INHOUD. 73 C. S. Oldenburger-Ebbers De tuinarchitectuur van Johann Georg Michael ( )

Transcriptie

1

2 1 cember.a.va n.f.va n.w.va nfir.c.va np M. Dominicus-van INHOUD KONINKLIJKE NEDERLANDSE OUDHEIDKUNDIGE BOND Opgericht 17 januari 1899 Beschermvrouwe H.K.H. Prinses Juliana. Bulletin Tweemaanlijks tijdschrift van KNOB, tevens orgaan nd eva Rijksdienst voor ed Monumentenzorg en Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bomonrzoek. Redactie Prof. dr Voorn (hoofdredacteur), prof. dr. E. R. M. Taverne (adviseur), mevr. drs. M. M Boven, mevr. drs. M.L.A. J.Th.Brekelmans, mevr. drs. M. J. Dolfin, mevr. drs. J. B. Geerlink, mevr. drs. M.Krauwer,. dr ir R.A.F. Smook, prof. dr. ir. C.. LTemminck Groll, ir Traa, mevr. M.P.WoIff, prof. dr. A. n rva Woud. Redactieraad Prof. dr. W.J.H.Willems, mr. C.. HGoekoop, drs..f UHylkema, drs. J Regteren Altena, drs. C. O. A. Baron Schimmelpenninck van r Oije, ir. C. J. Vriesman, mevr. drs. M.J.H.Willinge. Lay-out ne vormgeving Walburg Pers. Summaries Mevr. drs. M. L. A. J.Th. Brekelmans. 73 C. S. Olnburger-Ebbers De tuinarchitectuur van Johann Georg Michael ( ) 80 Eugène L. H. Roebroeck Interpretatie van Zonnewijzerfragmenten 85 Hans Renes Ou visvijvers ni Zuid-Limburg 98 Publikaties The Dutch garn in the seventeenth century (John Dixon Hunt, red.) (recensie: Soest);.H CGoekoop, Op zoek naar Ithaka (recensie: D. J. Waarsenburg) 102 Recent verschenen met bericht over the (bericht:.va ng Kabinet r Herwaarn) Koningin 104 Berichten De Nerlandse Tuinenstichting Archeologie: Graven voor Farao (Teleac-cursus), Vindplaats Velsen, van prehistorie tto pruikentijd, Thermenmuseum Rome vernieuwd, Archeologie nd eaa Roer, O RM 'Light' Monumentenzorg: Werelrfgoedconventie, Paleis van Justitie et Assen, Hervorm Kerk Havelte Archieven: Provinciaal archief Utrecht 111 Tentoonstellingen Herman Willem Daenls, t He Ou f Ho aan het Noorin, Pasqualini in Kampen, Sieran uit oudheid, Goun Eeuw rondom eda md Abonnementen Bureau KNOB, Achter St. Pieter HR Utrecht tel Abonnement ne lidmaatschap KNOB: f 65, ; f 40, (t/m 27 jr); f 100, (instelling etc.). Opzeggingen voor nhe tva jaar. Losse nummers ne druk Walburg Pers Postbus AE Zutphen tel Losse nummers f 15,. 113 KNOB Melingen en berichten. Afscheid van Jhr. Ir. L. L. M. van Nispen tot Sevenaer 113 Summaries 115 Auteurs Omslag: Montage foto Slot Zeist en Zonnewijzerplaat Entinghe (foto RDMZ, F. W. van Voorn; tekening H. R. Roelink, RU Groningen). ISSN BULLETIN KNOB Jaargang 90, 1991, nummer 3

3 Johann Georg (l) ( ), geboren te Rödgen i be Gieszen. Var ne zoon oefen- hetzelf beroep uit, namelijk tn da va hovenier/tuinbaas. Het is bekend dat Mi- n jr )i so p n huwelijkse va noo kd e scription,di eme t De tuinarchitectuur Johann Georg nva Michael ( ) C.. SOlnburger-Ebbers Biografische gegevens Het eerste artikeltje dat apart aan J. G. Michael werd gewijd, verscheen in het tijdschrift Floralia, voorloper van het tijdschrift Groei en Bloei, in juli 1935, p. 335 en werd geschreven door tuinarchitect L. A. Springer. Johann Georg Michael werd geboren n i Landau nhe t i vorstendom Walck nwe l e 24 april Zijn var heette eveneens chael.va nsr dracht nhe tva 1734 t to 1738 werkte nop - i Benediktijnerklooster Schaaken en dat hij van 1738 tot 1740 als 'fürstliche Gartner' werkzaam sop waslot Landau (vorstendom Walck), alwaar Michael.r j geboren werd. nva 1740 t to 1778 shi j wa vervolgens in dienst op Resinz Arolsen (vorstendom Walck) als 'Hofgartner' van Prins van Walck. Michael jr. heeft het grootste el nva zijn jeugd sdu doorgebracht in en rond Arolsen en heeft daar hoogstwaarschijnlijk van zijn var het vak geleerd. Mr. Jacob Boreel Janszoon ( ), sinds 1737 raad ne advocaat-fiscaal j edbi Admiraliteit et Amsterdam ne vanaf 1756 Meesterknaap r Houtvesterij van het Gooiland, werd in 1742 eigenaar van buitenplaats Beeckesteyn te Velsen. Hij onrhield hanlsbetrekkingen met het vorstendom Walck-Pyrmont j sin enhi wa van 1761 tto 1759 ne 1762 buitengewoon ambassaur aan het Engelse hof. Het was ze Jacob Boreel die vermoelijk begin jaren zestig van 18 eeuw jonge Johann Georg Michael.ui tjr Arolsen naar Beeckesteyn heeft gehaald, om in dienst van hem op zijn buitenplaats te werken. 