & Statistiek 2 Samenvatting In maart 2018 vinden er in Venlo gemeenteraadsverkiezingen

Nadere informatie

Welke lijsttrekker zou volgens jou de beste minister-president zijn?

Welke lijsttrekker zou volgens jou de beste minister-president zijn? Welke lijsttrekker zou volgens jou de beste minister-president zijn? Mark Rutte (VVD) 26,1% Diederik Samsom (PvdA) 22,6% Alexander Pechtold (D66) 15,4% Emile Roemer (SP) 12,9% Geert Wilders (PVV) 6,4%

Nadere informatie

Tweede Kamerverkiezingen. groep 7 en 8

Tweede Kamerverkiezingen. groep 7 en 8 Tweede Kamerverkiezingen groep 7 en 8 inhoud blz. 1. Inleiding 3 2. Democratie 4 3. Politieke partijen 5 4. De Tweede Kamer 6 5. Kiezen 7 6. De uitslag 8 7. De meerderheid 9 8. Het kabinet 10 9. De oppositie

Nadere informatie

De Stemming van 26 juni 2016

De Stemming van 26 juni 2016 De Stemming van 26 juni 2016 Ook deze week zijn er geen verschuivingen in politieke voorkeur. Maar de uitslag van het Britse Referendum en de onderzoeken over een mogelijk Nederlands Referendum over een

Nadere informatie

Werkvel opdracht 16 (Wat hebben politieke partijen met Europa en het klimaat?)

Werkvel opdracht 16 (Wat hebben politieke partijen met Europa en het klimaat?) Werkvel opdracht 16 (Wat hebben politieke partijen met Europa en het klimaat?) Toelichting op de opdracht In deze opdracht gaan jullie onderzoeken hoe de Nederlandse politieke partijen over de Europese

Nadere informatie

INLEIDING. De Europese Alliantie voor de Vrijheid verdedigt de volgende belangrijke veranderingen:

INLEIDING. De Europese Alliantie voor de Vrijheid verdedigt de volgende belangrijke veranderingen: INLEIDING De volgende Europese verkiezingen zullen gehouden worden van tot 5 mei 014 in alle 8 lidstaten. Dit handvest bevat de politieke standpunten die de leden van de Europese Alliantie voor de Vrijheid

Nadere informatie

De Stemming van 9 juni 2019

De Stemming van 9 juni 2019 De Stemming van 9 juni Er zijn geen verschuivingen deze week waargenomen. De peiling is gelijk aan die van de vorige week. Wel zijn er naast deze rapportage twee aparte gescheiden rapportages. De ene over

Nadere informatie

PERSBERICHT. Sociaal en Cultureel Planbureau. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid

PERSBERICHT. Sociaal en Cultureel Planbureau. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Sociaal en Cultureel Planbureau Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid PERSBERICHT Inlichtingen bij SCP Dr. Paul Dekker p.dekker@scp.nl T 070 340 7434 WRR Mirjan van Leijenhorst Leijenhorst@wrr.nl

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10

Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10 Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming H9 en H10 Samenvatting door een scholier 1077 woorden 21 mei 2003 7,4 25 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Hoofdstuk 9 Knelpunten in het besluitvormingsproces

Nadere informatie

Onderzoek. Diversiteit in de Tweede Kamer 2012

Onderzoek. Diversiteit in de Tweede Kamer 2012 Onderzoek Diversiteit in de Tweede Kamer 2012 Nederland heeft een stelsel met evenredige vertegenwoordiging. Op 12 september 2012 waren er vervroegde verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten-Generaal:

Nadere informatie

ANALYSE FORUM VOOR DEMOCRATIE

ANALYSE FORUM VOOR DEMOCRATIE ANALYSE FORUM VOOR DEMOCRATIE Vervolganalyse Peiling september 2017 1. Belangrijkste uitkomsten 1.1 Electoraal speelveld Forum voor Democratie is een geduchte concurrent van 50 Plus en PVV en ook van VVD,

Nadere informatie

13 juni Onderzoek: PvdA-achterban positiever over formeren

13 juni Onderzoek: PvdA-achterban positiever over formeren 13 juni 2017 Onderzoek: PvdA-achterban positiever over formeren Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 55.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 34 449 Voorstel van wet de leden Wilders en Bosma tot intrekking van de goedkeuringswet inzake de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie

Nadere informatie

Stemmen Europese verkiezingen 2014

Stemmen Europese verkiezingen 2014 Stemmen Europese verkiezingen 2014 2 Voorwoord Dit boek gaat over de verkiezingen voor het Europees Parlement van 22 mei 2014. Het boek is gemaakt door de medewerkers van het Educatief Centrum voor Cliënten,

Nadere informatie

Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord

Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord Korte omschrijving werkvorm: De leerlingen bekijken een filmpje van de NOS, van maandag 29 oktober. Daarna beantwoorden ze vragen over dit

Nadere informatie

3.1 Het Nederlandse kiesstelsel Politici hebben het mandaat van de kiezers om maatschappelijke kwesties te regelen Het kiesrecht is uitgebreid van:

3.1 Het Nederlandse kiesstelsel Politici hebben het mandaat van de kiezers om maatschappelijke kwesties te regelen Het kiesrecht is uitgebreid van: Vak Maatschappijwetenschappen Thema Politieke besluitvorming (katern) Klas Havo 5 Datum november 2012 Hoofdstuk 3 Verkiezingen en kiesstelsels 3.1 Het Nederlandse kiesstelsel Politici hebben het mandaat

