Annotatie bij Arrest van het HvJ EG (Grote kamer) van 13 november 2007

Transcriptie

1 Annotatie bij Arrest van het HvJ EG (Grote kamer) van 13 november 2007 Jochen Meulman* Dit artikel is verschenen in: Sociaal-Economische Wetgeving 2009, nr. 167 * Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel en geeft nie t noodzakelijkerwijs de opvatting weer van de Nederlandse Mededingingsautoriteit. Overdrukkenreeks no. 2009/6

2 SEW 2009, 167 Arrest van het HvJ EG (Grote kamer) van 13 november 2007 m.nt. J. Meulman Trefwoord Overheidsopdrachten, Art. 43 en 49 EG, Richtlijn 92/50/EEG, Non-prioritaire diensten, Gunning zonder voorafgaande aankondiging, Verhouding tussen primair en secundair gemeenschapsrecht, Invullende werking primair recht Regeling Richtlijn 92/50/EEG; Art. 43 EG en art. 49 EG Essentie Zaak C-507/03, Commissie t. Ierland Partijen Commissie tegen Ierland Inleiding In de zaak An Post wordt licht geworpen op de vraag welke aanbestedingsrechtelijke verplichtingen er uit het EG- Verdrag voortvloeien ten aanzien van zogeheten niet-prioritaire diensten. Deze zaak werd onder het oude communautaire aanbestedingsrecht gewezen, * [1] maar heeft zeker ook belang voor de huidige rechtspraktijk. Ook het nieuwe EG-aanbestedingsrecht voor dienstopdrachten * [2] kent het onderscheid tussen prioritaire en niet-prioritaire diensten, sterker nog, de lijsten met diensten die als prioritair en niet-prioritair worden aangemerkt zijn onder de oude en de nieuwe regelingen vrijwel identiek. * [3] Onder het oulichamen in de lidstaten tot openbare aanbesteding van opdrachten voor levering van bepaalde categorieën diensten, prioritaire diensten, ook wel A-diensten genoemd. Tegelijkertijd zonderde deze Richtlijn de gunning van zogenaamde niet-prioritaire diensten, ook wel bekend als B- diensten, uit van de openbare aanbestedingsplicht. De soorten diensten die wel, respectievelijk niet als openbaar aanbestedingsplichtig worden aangemerkt werden onderscheiden in bijlage I A en bijlage I B bij de Richtlijn, onder het nieuwe recht zijn deze terug te vinden in bijlagen A en B bij Richtlijn 2001/18/EG. Ten aanzien van de A-diensten gold volgens art. 8 van Richtlijn 92/50/EEG het uitgebreide aanbestedingsregime van de art. 11 tot en met 37. Voor de onderhavige zaak is voornamelijk het lichte regime van de Richtlijn van belang dat van toepassing is op B diensten. Volgens art. 9 van de Richtlijn golden hiervoor enkel art. 14 en 16. Art. 14 bevatte niet meer dan de verplichting voor de aanbestedende dienst om de dienstopdracht en de bijbehorende contracten te omschrijven aan de hand van bepaalde technische specificaties. Art. 16 bevatte enkel de plicht om de uitslag van procedures tot gunning van in bijlage I B vermelde soorten diensten aan de Commissie kenbaar te maken. Het lichte regime bevatte dus geen verplichting tot openbare aanbesteding van B-diensten, zelfs geen verplichting om vooraf aan te kondigen dat een opdracht voor dienstverlening zou worden geplaatst. Wel was het volgens art. 43 van de Richtlijn mogelijk om het uitgebreide regime dat gold voor A-diensten ook op de B-diensten van toepassing te verklaren, maar dit diende te geschieden na een onderzoek van de Commissie en na raadpleging van twee comitologie-comités. Dit had nog niet plaatsgevonden toen de feiten die aanleiding gaven voor het geschil in de onderhavige zaak zich voordeden. De reden waarom werd besloten om voor B-diensten voorlopig te volstaan met een lichter