1 In een brief van tuinarchitect L.P.Zocher, Michael's achterkleinzoon, aan L. A. Springer, schrijft Zocher 'Hij.G(J. Michael Enge- aanleg r engelsche parken gaan besturen en aanran nme te aanbeveling nva Jhr. Boreel edi toenmaals son land ni land vertegenwoordig, n heeft wijze van aanleg daarna met veel succes hier toegepast'. 2 Op trouw Michael jr. met Anna Maria Smit, afkomstig t ui akte Haarlem. nd ei voorwaarn ( ) staat vermeld dat Michael woont op buitenplaats van heer Boreel te Velsen (= Beeckesteyn) en dat zijn beroep architect is. 3 In doopakte van hun dochter Anna Margaretha (gedoopt ), heeft Michael als beroep 'bosch garnier' opgegeven." Zijn vrouw Anna Maria noemt Afb.. 1Plattegrond nva Stowe Uit: Stowe, a fth eo zich in 1770 'Engelse tuijnvrouw', op Beeckestijn, hetgeen zoveel zal betekenen als vrouw van tuinbaas die ontwerpt en aanlegt ni Engelse landschapsstijl. Op plattegrond van Beeckesteyn, 6 noemt Michael zich weer architect: 'gemeeten geteekend en in ser stand gebragt, door n architekt J.G. Michael. 1772'. po ze plattegrond staat kee nooopstand nva hun eenvoudige huis (D. Architect wooning) afgebeeld e moestuinen si plaats nhu va huis ne aangegeven even buiten ed magnificent house dan garns., (..) noordoost-zuidwest lopen grenslaan, rte hoogte van landschappelijke tuinaanleg op Beeckesteyn. In 1775 heeft Prins Willem V zijn vrouw Prinses Wilhelmina van Pruisen in mei 1768 Beeckesteyn bezocht ne daar ed grote laan nd ee colonna dha bewonrd, Michael aangezocht s omal 'jardinier architect' op Het Loo te komen werken. 8 Waarom t di niet si doorgegaan, si niet -be kend. Na het overlijn van Jacob Boreel in 1778, BULLETIN KNOB

4 aa nte nemen,.2 Plattegrond veranring ahe t N»4* nc AA ;*A tehi j wi vanaf * * *» * 4 * 4' * *t l* *. 4 * * *» 4V4V4V*» * *» * <» * 4 <» 4 4* *4a.>4 f f4 nva Beeckesteyn, détail landschappelijke el; door.g JMichael 1772 (zie voor détail co/ona afb. 4), e. Philips, is Michael waarschijnlijk in dienst van familie Boreel gebleven, en wel in dienst van nieuwe eigenaar, oudste zoon Willem Boreel. Naast t he werk po Beeckesteyn werd - Mi chael ni staat gesteld anre opdrachten zoals ni landschapsstijl van buitenplaatsen Elswout en Waterland. ezi verr the opgestel -in ventarisatie-schema. Uit een briefwisseling met Geheimsekretar Frensdorf ni Arolsen blijkt t da Michael ni 1778 ging kuren nba di Pyrmont. 1 overlijn van zijn vrouw in juni 1782,9 is Michael vermoelijk enkele malen naar Pyrmont teruggekeerd inverband tee nmereor- ganisatieplan voor t he Kurpark ni Engelse landschapsstijl. Zijn werkzaamhen aldaar vielen ongeveer tussen 1783 en 1786 nbe -e troffen niet alleen nee plan tto mornisering nhe tva park, maar waarschijnlijk even later khe t oo ontwerp nee va grafmonument ter nagedachtenis van Anna Maria Fagel-Boreel, ed dochter nva Jacob Boreel Janszoon en echtgenote van Francois Fagel, Griffier r Staten Generaal ( ). Zij is in 1781 in het Kurpark Pyrmont overlen.1 t He betreft hier nee tempeltje ni Dorische stijl, tevergelijken tme Roton, door Michael ontworpen voor Oud-Berckenroe te Heemste. Het monument is in 1787 gebouwd als zicht-beëindiging van midlste laan van het aldaar ganzevoetstruk- gelegen lanenstelsel n i tuur. 1, 10 Michael's werkzaamhen n i Nerland wern j bi zijn afwezigheid opgevangen door zijn aanstaan schoonzoon J.D.Zocher sr., me ed beginjaren

