Nietzsche, Heidegger en het Nihilisme Bram Poels

Transcriptie

1 Nietzsche, Heidegger en het Nihilisme Bram Poels Aantal woorden: 1574

2 Nietzsche, Heidegger en het Nihilisme Het nihilisme kent reeds een lange geschiedenis, hoewel de term zelf nog betrekkelijk jong is. 1 In deze geschiedenis wordt het werk van Nietzsche vaak als toonaangevend beschouwd. Nietzsche probeert in zijn geschriften te laten zien dat de metafysica leeg is en tevens de mens uitholt; de metafysica ontneemt de mens het zicht op de werkelijke zin van zijn bestaan: zijn leven. Voor Heidegger geldt hetzelfde, hoewel hij juist in Nietzsche het eindpunt van de metafysica zag; de metafysica als een traditie die getekend wordt door een toenemende Seinsvergessenheit, culminerend in het totale vergeten van zijn bij Nietzsche. In dit essay wil ik daarom dieper ingaan op de verschillende wijzen waarop zij het nihilisme articuleren, de relatie tussen Heidegger en Nietzsche en de kritiek van Heidegger op Nietzsche met betrekking tot het nihilisme. Nietzsche: de wil tot macht De kiem van het nihilisme ligt in de Christelijke moraal, in de ogen van Nietzsche een Platonisme voor het volk, die stelt dat de mens kennis kan hebben van absolute waarden en dat hij die waarden buiten zichzelf moet zoeken, in een hoogste wezen of andersoortig metafysisch systeem. De mens heeft aan de hand van deze waarden altijd zijn leven kunnen inrichten. Echter, tegen het licht van voortschrijdende (wetenschappelijke) inzichten, die de doel- en zinloosheid van het bestaan steeds duidelijker zichtbaar maken, stelt Nietzsche dat het nihilisme als de meest sinistere van alle gasten aan de deur staat, en zullen 'die obersten Werthe sich entwerthen'.een antwoord op het Wozu is er niet meer. 2 Wat rest is een absolute waardenleegte, het 1 Bijvoorbeeld het antieke skepticisme lijkt al enigszins een nihilisme te zijn. De term zelf wordt pas voor het eerst gebruikt door Friedrich Jacobi. 2 Nietzsche Der Wille zur Macht, Erstes Buch. Der europäische Nihilismus

3 nihilisme, die in 'Der Tolle Mensch' krachtig tot uitdrukking komt. 3 De dood van God, het einde van de metafysica, betekent dat er geen maat meer is, waaraan wij ons kunnen en moeten meten: hoe moeten we ons bestaan nu nog zin geven? Het antwoord van Nietzsche op deze (aanstaande) nihilistische toestand is de wil tot macht en de eeuwige wederkeer van het gelijke. De wil tot macht leidt tot een strijd van de mens met zichzelf (en anderen) met het risico daaraan ten onder te gaan, maar ook met de kans er grootser uit tevoorschijn te komen. De mens is eigenlijk een brug tussen dier en Übermensch. 4 Als hij zichzelf overwint zal hij zich ontwikkelen tot Übermensch, zo niet dan vervalt hij tot een dierlijke existentie. Met de eeuwige wederkeer van het gelijke drukt Nietzsche uit dat we het lot dienen te omarmen; we zullen immers ditzelfde leven eeuwig herhalen, het is het volmondig Ja-zeggen tegen het lot en het leven. Het nihilisme is onderdeel van de eeuwige wederkeer, en zal zich derhalve ook oneindig herhalen. Er zullen waarden gecreëerd worden, die weer zullen instorten, waarna er een nieuw waardenstelsel zal ontstaan die ook weer instort en zo verder tot in de oneindigheid. Heidegger: de techniek We willen met de techniek de wereld beheersen, maar we worden juist door de techniek beheerst. Het is deze verontrustende spanning die tot de vraag naar het wezen van de techniek lijkt te leiden. In 'De Vraag naar de Techniek' probeert Heidegger de techniek op een oorspronkelijke manier te denken. Voor Heidegger is de moderne techniek geen neutrale kracht dat als middel of activiteit in handen van de mens gebruikt kan worden. Dit idee van techniek is terug te voeren op het op het zijnde gerichte denken dat volgens Heidegger tekenend is voor de metafysische traditie en de westerse cultuur. Om dit denken te doorbreken, 3 Nietzsche Die fröhliche Wissenschaft, Aphorismus 125, Der Tolle Mensch 4 Nietzsche Also sprach Zarathustra, Vorrede.