aanbestedingsregime wordt niet geheel duidelijk uit de considerans bij de Richtlijn, waarvan de 22e overweging luidt: Overwegende dat gedurende een overgangsperiode de volledige toepassing van de onderhavige richtlijn moet worden beperkt tot opdrachten voor dienstverlening waarvoor de bepalingen van de richtlijn de mogelijkheden tot uitbreiding van het grensoverschrijdende verkeer ten volle garanderen; dat de opdrachten voor andere diensten gedurende een bepaalde tijd moeten worden gevolgd, alvorens wordt besloten de richtlijn daarop volledig toe te passen [ ] Uit deze passage wordt niet precies duidelijk of de B-diensten werden uitgezonderd van de openbare aanbestedingsplicht omdat, vanwege de aard van de deze diensten, niet mag worden aangenomen dat zij al te snel grensoverschrijdend konden of zouden worden aanbesteed. Met andere woorden; reden voor het lichtere regime zou kunnen zijn dat er onvoldoende grensoverschrijdende handel in niet-prioritaire diensten plaatsvond om de aanbesteding daarvan op communautair niveau te reguleren. * [4] Feiten De materiële vraag die in deze verdragsinbreukprocedure centraal staat, is of de Ierse regering een opdracht die zij in 1992 verleende aan de bank An Post om sociale uitkeringen te verstrekken aan uitkeringsgerechtigden, terecht onderhands, dus zonder openbare kennisgeving en een daaropvolgende gunningsprocedure, heeft verleend en of zij vervolgens terecht de gunning enkele malen heeft verlengd zonder daarbij enige vorm van transparantie te betrachten, bijvoorbeeld door publicatie van het voornemen een opdracht te plaatsen of te verlengen. * [5] Het type dienstverlening

3 dat aan de orde is valt onder bijlage I B, onder de in die bijlage onderscheiden restcategorie overige diensten. Het lichtere regime van art. 14 en 16 van de Richtlijn was hierop dus van toepassing waardoor naar de letter van de Richtlijn zelfs het aankondigen van het voornemen tot aanbesteding niet verplicht was. Dat de zaak in Luxemburg bijzonder ernstig wordt genomen, blijkt wel uit het feit dat de Grote kamer van het Hof zich over de materie boog. Dat de zaak ook buiten het groothertogdom de gemoederen bezighoudt wordt duidelijk uit de voeging van Denemarken, Frankrijk, Nederland en Finland als geprivilegieerde interveniënten. Stellingen van partijen en de conclusie van de A-G De Commissie geeft aan een klacht te hebben ontvangen van een derde over de onderhandse gunning van de opdracht aan An Post. Zij stelt zich op het standpunt dat art. 43 en 49 EG zich verzetten tegen zulke gunning, al gaat het om een dienst die onder bijlage I B valt waarvoor vooralsnog geen aanbestedingsplicht geldt. Hiertoe voert zij aan dat art. 43 en 49 EG een aanvullende functie hebben bij de toepassing en interpretatie van de Richtlijn en dat deze werking zover gaat dat een openbare kennisgeving had moeten worden gedaan alvorens Ierland de opdracht aan An Post had mogen verlenen. Hiermee wordt de meer fundamentele formeelrechtelijke vraag opgeworpen hoe de verhouding tussen primair en secundair gemeenschapsrecht is indien, zoals in casu, de werkingssfeer van een Richtlijn kan worden uitgebreid nadat zij in werking is getreden. Zoals hierboven reeds opgemerkt, was het immers mogelijk dat het toepassingsbereik van de Richtlijn kon worden verruimd, waardoor de verplichting tot het openbaar maken van een voornemen tot aanbesteding van opdrachten voor prioritaire diensten, geregeld in art. 15 van de Richtlijn, ook voor niet-prioritaire