5 va n da n ed ni nhe t nzo ume bijvoorbeeld te d va n J.M Morel, J.J Rousseau, 3. Vóór ge n di t ke nme t plattegronn Stowe (1769) waarin ed afbeeldingen ne plattegrond belangrijke documenten vorm ne nhe t scription e afbeeldingen ra l we enige f o nda t hi n ne nbi j no g rotsen, watervallen, bruggetjes, boten ne veel lotusbloemen; - smalle paadjes die langs een veelvoud van taferelen lein. Geen bre wanldreven, want Chinezen zijn niet gewoon langs bre lanen te wanlen. ed lanen ni Michael's ontwerpen zijn veelal ou zichtlanen tee nui vorige perio. j Hi heeft ze gehandhaafd, mogelijk omdat ed bomen niet kaprijp waren; - romantische kleinschalige bostaferelen, zo mogelijk met beek en rots en tuingebouwen. nee bijzonre aanplant nva bomen, struiken ne planten verrijkte ze scènes; - huiveringwekken taferelen met rotsen, watervallen en hutten. De vijverpartijen ken- vlakke oevers, soms bekt t me bloe- struiken ne bomen t me overhangen twijgen, zoals nee treurwilg; - beplanting met een grote variatie in vorm en kleur. Bloeien struiken zijn zeer geliefd evenals treurwilg tmezijn overhangen takken. Nb. Deze bloeien struiken, die later n i Engelse landschapsstijl veel toegepast wern, noem men in Nerland 'Engels hout'. De toepassing van 'clumps of trees' vindt nmeminr j edbi Chinezen. Zoals t ui he voorgaan blijkt, wordt door Chambers niet over toepassing van typische Chinese architectuur (pagos, bruggen, theepaviljoens enz.) gesproken, alleen over gebouwen. De Chinese tuinkunst legt n me ne he t -nhe i ma n - tachtig samenwerkte. Zo is bijvoorbeeld het ontwerp voor Biljoen (1784) taa nda Michael werd opgedragen, a qu tekenstijl e to schrijven aan J.D.Zocher sr. 11 Michael is, getuige enkele notariële akten uit 1789 en 1790, steeds op Beeckesteyn blijven wonen, totdat j p2o hi november 1791 e d buitenplaats 'Roosesteyn nhe t e bos genaamd Gier met halve Heerenweg en halve beek gelegen voor en langs hofste' kocht. j Hi stichtte hier nee kwekerij, gelegen langs Heerenweg van Santpoort naar Velsen, even nte zuin De boelscheiding vond plaats 0me i erfgenamen waren zijn oudste Beeckesteyn. Johan Georg Michael is 15 februari 1800 op Roosesteyn overlen. zoon Johan Georg (III), Kapitein r Bataafsche artillerie, die te Velsen (op Roosesteyn) woon; zijn dochter Maria Christina, echtgenote van Johann David Zocher sr., wonen et Haarlem ne zijn jongste zoon Hendrik Christoffel woonachtig et Velsen. De oudste zoon Johann Georg Michael (III) bleef po Roosesteyn wonen ne heeft koo als architect van buitenplaatsen gewerkt. Onr zijn leiding werd e d Sparrendaal onr Bloemendaal in buitenplaats ge reorganiseerd. 16 hier t ui kunnen concluren dat J. G. Michael (II) eerre veranring in landschapsstijl hier heeft ontworpen. Welke invloed heeft het werk van Johann Georg Michael onrgaan? De werkzaamhen van J. G. Michael in Nerland vallen tussen ongeveer 1765 ne 1800, ed tijd nhe tva rland. 17 neo-classicisme nne -i Wanneer eon sw afvragen welke inspiratiebronnen Michael gehad zou kunnen hebben, j the bi creëren nva zijn interpratie nva Engelse en/of Chinese landschapsstijl, kunnen ew drie facetten aanwijzen, edi vor- belangrijk geweest kunnen zijn voor ed ming van zijn stijl. Zijn reis naar Engeland l za allereerst bepalend geweest zijn, vervolgens in zijn tijd gepubliceer (e Duits f o Nerlands vertaal) literatuur over ed nieuwe natuurlijke stijl en tenslotte zijn eventuele kennismaking t me enige reeds omgevorm parken in Nerland. 1. Volgens L. P. Zocher heeft Jacob Boreel Michael naar Engeland gezonn, om tuinkunst aldaar te besturen. j l za Hidaar vetrouwd zijn geraakt me landschapsstijl zoals Lancelot Brown ( ) edi toepaste - op Stowe - gekarakteriseerd door glooien open terreinen t me slingeren pan ne waterpartijen, ingeplant met 'clumps of trees' f o 'groupings fo trees'. nee aantal -ka rakteristieke elementen van ze Engelse landschapsstijl heeft Michael naar Nerland overgebracht, evenals ed toepassing van neo-classicistische bouwwerken en neo-gotische architectuur in ze parken. 