4 zal de techniek opnieuw gedacht moeten worden, vanuit een oorspronkelijke (de Griekse) zijnservaring. Deze denkweg leidt van een analyse van het Griekse αἴτιον, dat wat schuld heeft aan iets, naar de techniek als zijnswijze: het tevoorschijnbrengen van het onverborgene; de techniek is een wijze van ontbergen. In het ontbergen worden de vier wijzen van aanleiding-geven-tot verzameld. Hier komt ook de waarheid in het spel: Αλήθεια, gewoonlijk vertaalt als waarheid, wordt door Heidegger vertaalt als onverborgenheid. Het verschil tussen de ambachtelijke (op de ποίησις gerichte) en de moderne techniek is dan de wijze waarop zij ontbergen. De moderne techniek heet dan een opvorderend ontbergen te zijn, de natuur wordt in-stelling-gebracht: De Rijn is vanuit de waterkrachtcentrale bezien geen rivier meer, maar een leverancier van waterdruk. Dat wat door het opvorderende ontbergen in het onverborgene tevoorschijn wordt gebracht is Overal [is het] besteld om terstond ter plekke ter beschikking te staan, en wel om zelf bestelbaar te zijn voor een volgend bestellen. Het aldus bestelde heeft een eigen stand. We noemen dit het bestand. 5 De natuur, maar ook de mens ( mensenmateriaal ), wordt opgevorderd. Alles wordt gereduceerd tot een bestand, dat niet meer zelfstandig, als object, tegenover ons kan staan. Het werkelijke op de wijze van het bestellen als bestand ontbergen (ge-stel) is nu, volgens Heidegger, het wezen van de moderne techniek. 6 De mens staat op de rand van de afgrond: hij zet een hoge borst op en waant zich de heer der aarde; met de technologie in zijn hand onderwerpt hij de natuur aan zijn wil, terwijl hij, als besteller van het bestand binnen het objectloze, zichzelf alleen nog maar kan opvatten als bestand. 7 Zo verbergt de moderne techniek het wezen van de mens en tevens verdoezelt het de waarheid. Daarom ziet Heidegger in het op deze wijze ontbergen het hoogste gevaar. 5 Heidegger De vraag naar de Techniek, vert. Mark Wildschut, p Idem, p Idem, p. 28

5 Met een verwijzing naar een gedicht van Hölderlin, zegt Heidegger dat in gevaar zich het reddende openbaart. Dit reddende moet niet gezien worden als een zwemvest dat op het laatste nippertje naar een drenkeling wordt gegooid, maar veeleer als een vanuit het wezen van de techniek zelf groeiende redding, die door een juiste doordenking van dit wezen gevat kan worden. Heidegger over het nihilisme van de techniek en Nietzsche's nihilisme De instrumentele en antropocentrische bepalingen van het wezen van de techniek zijn ontstaan door een steeds beperkter begrip van oorzakelijkheid in de metafysica vanaf Plato en Aristoteles, die vroegen naar het wezen als het wat-zijn van het zijnde en niet naar het zijn van het zijnde. Tegenwoordig wordt daardoor oorzakelijkheid enkel nog begrepen vanuit de werkoorzaak en worden de overige oorzaken, die allen tezamen aanleiding-geven-tot tevoorschijn-brengen van het verborgene, het in waarheid komen, veronachtzaamt. En daarmee wordt de waarheid onder druk gezet en het zijn van de onverborgenheid vergeten, alles wordt als een zijnde opgevat, een bestand dat bestelbaar moet zijn voor een volgend bestellen: de metafysica, de westerse cultuur, is het zijn vergeten. Deze Seinsvergessenheit is voor Heidegger het nihilisme. Hoewel Heidegger zich deels bij Nietzsche aansluit - hij is het eens met Nietzsche's stelling dat er niet langer een bepaald doel buiten de mens waarnaar men zich moet richten bij het invullen van zijn leven, en diens constatering dat de metafysica noodzakelijkerwijs tot nihilisme leidt ziet Heidegger juist Nietzsche als het eindpunt van die traditie. 8 Voor Heidegger is de wil tot macht en de eeuwige wederkeer van het gelijke de ultieme Seinsvergessenheit. Nietzsche richt zich - in zijn 8 Zimmerman - Die Entwicklung von Heideggers Nietzsche-Interpretation Volume II, Heidegger-Jahrbuch (Freiburg/München, Verlag Karl Albvert, 2005), Zimmerman geeft hier aan dat Heidegger er 2 conflicterende interpretaties van Nietzsche op nahield. In dit artikel ga ik uit van de interpretatie dat Nietzsche het eindpunt vormt van de metafysische traditie.