diensten zou gaan gelden. De Commissie stelt echter voor om deze mogelijkheid te passeren en de transparantieverplichting rechtstreeks op het Verdrag te baseren. Daartoe stelt de Commissie dat, hoewel de betrokken soort dienst niet onder reikwijdte van de Richtlijn valt, Ierland art. 43 en 49 EG alsmede de algemene beginselen van transparantie en non-discriminatie heeft geschonden door de opdracht aan An Post te gunnen zonder voorafgaande bekendmaking van het voornemen tot aanbesteding. De Commissie leunt bij deze interpretatie van het primaire recht op de arresten Telaustria en Telefonadress, * [6] HI* [7] en de beschikking van het Hof in de zaak Vestergaard. * [8] Uit deze zaken bleek al dat het verdragsrecht inroepbaar is naast bepalingen van secundair gemeenschapsrecht, in het bijzonder het gemeenschappelijke aanbestedingsrecht. Het primaire recht vervult hier een aanvullende taak waar de richtlijnen zwijgen. In de zaak Coname* [9] werd bepaald dat het primaire recht de aanbestedende openbare lichamen ten minste verplicht tot de inachtname van een passende mate van transparantie, zodat ondernemingen uit andere lidstaten hun interesse kunnen tonen voor een opdracht voordat de opdracht wordt gegund. Ierland beroept zich zijnerzijds echter op het lex specialis-beginsel en wijst erop dat de Commissie de op de lidstaten rustende verplichtingen ten aanzien van gunning van overheidsopdrachten op oneigenlijke wijze uitbreidt door haar aanvullende beroep op de bepalingen uit het EG-Verdrag; hierdoor komt de grotere rechtszekerheid die afgeleid recht beoogt te geven in deze materie in het gedrang. Er mag immers vanuit worden gegaan dat er geen verplichting is tot het aankondigen van het voornemen tot gunning van B-diensten. Ook wijst Ierland erop dat de Commissie geen initiatieven heeft genomen om de lacune in de Richtlijn wetgevend op te lossen, terwijl de tekst wel herhaaldelijk is gewijzigd en dat het kennelijk nu niet aangaat dezelfde materiële wijzigingen af te dwingen met een beroep op de voornoemde twee vrij-verkeersbepalingen. De Commissie pareert dit argument eenvoudigweg door te wijzen op de ondergeschiktheid van het secundaire recht aan het primaire recht. A-G Stix-Hackl begint haar onderzoek met het beantwoorden van de vraag of het primaire recht de aanbestedingsrichtlijnen in dit geval vervolledigt. Zij wijst erop dat in het arrest Coname het Hof de relevante verdragsartikelen ook van toepassing verklaarde op opdrachten die door geen van de Europese aanbestedingsrichtlijnen worden gedekt. Hieruit leidt zij af dat de verplichting om aan te besteden in beginsel wordt geregeld door art. 43 en 49 EG en dat dus ook de voorwaarden waaronder moet worden aanbesteed, worden geregeld door die bepalingen. Of aan die bepalingen invulling moet worden gegeven in de onderhavige casus, hoeft alleen te worden bepaald indien de Richtlijn geen uitputtend karakter heeft. Dat heeft de Richtlijn niet, zo concludeert de A-G. Art. 11 lid 3 regelt de mogelijkheid om zonder betrachting van enige vorm van transparantie opdrachten onderhands te gunnen, maar deze bepaling is (nog) niet van toepassing op de diensten in bijlage I B. Hierdoor is er restruimte voor aanvullende werking van het Verdrag ten aanzien van de vraag welke mate van openbaarheid er moet worden gegeven aan een voornemen tot het plaatsen van een opdracht. Hiermee rijst de vraag hoe een uit het primaire recht afgeleide verplichting tot aankondiging eruit zou moeten zien, en, in