2. Handboeken ei njaren di zestig va 18 eeuw, vóórdat Michael aan geeltelijke verlandschappelijking van Beeckesteijn begon, mogelijk door hem bestuerd zijn, bijvoorbeeld nd ei bibliotheken Arolsen fo Beeckesteijn, zijn: Engelse werken: J. D. Attiret, An account of the emperor of China's garns at Pekin, London W.Chamers, Designs chinese buildings..., met een hoofdstuk 'On the art of laying t ou garns among eth Chinese', London Een Nerlandse vertaling verscheen ni Stowe,... /A scription of the magnificent house and garns..., London Met plattegrond ne afbeeldingen. Th.Whately, Observations no morn garning, London Een Duitse vertaling verscheen ni Franse werken L'art d distribuer s le jardins suivant l'usage s chinois, Paris Julie ula onouvelle Héloise (avec la dujardin paysage Clarens', Boek IV, 11 brief). Amsterdam Een Duitse vertaling verscheen ook in 1761 (roman). J. Delille, Les jardins ou /'art d'embellir les paysages, Paris needuitse vertaling verscheen si npa 1796 (gedicht). In thenerlandsen Duits verschenen in jaren zestig geen boeken waarin landschapsstijl werd aangeprezen f o bekritiseerd, behalve nd eda reeds genoem vertalingen waren e pogin- gedaan ed natuurlijke stijl po Nerlandse buitenplaatsen et to passen. Maar bleef meestal beperkt the to aanleggen van kronkelpaadjes binnen ou laanstrukturen. De landschappelijke aanleg van het park nva Huis et Bennebroek naar ontwerp van A. Snoek (1761), vormt hier een uitzonring op. 19 Duilijk waren hier slingeren pan en waterpartijen te onrschein. In hoeverre Michael enige van ze buitenplaatsen heeft gekend, is onduilijk. Wat betreft ed literatuur edi Michael bestuerd uzo kunnen hebben, lijkt t he aannemelijk dat hij alleen Duitse en Nerlandse teksten goed nko begrijpen j e boe- en eerr gebruikt zal hebben dan boeken zonr illustraties. Romans ne gedichten zullen nhe t i algemeen niet snel door architecten sal handboek gebruikt zijn. the Uivoorgaan kunnen we concluren dat zijn belangrijkste handboeken tijns perio Beeckesteijn, geweest kunnen zijn het boek Designs of chinese buildings, van W. Chambers(1763 Nerlandse vertaling), het boek boek Observations no garning n va vertaling). morn Th.Whately (1771 Duitse Wanneer we Michaels ontwerpen vergelijken td emetheoriën nva Chambers en Whately en illustraties in het boek Stowe, lijkt het heel waarschijnlijk dat Michael ze drie boeken heeft gebruikt. Dit zal hierna worn aangetoond. In het hoofdstuk over 'het aanleggen van tui- Chinezen', nw. vachambers, ko men volgen karakteristieke elementen voor die ook door Michael zijn toegepast: talgemeen taferelen tveel me afwisseling in beleving, waarin water (watervallen) en bergen (niveauverschillen) een belangrijke rol spelen. Het Chinese woord landschap betekent ni feite water ne bergen. Om dit begrip te karakteriseren, ziet men toepassing nva eilandjes, kunstmatige geen nadruk phe to Chinese bouwwerken. toepassen nva typisch Het boek Stowe: a scription of the magnificent house and garns of the Right Honourable Richard Grenville Tempte.. embellished with a general plan of the garns. df.an o each building.. (1769), heeft.g JMichael koo zeker gekend. t He park Stowe in Buckinghamshire was één van ed eerste parken ni Engeland waarin vanaf ca vrije natuurlijke stijl werd toegepast. Charles Bridgeman introduceer in dit park natuurlijke vormen binnen ou geometrische patroon. an Bridge- werkte omstreeks 1735 William Kent op Stowe. Van zijn hand zijn onr anre Elysian Fields met Temple of Ancient Virtue en anre natuurlijke taferelen. Van 1741 t to 1751 werkte ed eigenaar Richard Grenville Earl Temple, samen met Lancelot Brown, ehe t di iale landschap po Stowe BULLETIN KNOB

6 op va n -p eod fi nd e péé nva nd e nj.g Michael J.A J.W.F.v G.K.v. Sandra.J.va n scription vorm ga vorm nd eva Grecian Valley plaats ne dva voormalige parterre - en aanleg van enorme natuurlijk gevorm waterpartijen. In 1766 werd sal sluitstuk nva Earl Temple's veranringen Corinthian Arch gebouwd, als beëindiging nd eva hoofdas nhe ti zuin. Wanmneer men plattegrond van Stowe bestuert, afgebeeld in eerrgenoemd boek, ziet men rondom het hele terrein bre dubbele lanen lopen, met aan binnenzij nva ze lanen hakhoutbosjes tme pan in natuurlijke vormen; achter het huis een grote open vallei, waaroverheen uitzicht wordt gebon op 'Rotunda' van J. Vanbrugh en 'late King's Pillar' en uiteinlijk pd eo natuurlijk gevorm waterpartij, het