Eigendoms- en grondgebruikerssituatie in Westeraam in 1832

Transcriptie

1 Eigendoms- en grondgebruikerssituatie in Westeraam in 1832 Kaarten en korte notities uit de inleiding van G.J. Mentink op de Westeraam-avond op 15 januari 2007 Historische Vereniging Marithaime 1

2 Eigendoms- en grondgebruikers situatie in 1832 in Westeraam Afb.1 Topografische kaart Elst 1903 De nieuwe wijk Westeraam zou op deze topografische kaart uit 1903 ten noordoosten van de kern Elst gelegen hebben. De wijk is globaal begrensd door de spoorlijn Arnhem-Nijmegen, de Aamsestraat (die vroeger vanuit de buurschap Aam naar het noorden doorliep tot de Linge) en de Linge. De totale oppervlakte bedraagt ruim 100 ha. De gronden zijn in hoofdzaak in gebruik als bouwland, grasland en voor fruitteelt. 2

3 Afb.2 De buurschappen van Elst Rondom Elst treffen we de 9 buurschappen aan: I II III IV V VI VII VIII IX Rijkerswoerd; NB een gedeelte aan de zuidwest kant reikt tot over de Linge Aam Elst Merm Reeth Eimeren Lienden Hollanderbroek Laar 3

4 De buurschappen dateren uit de vroege Middeleeuwen ca ca Het waren afzonderlijke poldertjes met eigen afwatering en eigen bestuur, Afb. 3 De buurschap Elst De buurschap Elst bestaat in het noorden uit 3. De Park en 5. Rijksweg Noord. In het zuidelijk deel komen voor 6. Rieland, 7. Hoge Hof, 8. De Wuurde, 9. De Zuiling, 10. Vosbergen, 11. Breijendaal, 12. Elsterveld en 13. Witte Steen. 4

5 Afb. 4. De begrenzing van buurschappen in het huidige Westeraam. De huidige woonwijk Westeraam ligt gedeeltelijk in de vroegere buurschap Rijkerswoerd. Verder ligt de woonwijk in de buurschap Aam. 5

6 WERKDOCUMENT 01 boek Westeraam 1 februari 2009 Afb. 5 Topografische kaart van 1865 Op deze topografische kaart uit 1865 is duidelijk te zien dat Groenoord, ten oosten van Herberg De Oude Tol, op een relatieve hoogte aan de Linge ligt. Hier komt fruitteelt voor. Op deze kaart zijn de ontginningsrichtingen goed te zien. Ten noorden van de Aamsche Zeeg is de ontginning gestart vanaf Rijkerswoerd van NO naar ZW. Ten zuiden van deze Zeeg heeft de ontginning plaatsgevonden vanaf de huidige Rijksweg Noord van W naar O. het betreft hier in hoofdzaak gronden die tot de boerderij Rijsenburg hoorden. Vanuit het Aamse Pad heeft de ontginning van Z naar N plaatsgevonden. Het betreft hier gronden die behoorden tot de boerderij Westeraam aan het Aamse Pad (later Thermen Lingetuin). Gronden die tot de boerderij Landasoord hoorden, op de kruising van het Aamsepad en het Landaspad, zijn in hoofdzaak vanaf het Aamsepad van Z naar N en vanuit de vroegere Aamschestraat van O naar W ontgonnen. Ten Westen van de buurschap Aam stond vroeger een boerderij die ook Westeraam genoemd werd. Deze naam is rond 1900 in westelijke richting verplaatst en aan het tegenwoordige Westeraam gehecht. 6

7 In deze tekst wordt de boerderij Westeraam aan het Aamsepad Westeraam II genoemd en de boerderij ten oosten van RW 325 Westeraam I. Afb.6 Hottinger kaart van 1783 (het oosten boven) De Hottinger kaart van 1783 geeft uiteraard weinig details over de juiste verkaveling van Westeraam. Het kadaster dateert immers uit de jaren Wel heeft deze kaart de stedenbouwkundigen geïnspireerd voor de wegenstructuur in de wijk Lingebuurt. H.J. Versfelt, De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederkand, Groningen 2003 (gedeelte uit pagina 88: omgeving Aam, getekend door Herman van Hooft, 1783; pagina 89: gedeelte uit pagina 88 (uitvergroting van centrum Elst dat hier niet wordt weergegeven)) NB van links naar rechts zijn onder andere te onderscheiden: de Klomp, de Park, Den Geldersen Tol (bij de Linge), Aamseseeg, Molen (de Grote Molen), Vredenburg (met oprijlaan), Bemmelseseeg, den Esop (Eshof), Kerk (de Grote Kerk), Weg tusschen Arnhem, Ressen en Bemmel, Geregtsplaats Over- Betuwe (met galg). 7