het verlengde daarvan, de vraag of het voor lidstaten steeds op voorhand voldoende duidelijk zou zijn aan welke verplichtingen zij moeten voldoen, nu uit art. 43 en 49 EG niet te destilleren is hoe in een concreet geval toepassing moet worden geven aan de transparantieplicht die in Telaustria werd onderscheiden. Daarnaast is het zo dat er ook uitzonderingsgronden bestaan; art. 11 lid 3 van de Richtlijn is hier een concreet voorbeeld van. In het geval bijvoorbeeld geen inschrijvingen zijn gedaan of in geval om redenen van bescherming van alleenrechten slechts een enkele gegadigde voor gunning in aanmerking komt, is onderhandse gunning mogelijk. * [10] Een dergelijke uitzonderingsgrond behoort dus ook tot de primaire communautaire rechtsorde, iedere andere lezing zou ertoe leiden dat de Richtlijn op dit punt in strijd zou zijn met het Verdrag. Ierland heeft zich echter niet op een uitzonderingsgrond beroepen. De A-G wijst erop dat het Hof in een procedure op grond van art. 226 EG een beroep op een uitzonderingsgrond ook niet ambtshalve mag inbrengen. Ook deze ontsnappingsroute biedt Ierland dus geen soelaas. Ierlands laatste strohalm is een appel aan het rechtszekerheidsbeginsel. De laatste opdracht die Ierland aan An Post verstrekte zonder openbare aankondiging, dateert van Pas in 2000 werd het arrest Telaustria gewezen, zodat eerst toen duidelijk werd dat het primaire recht een verplichting tot publicatie van een kennisgeving van gunning omvat. Ierland had op het moment van de laatste onderhandse gunning van de opdracht dus nog geen weet van de in Telaustria onderscheiden regel, noch had zij daarvan weet kunnen hebben. Omdat de uitleg die het Hof aan verdragsbepalingen geeft altijd met terugwerkende kracht werkt tot het moment waarop het verdragsartikel dat wordt geïnterpreteerd van kracht werd, wordt Ierland ook hier de pas afgesneden. De transparantieverplichting gold in

4 retrospect al vanaf Wel merkt de A-G op dat de onwetendheid van Ierland wellicht wel een rol zou kunnen spelen bij de boetetoemeting in het kader van een procedure onder art. 228 EG. Ook dit biedt Ierland dus geen troost. Uitspraak Het Hof gooit het over een geheel andere boeg dan de A-G en houdt het, met slechts 37 rechtsoverwegingen, extreem kort. Het wijst er, onder verwijzing naar Coname en Telaustria, in essentie enkel op dat de gunning van een opdracht zonder dat er sprake is van enige transparantie discriminerend werkt ten opzichte van ondernemingen in andere lidstaten die ook in de opdracht geïnteresseerd zouden kunnen zijn. Het ontbreken van transparantie levert daarmee indirecte discriminatie op in de zin van art. 43 en 49 EG; van een beroep op een rechtvaardigingsgrond kan in het onderhavige geval volgens het Hof geen sprake zijn, waardoor de schending al bijna kan worden vastgesteld. Bijna, want vervolgens maakt het Hof een onverwachte draai: de Commissie heeft niet genoegzaam aangetoond dat de klacht die zij ontvangen heeft afkomstig is van een buitenlandse onderneming die gegadigde zou zijn geweest voor de opdracht. Omdat hierdoor het grensoverschrijdende belang dat gemoeid zou moeten zijn met het geschil niet kan worden aangetoond en dus niet kan worden vastgesteld of het geschil een communautaire dimensie heeft, strandt de zaak alsnog op dit punt en wordt Ierland in het gelijk gesteld. Noot Vanuit puur aanbestedingsrechtelijk oogpunt biedt dit arrest weinig nieuws; dat ook bij de gunning van opdrachten die niet onder de