vroegere octogonale bassin. Wanneer men met ze plattegrond in hand, zich voorstelt een wanling te maken rondom het grote zuilijke park, dan wordt men telkens langs verschillen bostaferelen geleid en langs the grote meer, terwijl steeds nee uitzicht o tuincoraties wordt gebon. Evenzo geldt dit voor een wanling rondom Hawkwell's Hill dan Field, nd eaa oostzij nd eva Elysian Fields. De afwisseling in gezichten tijns een rondwanling is bijzonr groot Stowe. Opgemerkt dient hier te worn dat op plattegrond van Stowe geen Chinese architectuur staat afgebeeld. ed veranringen Lancelot Brown vonn plaats tussen 1741 en 1751, vóór tijd dat verhalen van W. Chambers bekend wern (1757). De eerste vertaling van het werk van J. D. Attiret verscheen echter wel in ze tijd (1747), maar had kennelijk nog geen invloed. Afb.3. Stowe. Corinthian Arch. Uit: Stowe, a fth eo magntficent house dan garns.,.) (. Inventarisatie nva tuinarchitectuurprojecten va ( ), ni chronologische volgor Jaar vanontwerp Plaats project Naam project Opdrachtgever Vindplaats ontwerp of historische bron ca ca vanaf 1781 vanaf 1781 vanaf vanaf 1783 tussen / ca /1796 en Velsen Vogelenzang Overveen Velsen Slochteren Doorwerth Velp Pyrmont (D.) Haarlem Overveen Stavern Arnhem Bloemendaal Heemste Leersum Beverwijk Beeckesteyn Vogelenzang Elswout Waterland Fraeylemaborg (niet uitgevoerd) Doorwerth Biljoen/Beekhuizen Kurpark (niet uitgevoerd) Welgelegen Oosterduin Stavern Wanling singels Wildhoef Oud-Berckenroe Broekhuizen Adrichem Jacob Boreel Janszoon Jan van Marselis Jacob Boreel Jacobszoon Archibald Hope H. Veldtman. Bentinck. Spaen Prins nva Walck Henry Hope P. Muilman A.F. R. E. Baron van Haersolte Gemeente W.. PhKops Mw. C.C.Hotzon (Hodshon) Mr. C Nellesteyn Hogendorp Bibl. LU 6 Vogelenzang, situatietekening Lutgers, Mond. overlevering RA Groningen, AH Fraeylemaborg RA Gelrland, HA Doorwerth RA Gelrland, HA Biljoen Bibl. GH Kassei GA Haarlem, 2 ontwerpen H.Numan, Opr. Haerl. Courant GA Arnhem, 2 ontwerpen Part. Coll., 2 ontwerpen GA Haamste Lutgers, Aantekeningen G. K.van Hogendorp, ARA Wijck ; ), Boe- Verr zijn volgen buitenplaatsen aan J. G. Michael toegeschreven: Velserbeek, Groeneveld en Twickel; Bloemenheuvel (H. v.d. kenro. (LH.AIbers, 1984) ne Sparrendaal (C.S.OInburger-Ebbers, ezi biografische gegevens).

7 n' ane w Rotunda, gebouwd J.Vanbrugh, verto- Roton po ne va n is. ndi t I ndi ew ein In al s - el of len van zichtla(a)n(en) wor- gehandhaafd ne incinteel wordt ed zichtas afgesloten door een gebouw of ka- n - lanen - incinteel Stowe noo ki Bij Whately begint aanleg met een romantisch karakter et verschuiven naar nee aanleg met een lanlijk agrarisch karakter. Samenvattend kunnen e w stellen t da J. G. Michael inrdaad een reis naar Engeland heeft gemaakt ne Stowe heeft bezocht ( overeenkomst in architectuur en plaatsing n vacorinthian Arch op eend colonna po Beeckesteyn wijzen hierop). De vormgevingsieën toegepast in Chinese tuinkunst n e morne Engelse tuinkunst, uitgewerkt door Chambers ne Whately, zijn tinhe ontwerp nva Beeckesteyn en in Michael's latere ontwerpen terug te vinn. In praktijk n vahierna toegepaste landschapsstijl in Frankrijk, Duitsland en Nerland, zullen ed karakteristieke elementen van ed Chinese ne Engelse stijl door elkaar worn gebruikt. nme spreekt da Frankrijk van anglo-chinese stijl (zie hierna het werk van G. L. Le Rouge). Vormanalyse van ontwerpen nva Johann Georg Michael Afb. 4. Beeckesteyn. Colona. Détail van plattegrond van Beeckesteyn uit 1772 (J. G. Michael en C. Philips: zie afb. 2). De karakteristieke elementen van Stowe vinn ew incinteel ni Michael's werken terug. Ditzijn rondwanlingen rondom een open veld, met steeds afwisselen gezichten, een opengehoun hoofdas, die zowel op Stowe als op Beeckesteyn, afgesloten werd door een triomphboog (Corinthian Arch) of colonna, grote slingeren waterpartijen en beken, hakhoutbosjes met pan in min of meer natuurlijke vormen en een aantal gebouwtjes in classicistische of gotische