8 Afb. 7 Topografische kaart 1903 In Westeraam zijn vijf grote boerderijcomplexen aanwezig. Groenoord Rijsenburg Westeraam II Landasoord Westeraam I (ten oosten van RW 325) De kadastrale situatie van 1832 (naar de situatie van 1819) is voor deze boerderijcomplexen weergegeven in de volgende kaarten. 8

9 Afb. 8 Kadastrale situatie 1832 boerderijcomplex Groenoord. (het westen boven) Boerderijcomplex Groenoord. 1. Gelegen in de uiterste NW hoek, vrijwel tot aan de Aamsebinnenzeeg; tegenover Groenoord de Oude Tol; het tracé van de Grift is tegenwoordig fietspad; het kruispunt van de twee Lingeweteringen met de Grift en de Griftdijk heette vroeger de Zevenbruggen 2. Eigenaars: Hervormde Kerk en dominee T. Verheul (Groenoord) en Burgers (Lage Woerd). 9

10 Afb. 9 Kadastrale situatie 1832 boerderijcomplex Rijsenburg (het westen boven), Het complex Rijsenburg en het complex Groenoord vormden tezamen precies het gedeelte van de buurschap Rijkerswoerd dat ten zuiden van de Linge lag 10

11 Boerderijcomplex Rijsenburg 1. Het eerste gedeelte van dit complex is gelegen onmiddellijk ten zuiden van de Aamsebinnenzeeg tot in de buurt van de Schoeksebrug; een ander deel is gelegen onmiddellijk ten zuiden van de Rijnwetering (zie rode pijl) 2. Eigenaar J. Burgers, Arnhem. Pachter Erdkamp 3. De spoorlijn Arnhem-Nijmegen doorsnijdt het eerste gedeelte, ten oosten daarvan ligt de eerste wijk van Westeraam geheten Groenoord 4. In de laagte van de voormalige Grift ligt een fietspad en de verhoogde oprijlaan naar Rijzenburg. Afb. 10 Kadastrale situatie 1832 boerderijcomplexen Westeraam II en Landasoord aan Aamsepad. 11

12 Boerderijcomplex Westeraam II (het oosten boven) 1. Gelegen ten zuidoosten van Rijsenburg, ontgonnen van zuid naar noord 2. Gelegen ten westen van Landasoord 3. Deze twee boerderijcomplexen gescheiden door het Aamsepad, dat rechtdoor in de richting van de Dorpsstraat liep 4. Boerderij Westeraam, nu Thermen de Lingetuin (door brand beschadigd) 5. Voormalige eigenaar Wessel Breunissen 6. Vindplaats van de Gallo-Romeinse tempel van Elst-Westeraam. In 1838 werd reeds melding gemaakt van een rammelende ploeg als gevolg van puinresten van vroegere bebouwing 7. De boerderij Westeraam ligt ten zuiden van het Aamsepad, zie voor de territoriale omvang van het complex de rode pijlen. Boerderijcomplex Landasoord 1. Gelegen ten oosten van Westeraam II 2. Gelegen ten westen van de Defensiedijk en Rijksweg Ontginningrichting van zuid naar noord vanuit het Aamsepad en van oost naar west vanuit de Lingestraat 4. Eigenaar Sweerts de Landas Wijborgh 5. Pachter o.a. Holleman 6. Uitweg naar de Lingestraat moerassig. 12

13 Afb. 11 Kadastrale situatie 1832 van boerderijcomplex Westeraam I, noordelijk gedeelte (het noorden boven) Tussen de beide noord-zuid lopende percelen ligt een perceel van de laatse ontginning Nijslag van ca met een aparte afwatering. 13

14 Afb. 12 Kadastrale situatie van 1832 van boerderijcomplex Westeraam I, zuidelijk gedeelte (het noorden boven) Boerderijcomplex Westeraam I 1. Gelegen ten oosten van Rijksweg Lopend van de Bemmelsezeeg in het zuiden naar de Linge in het noorden 3. Ontginningsrichting van zuid naar noord 4. Het complex is groter geweest,de oude grens lag bij de Bredelersezeeg 5. Nieuwslag (zoals gemeld) de jongste ontginning 14