aanbestedingsrichtlijnen vallen transparantieverplichtingen gelden die rechtstreeks uit het EG-Verdrag voortvloeien, was reeds bepaald in de zaken Coname en Telaustria. Belangwekkend is echter de manier waarop de rechtstreekse werking van art. 43 en 49 EG zich verhoudt tot de werking van Richtlijn 92/50/EEG. Het Hof maakt hier een curieuze sprong: hoewel de verplichting tot kennisgeving van aanbesteding van de niet-prioritaire diensten expliciet van de werking van de Richtlijn waren uitgezonderd, wordt via de band van de genoemde verdragsartikelen toch enige verplichting tot transparantie bij aanbesteding van B-diensten ingelezen. Het Hof geeft helaas bijzonder summiere uitleg bij de overwegingen die leiden tot zijn uiteindelijke uitspraak. Niettemin lijkt het er op dat het Hof oordeelt dat, nu Richtlijn 92/50/EEG nog niet in werking was getreden (en uiteindelijk ook nooit is getreden) voor niet-prioritaire diensten, ten aanzien daarvan gewoon onverkort het Verdrag gold. Er is, tot het moment dat de Richtlijn in volle(re) omvang in werking zal treden ten aanzien van niet-prioritaire diensten, geen ander geldend Gemeenschapsrecht dat invulling geeft aan de aanbestedingsrechtelijke beginselen van transparantie en non-discriminatie ten aanzien van de materie die de genoemde richtlijnbepalingen regelen. Met andere woorden: de tekst van de Richtlijn, met name art. 11 en 15, was van geen inhoudelijke betekenis, ook al bestond het voornemen om die twee bepalingen ook op B-diensten toe te gaan passen. Van overlapping tussen het verdrag en de Richtlijn is dus geen sprake vanwege de opgeschorte werking van de Richtlijn ten aanzien van B-diensten. Toch leidt de uitspraak tot een bepaaldelijk schizofrene situatie: de Richtlijn zelf bepaalde tot in detail wat de bekendmakingsverplichtingen waren voor zowel prioritaire als niet-prioritaire diensten en vormde daarmee voor beide categorieën een gedetailleerde invulling van het primaire gemeenschapsrecht. Art. 43 van de Richtlijn bepaalde dat de Richtlijn ook volledig op niet-prioritaire diensten van toepassing kon worden verklaard. Het lag dus kennelijk in de bedoeling van de communautaire wetgever om dezelfde eisen die van toepassing zijn op prioritaire diensten, te zijner tijd ook toepassing te laten vinden ten aanzien van niet-prioritaire. Hoewel ten aanzien van de laatste categorie de werking van de Richtlijn tot nader order is opgeschort, zijn de precieze verplichtingen waarvan verwacht mag worden dat zij gaan gelden voor niet-prioritaire diensten al wel vastgelegd, maar deze hebben geen blokkerende functie ten aanzien van art. 43 en 49 EG. Toch gelden volgens het Hof tot de tijd dat de Richtlijn in volle omvang zou gaan gelden de meer amorfe beginselen die uit het Verdrag voortvloeien. Hoewel de Commissie in 2006 wel een interpretatieve mededeling * [11] heeft gedaan waarin te vinden is welke verplichtingen gelden voor aanbestedingen die onder geen van de aanbestedingrichtlijnen vallen, wordt door het Hof niet duidelijk gemaakt wat het primaire gemeenschapsrecht nu precies voorschrijft in het voorliggende geval, dat voor 2006 speelde. Voor het Ierse standpunt is zeker ook wat te zeggen. Zou immers een lidstaat er niet van mogen uitgaan dat de invulling die in de Richtlijn is vastgelegd het primaire recht fixeert en daarmee de werking daarvan blokkeert, ook al is Richtlijn 92/50/EEG nog niet in volle omvang in werking getreden ten aanzien van niet-prioritaire diensten? Indien immers voor