stijl, naast neeenkel monument en een ruïne of grot. Als Michael inrdaad een studiereis naar Engeland heeft gemaakt, lza hij zeker Stowe hebben bezocht, omdat t di park in die dagen hét voorbeeld was van nieuwe natuurlijke landschapsstijl. Mogelijk heeft Michael ze reis gemaakt in of na 1766, toen ed Corinthian Arch geplaatst werd als beëindiging van zuilijke zichtas. Het is opvallend dat ook zichtas op Beeckesteyn door een sterk gelijken boog, colona, werd afgesloten. Onbekend is echter fo Michael ontwerper was van ze boog op Beeckesteyn of dat ze er al stond uit een eerre perio; zeker is wel dat ze boog in mei 1768 door Prins Willem V en Prinses Wilhelmina van Pruisen werd aangetroffen. Het geciteer boekje over Stowe tp ome plaat naf - 1ee beelding van Corinthian Arch verscheen echter si npa 1769, i edition'. Plaat 1 was waarschijnlijk toen recentelijk toegevoegd. Ook anre gebouwtjes van Stowe, afgebeeld ni genoemd boekje, hebben -Mi chael mogelijk geïnspireerd. De Temple of Ancient Virtue nd ee door resp.. WKent ne overeenkomsten te me d Oud-Berckenroe. 20 Thomas Whately bespreekt in zijn Observations on morn garn/ng eigenlijk Engelse landschapsstijl, zoals Lancelot Brown die toepaste. Een uitgewerkte beschrijving Stowe si door Whately toegevoegd. ed ieën van Whately vindt men later terug in theoretische werken van C. C. L. Hirschfeld. Karakteristieke elementen die Whately aangeeft e Michael's ontwerpen ook t me aandacht uitgewerkt zien, zijn ed 'materialen' die hij bespreekt: bom (o.a. niveauverschillen), houtgewas (bos, bosschage, 'clumps', solitaire bomen), water (beekjes, watervallen, waterpartijen), rotsen (géén kunstrotsen) ne diverse tuingebouwen. Ook spreekt Whately over verschillen scènes of taferelen, waaruit het park is opgebouwd. j Hi onrscheidt e d volgen bouwwerkjes: boerenhutten, ruïnes en genktekens. Hij adviseert liever geen Griekse tempels, Turkse moskeeën en Egyptische obelisken f o pyramin et to passen, tenzij het sierelement heel belangrijk geval nme ka klassieke fo exotische gebouwtjes plaatsen, maar niet te veel! Tot hen zijn 13 ontwerpen van hand van of toegeschreven aan J. G. Michael bekend. Het aantal projecten is echter groter. De meeste projecten waaraan Michael gewerkt heeft, liggen in Zuid-Kennemerland en Gelrland. Alle ontwerpen zijn eerr in recente literatuur afgebeeld, 21 behalve het ontwerp van Fraeylemaborg. Zie ook inventarisatie-schema. chronologische volgor zijn ontwerpen bekend van: Beeckesteyn (1772), Vogelenzang en Teylingenbosch (ca. 1778, getekend door. DEngelman, 1794), Fraeylemaborg (vanaf 1781), Doorwerth (1784), Biljoen (vanaf 1783), Kurpark Pyrmont (tussen 1783 en 1786), Welgelegen (1788 en 1789, 2 ontwerpen nvaverschillen len park), Wanling Singels Arnhem (1792, 2 alternatieve ontwerpen), Wildhoef (1793, 2 ontwerpen) en Oud-Berckenroe (1794). Wanneer we nu ze ontwerpen analyseren op karakteristieke vormgevingsaspecten, kunnen ew vaste programmapunten nva Michael's werk, volgen onrschein: worn door nof éétwee rijen -bo men begeleid. Smalle pan worn niet door bomen begeleid ne snijn she t al ware door hakhoutbossen heen; rakteristiek tuinornament; worn len nee va eerre aanleg gehandhaafd, zoals zichtlanen, omgrenzen lanen, moestuinen, boomgaarn en bosketten; - ruimte tussen achterzij van het huis nee e el nd eva gehandhaaf zicntlaan wordt open gehoun, in vorm van een korenveld (agrarische karakter), waterpartij fo open terrein; BULLETIN KNOB