Nadere informatie

Ik ben de Hamer. Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. HET BESTUUR VAN DE EUROPESE UNIE GROEP 7 8

Ik ben de Hamer. Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. HET BESTUUR VAN DE EUROPESE UNIE GROEP 7 8 Ik ben de Hamer Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Goedendag! Als

Nadere informatie

Jubileumonderzoek Maurice de Hond

Jubileumonderzoek Maurice de Hond Ter gelegenheid van het 40-jarig jubileum van Maurice de Hond als opiniepeiler zijn er 100 vragen gesteld, die zijn ingebracht door leden van Peil.nl. Hier staat een selectie van deze vragen. Op http://bit.ly/40jrpeiler

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II Opgave 3 Politieke besluitvorming: Geen bont meer in Nederland? 13 maximumscore 2 Voorbeelden van juiste kenmerken zijn (twee van de volgende): Het aantal zetels dat een partij behaalt, is evenredig aan

Nadere informatie

De Stemming van 19 mei 2019

De Stemming van 19 mei 2019 De Stemming van 19 mei Hoewel de bewegingen niet groot zijn, zien we ook deze week wel wat veranderingen binnen het electoraat. Zowel FVD als VVD trekken wat meer kiezers vorige week. Vergelijken we de

Nadere informatie

Wat is BeterStemmen.nl?

Wat is BeterStemmen.nl? BeterStemmen.nl na de Tweede Kamer-verkiezingen van 217 de resultaten PVV marginaal D66 meeste waardering PvdA minder gestraft VVD regulier gewonnen met strategische stemmen BeterStemmen.nl onderzoekt

Nadere informatie

Remieg Aerts PERSONENCULTUS & DEMOCRATIE

Remieg Aerts PERSONENCULTUS & DEMOCRATIE Remieg Aerts PERSONENCULTUS & DEMOCRATIE Personalisering? Een nieuw fenomeen? Complexiteit van het persoonlijke aspect Personencultus in een mediacratie? Personalisering en populisme als aspecten van toeschouwersdemocratie

Nadere informatie

Een volk wars van betutteling De gevolgen van Wilders succes voor SP, GroenLinks en PvdA

Een volk wars van betutteling De gevolgen van Wilders succes voor SP, GroenLinks en PvdA Een volk wars van betutteling De gevolgen van Wilders succes voor SP, GroenLinks en PvdA Tekst: Dick Houtman en Peter Achterberg, respectievelijk hoogleraar cultuursociologie en universitair docent sociologie

Nadere informatie

DEBAT 23 MAART HET ONGEMAKKELIJKE REFERENDUM

DEBAT 23 MAART HET ONGEMAKKELIJKE REFERENDUM DEBAT 23 MAART HET ONGEMAKKELIJKE REFERENDUM AGENDA BLOK 1 Dít referendum. De argumenten voor en tegen het associatieverdrag BLOK 2 Hét referendum. Belang van het referendum als instrument voor democratie

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese

Nadere informatie

Wie bestuurt de Europese Unie?

Wie bestuurt de Europese Unie? Wie bestuurt de Europese Unie? 2 De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere

Nadere informatie

5,9. Samenvatting door een scholier 1608 woorden 12 januari keer beoordeeld. Maatschappijleer Thema's maatschappijleer

5,9. Samenvatting door een scholier 1608 woorden 12 januari keer beoordeeld. Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Samenvatting door een scholier 1608 woorden 12 januari 2015 5,9 2 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Maatschappijleer Toets P.D. par. 1 t/m par.6. Paragraaf Politiek

Nadere informatie

Wie bestuurt de Europese Unie?

Wie bestuurt de Europese Unie? Wie bestuurt de Europese Unie? De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere landen

Nadere informatie

Politieke participatie

Politieke participatie 12 Politieke participatie De Tweede Kamerverkiezingen van 17 hebben voor grote verschuivingen gezorgd in Amsterdam. De uitkomsten van deze verkiezingen komen uitgebreid aan bod in dit hoofdstuk. Verder

Nadere informatie

Argumenten voor het behoud van de Wet raadgevend referendum (Wrr)

Argumenten voor het behoud van de Wet raadgevend referendum (Wrr) 9 februari 2018 Argumenten voor het behoud van de Wet raadgevend referendum (Wrr) Door Thijs Vos* Volgend jaar vieren wij dat het algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht honderd jaar bestaat. Sinds de invoering

Nadere informatie

De Stemming van 20 januari 2019

De Stemming van 20 januari 2019 De Stemming van 20 januari 2019 Nog steeds zitten we in een stabiele periode van de electorale voorkeur. De verschuivingen van deze week zijn beperkt. De vier regeringspartijen zijn samen nog weer tw zetels

Nadere informatie

BREXIT: NEDERLANDERS ZIEN VOORAL NADELEN VOOR NEDERLAND

BREXIT: NEDERLANDERS ZIEN VOORAL NADELEN VOOR NEDERLAND Rapport BREXIT: NEDERLANDERS ZIEN VOORAL NADELEN VOOR NEDERLAND Peiling I&O Research 23 januari 2019 www.ioresearch.nl Brexit lijkt EU-gevoel in Nederland te versterken Nederlanders zien vooral nadelen

Nadere informatie

NAVO-plus en Bosnië-missie Publieke opinies in vier landen

NAVO-plus en Bosnië-missie Publieke opinies in vier landen NAVO-plus en Bosnië-missie Publieke opinies in vier landen Marijke de Konink Voor 1998 zijn de belangrijkste onderwerpen op de agenda van de NAVO de parlementaire ratificatie van het NAVO-uitbreidingsproces

Nadere informatie