niet-prioritaire diensten volledig andere verplichtingen zouden gaan gelden dan de Richtlijn voorschrijft, waarom roept art. 43 van de Richtlijn dan de mogelijkheid in het leven voor de Commissie om de Richtlijn ook van toepassing te verklaren op overheidsopdrachten voor andere, in bijlage I B opgenomen diensten? Het is hiernaast ook interessant om te zien dat de zaak uiteindelijk strandt op de onduidelijkheid van de identiteit van de gegadigde voor de opdracht die zich met een klacht bij de Commissie heeft gemeld. Alleen de interesse van een buitenlandse gegadigde lijkt de zaak de benodigde interstatelijke dimensie te kunnen geven. Het arrest Parking Brixen* [12] leek nu juist aanleiding te geven om aan te nemen dat ook in zuiver interne situaties het EGaanbestedingsrecht een rol te vervullen heeft. * [13] In die zaak draaide het echter niet om B-diensten maar om A- diensten, waarvan het grensoverschrijdend belang dus kennelijk zonder meer mag worden aangenomen. Het Hof lijkt in An Post aan te willen geven dat het grensoverschrijdend belang van B-diensten daarentegen niet zonder meer mag worden aangenomen, wat op zich recht doet aan art. 43 van de Richtlijn. De bewijslast om aan te tonen dat in een individueel geval waarin B-diensten aan de orde zijn wél een interstatelijk belang aanwezig is, ligt, in het kader van een verdragsinbreukprocedure, bij de Commissie. De uitspraak wringt juridisch echter op een fundamenteel punt, dat op zich niet nieuw is, maar ook niet nader wordt verklaard in dit arrest. De verlening van niet-prioritaire diensten heeft volgens de oude en de nieuwe * [14] aanbestedingsrichtlijnen niet bij voorbaat een grensoverschrijdend karakter. Pleitbaar is dat deze categorie diensten daarmee ook niet onder de reikwijdte van art. 43 en 49 EG valt, waardoor het Verdrag in het geheel niet van toepassing is. Was het dat wel, dan zouden de in de eerder genoemde interpretatieve mededeling * [15] van de Commissie

5 neergelegde transparantiebeginselen in acht moeten worden genomen. Vraag blijft op grond waarvan nu een EGrechtelijke verplichting tot het betrachten van transparantie kan worden vastgesteld? Niet op grond van de Richtlijn en niet op grond van het primaire recht: beide staan buitenspel vanwege een vermoeden van gebrek aan interstatelijk karakter van de verlening van niet-prioritaire diensten. Anderzijds kan, zonder dat enige verplichting tot transparantie geldt, nooit objectief een grensoverschrijdend belang worden vastgesteld omdat ondernemingen geen kennis kunnen nemen van voornemens van buitenlandse openbare lichamen om opdrachten te plaatsen. Het Hof lijkt in An Post juist deze patstelling te willen doorbreken. Inderdaad lijkt hiermee bezegeld te worden dat bij toepassing van het Europese aanbestedingrecht een pre-interstatelijk effect* [16] moet worden aangenomen, op grond waarvan enkele minimumverplichtingen gelden voor openbare lichamen, waaronder de verplichting tot het publiceren van een voornemen tot het plaatsen van dienstverleningsopdrachten. J. Meulman *[1] Richtlijn 92/50/EEG van de Raad van 18 juni 1992 betreffende de coördinatie van de procedures voor het plaatsen van overheidsopdrachten voor dienstverlening, PbEG 1992, L209/1, zoals gewijzigd bij Richtlijn 93/36/EEG van de Raad van 14 juni 1993, PbEG 1993, L199/1, Richtlijn 97/52/EG van het Europees Parlement en de Raad van 13 oktober 1997, PbEG 1997, L328/1 en Richtlijn 2001/78/EG van de Commissie van 13 september 2001, PbEG 