8 ui t linn he t va nd e - wanlingen - niervormige, - ee - o - heuveltjes dwarslanen iepen, Chinese op ne péé nn a Beeckesteyn, hermitage Elswout, te r di e ///v' Afb. 5. Ontwerp voor Roton op Oud Berckenroe. J. G. Michael, Onr koepel bevond zich een ijskelr (gem. aren. Heemste). Afb.. e6d Temp/e f o Ancient Virtue naar ontwerp nw. vakent. Uit: Stowe, a scription of the magnificent house and garns (...), worn aangelegd langs -si nusvormige pan met afwisselen uitzichten. Deze pan lopen door dichte hakhoutbossen of langs kwart- tot (half)cirkelvormige groepjes bloeien heesters (Engels hout). Pan en lanen, uitgezet in cirkelvorm, komen voor sal onrbreking ne afwisseling in een pan- of lanenverloop; ovaalvormige f o cirkelvormige bloembedn worn aangelegd langs wanlpan; - vijverpartijen worn aangelegd in natuurlijke vormen, t me zacht glooien oevers, soms t me eiland ne brug; nafwisselen beplanting wordt toegepast van loofbomen, coniferen, hakhout, bloeien heesters en vaste planten. Op kaart nva Beeckesteyn bestaan omgrenzen lanen tui eiken en zichtlaan en nhe ti eerste -ge ometrische el t ui beuken ne linn. - Ei kenlanen lopen door bosketten; peilann wordt nbeplanting ee toegepast in groepjes of van solitaire bomen. Ook komen cirkelvormige groepjes bloeien heesters voor; worn straalsgewijs beplant (incinteel); - architectuur wordt toegepast in navolgen stijlen: neo-classicistische, neo-gotische en Chinese. Een boerrij of stal kon agrarisch karakter versterken. Aangezien genoem karakteristieken van Michael's werk ook heel duilijk in het ontwerp van Fraeylemaborg en in situatietekening van Vogelenzang zijn te onrschein, schrijf ki ze bein ontwerpen aan Johann Georg Michael toe. Het ontwerp Fraeylemaborg werd overigens niet uitgevoerd. kno goobestaan neo-gotische kapel op en neo-classicistische koepels op Wildhoef en Boekenro, duin po Michael's hand. ed colonna ne hermitage po Beeckesteyn, ear -d cadische gontempel op oranjerie in Ionische or en Chinese brug op Waterland, het tuinpaviljoen op Doorwerth, tempel, en Chinese brug op Biljoen en rotunda op Oud- Berckenroe zijn alle verdwenen. In hoeverre Michael aan te wijzen is als ontwerper van ze tuingebouwtjes, is of al aangegeven fo blijft nee vraagteken. Michael's tekenstijl blijkt bij nare besturing van voorhann zijn ontwerpen nogal eens te veranren in loop r jaren. 23 Zoals we in het inventarisatie-schema kun- zien, zijn o alle ontwerpen nva Michael an 1772 ontstaan. We zullen dus ook nog na moeten gaan welke literatuur Michael gebruikt zou kunnen hebben voor zijn latere projecten, tussen 1772 en rise literatuur ndi ei tijd verschenen, edi invloed gehad nka hebben zijn vormgevingsieën? Hiervoor - ko men in aanmerking volgen publicaties: Franse werken: C.H.Watelet, Essai sur les jardins, Paris n Ee Duitse vertaling verscheen ni. G..Le L Rouge, Recueil sjardins anglochinois 1(2 cahiers), Paris ca Plaatwerk. Duitse werken: C.C. L. Hirschfeld, Theorie r Gartenkunst, Leipzig (5 len). Engelse werken: H.Walpole, Essay no morn garning, Twickenham Geen vertaling in Duits. Het plaatwerk van Le Rouge zal, als Michael het gekend heeft, heel belangrijk voor hem zijn geweest. Enkele platen geven een vermenging te zien nva ieën nva Chambers, Lancelot Brown ne Whately. Bovendien si invloed van Batty Langley (New principles of garning, London 1728) heel duilijk et merken. koo worn veel voorbeeln getoond van Chinese architectuur. Iets fundamenteel nieuws leveren platen ech- niet.he top standaardwerk nva Hirschfeld zal Michael zeker gekend hebben, omdat hij zelf tussen 1783 en 1786 enkele malen in Duitsland is geweest. Het werk was zo populair dat het tegelijkertijd in het Frans werd gepubliceerd. Het heeft grote betekenis gehad voor verspreiding r Engels-Chinese landschapsstijl in West-Europa. De ieën van Chambers ne hier alle ni terug Whately, Watelet ne te vinn. Walpole zijn Bij Watelet wordt in navolging van Whately het ie van het park met een agrarisch karakter uitgewerkt. Daarna komen sbi j al Whately e d 'materialen' aan bod. Walpole tenslotte adviseer lanen nabij het huis te handhaven en pleitte voor neeformele opzet rond the huis. Dit laatste is zeker een nieuw vormgevingsaspect dat later door Humphrey Repton werd overgenomen, maar dat Michael nog niet ken fo niet nko waarren. Michael l t za he boek nva Hirschfeld zeker gewaarerd n e gebruikt hebben, maar echte nieuwe ieën wern er niet in gelanceerd. Voorzover ew thans kunnen nagaan, smi -i chael ook niet door collega-tuinarchitecten, werkzaam waren ni Nerland beïnvloed.