6 afkeer van de metafysica - enkel op het lichaam en de ervaring en laat het zijn helemaal los. Hij blijft echter in de metafysica hangen, de wil tot macht is een wil tot dominantie over de aarde, het beheersen van de natuur, die zoals Heidegger laat zien in 'De vraag naar de Techniek'- een uiteindelijk resultaat is van de metafysica. Wat is nu nihilisme? In het bovenstaande hebben we gezien dat Heidegger en Nietzsche een verschillende invulling geven aan de term nihilisme. De overeenkomst is gelegen in het feit dat het nihilisme een diepe crisis en noodzakelijke consequentie is van de westerse cultuur. Het is lastig om tot een vergelijking tussen Nietzsche en Heidegger te komen, daar beiden een ander conceptueel kader hanteren en Heidegger bovendien voortbouwt op Nietzsche s analyse. Beide concepties van het nihilisme lijken in de loop der tijd niet aan actualiteit te hebben ingeboet: de afwezigheid van God dwingt tot een constante herbezinning op onze waarden, maar we weten nu niet eens meer waar we moeten beginnen, de technologische ontwikkelingen lijken de door Heidegger geconstateerde Seinsvergessenheit naar ongekende hoogte te stuwen. 9 Hoe kunnen we hier op antwoorden? Het nihilisme roept zo nog steeds die belangrijke vraag op, die onbeantwoord blijft, en die een diepgaand en wellicht doorgaand onderzoek vergt. Misschien is er geen antwoord, en kunnen we alleen maar wachten en vroom vragen... 9 Toenmalig premier Balkenende had het vaak over normen en waarden, de opiniestukken in de kranten staan er ook nu nog vol mee: in het Islam-debat gaat het ook vaak over het verdedigen van onze waarden, terwijl er geen eenduidige consensus is over wat die waarden precies inhouden. Mbt Artificial Intelligence kan ik hier verwijzen naar Kurzweil s singulariteit; de idee dat technologie en mens totaal in elkaar opgaan. Wat is dan nog de mens? Hawking (2014) beweert dat het gevaar dat AI is voor de menselijke existentie niet meer tot de science fiction behoort.

7 Literatuurlijst: Heidegger De Vraag naar de Techniek (1954), vert. M. Wildschut, 2014 Nietzsche The Will to Power, vert. W. Kaufman, 1968 (Voor de Duitse versie heb ik gebruikt). Nietzsche Die Fröhliche Wissenschaft Nietzsche Also Sprach Zarathustra Secundaire literatuur: G. Visser Heideggers vraag naar de techniek, een commentaar (2014) H. Dreyfus - Heidegger on the Connection between Nihilism, Art, Technology and Politics H. Gadamer Waarheid en Methode (1960) J. Loscerbo Being and Technology: A Study in the Philosophy of Martin Heidegger (Phaenomenologica) (Volume 82) (2013) M. Zimmerman - Die Entwicklung von Heideggers Nietzsche-Interpretation Volume II, Heidegger-Jahrbuch (Freiburg/München, Verlag Karl Albvert, 2005), M. Zimmerman - Heidegger on nihilism and technique, Man and World, November 1975, Volume 8, Issue 4, pp