2001, L285/1 (datum van intrekking: 30 januari 2006). Hierna: Richtlijn 92/50/EEG of de Richtlijn (overigens niet te verwarren met de Dienstenrichtlijn). *[2] Richtlijn 2004/18/EG van het Europees Parlement en de Raad van 31 maart 2004 betreffende de coördinatie van de procedures voor het plaatsen van overheidsopdrachten voor werken, leveringen en diensten, PbEG 2004, L134/114. *[3] Het ging daarbij om: hotel- en restauratiediensten, spoorwegvervoerdiensten, vervoerdiensten over het water, diensten voor ondersteunend en hulpvervoer, diensten van juridische aard, plaatsing van personeel en personeelsverschaffing, opsporings- en bewakingsdiensten, (uitgezonderd vervoer per pantserwagen), diensten voor onderwijs en beroepsonderwijs, gezondheids- en sociale diensten, diensten voor recreatie, cultuur en sport en andere diensten. *[4] Zie ook J.W.A. Bergevoet, De toepassing van het transparantiebeginsel bij niet-gereglementeerde opdrachten nader beschouwd, NTER 2008/4, p. 113 en 116. *[5] De opdracht werd initieel verleend tot 31 december 1996, maar vervolgens verlengd tot 31 december In mei 1999 is de overeenkomst opnieuw verlengd van 1 januari 2000 tot en met 31 december De overeenkomst is daarna, mede door de interventie van de Commissie, niet meer expliciet verlengd maar An Post voerde haar op ad hoc-basis uit (r.o ). *[6] HvJ EG, 7 december 2000, zaak C-324/98, Telaustria Verlags GmbH en Telefonadress GmbH t. Telekom Austria AG,Jur EG 2000, p. I *[7] HvJ EG 18 juni 2002, zaak C-92/00, Hospital Ingenieure Krankenhaustechnik Planungs-Gesellschaft mbh (HI) t. Stadt Wien, Jur EG 2002, p. I *[8] Beschikking van het HvJ EG van 3 december 2001, zaak C-59/00, Bent Mousten Vestergaard t. Spøttrup Boligselskab, Jur EG 2001, p. I *[9] HvJ EG 7 21 juli 2005, zaak C-231/03, Conzorzio Aziende Metano (Coname) t.comune di Cingia de Botti, Jur EG 2005, p. I-7287, SEW 2006, 35, p. 166 (m.nt. H.J. van Harten). *[10] De overige uitzonderingsgronden zijn: (3) gunning aan de winnaar van een prijsvraag; (4) de termijnen uit de art. 17 tot en met 20 kunnen wegens dwingende spoed niet worden gehaald; (5) gunning van onvoorziene aanvullende diensten aan een initieel begunstigde van een hoofdopdracht (mits onscheidbaar van de hoofdopdracht en mits zij noodzakelijk zijn voor vervulling van de hoofdopdracht); (6) nieuwe dienstopdrachten die een herhaling zijn van de basisopdracht (mits ook de herhalingen zijn uitgeschreven bij de oorspronkelijke opdracht en mits binnen een periode van drie jaar nadien verstrekt). Cf. art. 11 lid 3 sub c, d, e en f van de Richtlijn. *[11] Interpretatieve mededeling van de commissie over de Gemeenschapswetgeving die van toepassing is op het plaatsen van opdrachten die niet of slechts gedeeltelijk onder de richtlijnen inzake overheidsopdrachten vallen, PbEG 2006, C179/02. Zie met name paragraaf 2.1 voor de transparantieverplichting. *[12] HvJ EG 13 oktober 2005, zaak C-458/03, Parking Brixen GmbH t.gemeinde Brixen en Stadtwerke Brixen AG, Jur EG 2005, p. I-8585, SEW 2006, 36, p. 170 (m.nt. J.M.P. Janssen). *[13] Zie E.R. Manunza: Alle aanbestedingen zijn interstatelijk, in: E.R. Manunza, L.A.J. Senden: De EU: de interstatelijkheid voorbij? Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2006, p. 71 en 79. *[14] Zie Richtlijn 2004/18/EG, art. 21, dat in essentie het equivalent is van art. 9 van Richtlijn 1992/50/EEG. *[15] Supra, noot 11. *[16] E.R. Manunza, supra, noot 13, p. 80. Copyright (C) Kluwer 2009 SEW 2009/167