15 6. Eigenaar Van Scherpenzeel (de) Heusch 7. Pachter van Manen 8. Naam Westeraam. In 1895 was Dorothea de Grauw de enige erfgenaam van o.a. Westeraam I. Het is niet onmogelijk dat zij er toen op heeft gestaan de boerderij Westeraam I aan de oostkant van Rijksweg 325 naar haar te vernoemen: Dorahoeve. Op kaartblad nr 511 (herzien in 1903) uit de Historische Atlas Gelderland komt de naam Westeraam dan ook voor bij de boerderij aan het Aamsepad waar later Thermen de Lingetuin gevestigd is. De verplaatsing van de naam Westeraam naar de boerderij aan het Aamsepad zou dan in de periode hebben plaatsgevonden. Overigens was Westeraam sinds de middeleeuwen een Gelders leengoed. De familie Van Scherpenzeel- (de) Heusch duikt in de 18 e eeuw als eigenaar van Westeraam op. Van die familie is een groot archief bewaard gebleven dat thans, in geïnventariseerde vorm, wordt bewaard op het rijksarchief in Limburg te Maastricht. Er zijn dus historische redenen genoeg om de Dorahoeve de oude naam Westeraam terug te geven. Westeraam aan het Aamsepad van H.J.D. Breunissen heeft zijn agrarische bestemming verloren. Anderzijds is het een feit dat het nieuwe uitbreidingsplan van de gemeente Overbetuwe de naam Westeraam gekregen heeft. Bovendien draagt het gebouw van de nieuwe scholengemeenschap de naam Het Westeraam. De naam is dus voor de derde maal verhuisd: van boerderij naar boerderij, van bestemmingsplan naar school. De laatste drie zijn gelegen ten westen van Rijksweg 325. Het zou, denkelijk, verwarrend gaan werken als de Dorahoeve de historische naam Westeraam terug zou krijgen. Misschien zou Groot Westeraam aanvaardbaar zijn. Zeker als men het vergelijkt met de twee boerderijen in de buurschap Bredelaar: de Grote en de Kleine Bredelaar. 15

16 Afb. 13 Pre-kadastrale situatie van de kern van de buurschap Aam,1809 (het noorden boven) Buurschap Aam 1. Een gebied omgeven door Romeinse nevengeulen 2. Het tegenwoordige Landaspad ligt in het tracé van zo n geul 3. Tussen pad en hogere grond lagen stukjes onland in eigendom van de buurschap Aam 4. Op dat onland werden hutjes geduld 5. Zogenaamde hutten met de deur in huis ; de bewoner had in de regel één koe 6. Niettemin verbouwde men soms tabak, bij voorbeeld bij de boerderij de Koekoek (Kersten), intensieve teelt op een heel klein stuk grond 7. In tegenstelling tot de grote boerderijcomplexen kende de kern van Aam dus heel kleine percelen 16

17 De panden langs het Landaspad zijn alle begonnen als marginale hutjes in de berm van dat pad. In 1819 had het bestuur van de buurschap Aam die hutbewoners al oogluikend recht van opstal toegestaan. Deze gegevens zijn te vinden in: -een gedeelte van de pre-kadastrale kaart van de buurschap Aam, m.b.t. het Landaspad, ca. 1809, -in een gedeelte van een kadastrale kaart van de buurschap Aam, m.b.t. het Landaspad, ca en -in een gedeelte van het concept van een kadastrale atlas van Elst, sectie D, nrs 162, 165, 166, 170 en 174. Het recht van opstal kwam in de dorpspolder Elst in 1819 véél voor: tachtig maal. Haast in alle gevallen betreft het bermen van laaggelegen paden of wegen. Die laaggelegen stukken grond zijn in aanzet bijna alle restanten van geulen uit de Romeinse tijd, die tot ca. 1300, toen de Betuwe nog niet geheel bedijkt was, geregeld overstroomden. Het trekkende water hield overal restgeulen in het landschap in stand. Ook het tracé van het Landaspad is zo n restgeul. Meestal is zo n gebied tot op heden, zeker bij aanhoudend hoog rivierwater, zeer gevoelig voor kwelwater. Dat geldt dus ook nog steeds voor het Landaspad en omgeving. 17

18 Afb. 14 Kadastrale situatie 1832 van de buurschap Aam (het noorden boven) 18

19 Eigendommen in Elst (inclusief Westeraam I ) in 1832 J. Burgers, Arnhem, o.a. Rijsenburg 68 ha W. Breunissen, landbouwer, Westeraam II 44 ha P. Straalman, Nijmegen, lid Provinciale Staten, Landasoord 63 ha Maria G.C. wed. Scherpenzeel Heusch, Neerbosch, Westeraam I Nederlands Hervormde Kerk Elst 88 ha 79 ha Uit deze opsomming blijkt dat de meeste grond verpacht werd. 19