9 te ed 2Zi e 3 Not. 5 Lidmatenlijst aa nw. Boreel nl.p Zocher nl.a october e 26Zi e. HNuman, 27Zi ep.j. 30Zi e. LH.AIbers, 1990, p kleurenplaat III. 25 ezi P.J.Lutgers, Gezigten nd ei omstreken van Haarlem, (z.pl., z.j.) Vierentwintig Printtekeningen... Hollandsche Buitenplaatzen, Amster- m da,; ed33 nw.j Hofdijk,.9 5e n nj.g Michael.W.M.va n r n s.57,59 ; 58. eoo kzi n P.. WSchonk ( ) n e J.P.Posth ( ) werkten nd ei laatste cennia van 18 eeuw eveneens in landschapsstijl. Schonk ontwierp nd ei praktijk voornamelijk kronkelpatronen binnen ou laanstrukturen. Zijn ontwerp voor Het Loo (1773) met grote landschappelijke vijver, doet echter nken aan waterpartijen van Lancelot Brown in Engeland. Een rgelijk morn ontwerp van Schonk werd echter nooit uitgevoerd. Posth is evenals Michael uit Duitsland afkomstig. Het boek van Hirschfield zal ook voor mee nhe standaardwerk geweest zijn, oorlen naar zijn ontwerp nva Verwol (ca. 1795). 24 handtekening nva Michael, namelijk t he handhaven nee va el nva zichtlaan, gelegen achter een open gehoun ruimte achter t he huis, wordt door hem n iet toegepast. Posth en zo ook Zocher sr., schoonzoon van Michael en evenals Posth ook in 1763 geboren, vonn een rgelijke vormgeving waarschijnlijk ét ourwets. Zij gingen er bein toe over zichtlanen geheel te verwijren, terwijl oorspronkelijke zichtas l wedoor nhe werd vrijgehoun. Nadat enu w Michael's vormgeving hebben vergeleken met verschenen publicaties ( ) over t hetoepassen van landschapsstijl in ons omringen lann en met het werk van zijn tijdgenoten ni binnen- ne buitenland, kunnen we constateren tda Michael's vormgevingsieën zijn gevoed door Chinese landschapskunst, beschreven door W.Chambers nd e vroege Engelse landschapsstijl van Lancelot Brown, edi theoretisch werd uitgewerkt door Th. Whately. De theorieën nchambers va enwhately, -ge baseerd pd eo praktijk ni China ne Engeland, aangevuld met die van Watelet en Walpole, zijn door C.C. L. Hirschfeld - sa mengevat in zijn Theorie r Gartenkunst. Dit boek speelt nee essentiële l ro(doorgeef- functie) voor verspreiding van anglochinese stijl buiten Engeland. Zie ook afb. 8 op laatste pagina (pag. 115). Noten (Met v r i e n d e l i j k e dank aan W. Post, in verband tmearchiefstukken.g J Michael III) 1 ezi C.Panning nr. ekrüger. Johann Georg Michael, 'Ein Plan rfü Pyrmont', :Di ein Gartenkunst Jg. 2, Heft 2 (1990), p brief va. aaspringer, d.d. 9 juni Bibl. Landbouwuniversiteit Wageningen (LU), afd. Spec. Collecties inv.nr e. 1213, akte 918(G.A. Haarlem). 4 Doopregister N.H. kerk Velsen, gedoopt N.H. kerk Velsen, Aanwezig Bibl.LU, afd. Spec. Collecties; R.A. Noord-Holland; Rijksprentenkabinet; G.A. Haarlem; Huis Beeckesteyn; Part. Coll. Erven Boreel. 7 Zie J.Wagenaar, '( Verheugd Amsterdam, Amsterdam 1768, p Zie Extract uit een schrijven van H. Larrey d.d (copie). Bibl. LU, afd. Spec. Collecties inv.nr werd voor haar f 3,00 impost op het begraven betaald. (G.A. Velsen). 10 t Ui 11 ec. ZiS.OInburger-Ebbers, corresponntie tussen ed heer Fagel ne Prins van Walck blijkt niet dat J. G. Michael ontwerper/bouwer is van het monument, maar td eda Prins nva Walck suggereert td edaartiest wellicht ni Cassel fo Hannover gevonn nka worn. ARA. FA Fagel, no's2647, 170 en 'D tuinarchitectuur nvazochers', : in Groen 7(1990),. p Not. 1385, d.d en Not. 1387, d.d (G.A. Haarlem). 13 Not. 1550/51, nr (G.A. Haarlem). 14 Not. 1550/1551 nr. 112 (G.A. Haarlem). 15 ezi capi- Staatvan Dienst va tein r al Artillerie. Hier wordt ni 1805 sal zijn woonplaats Roosesteyn opgegeven. 16 Not. 1414, nr. 205 (G.A. Haarlem). Het betrof 'geheel nieuw opmaaken van het gantze slingerwater door ed plaats bree vijver voor ed chineesche.. uitdiepen.. tent. vernieuwen van gloying aan vijver... veranren van goudvischkom bij het stompe huijsje. 17 Zie F. Grijzenhout en C.Tuyll van Serooskerken (red.), Ele eenvoud: neo-classicisme ni Nerland Zwolle Zie Erik Jong, '"De jonge zuster r schoone kunsten". Tuinkunst in 18e-eeuws Nerland', : in Nerlandse eeuw, Amsterdam & tuinen nd ei achttien Maarssen 1987,. p23 19 Deze plattegrond hangt nhe t i gemeentehuis van Bennebroek. 20 Vergelijk prenten van ze tempels in het boek Stowe met het ontwerp dat J. G. Michael maakte voor koepel/ijskelr op Oud- 21 ed ontwerpen Berckenroe (tekening G.A. Haarlem) nd e aquatint van H. Numan van roton op Berckenro in Vierentwintig Printtekeningen.. Hollandsche Buitenplaatzen, Amsterdam, n va Beeckesteyn, Oud- Berckenroe ne Vogelenzang zijn afgebeeld in Wonen TA/BK 9/10-77; tevens: Tentoonstellingscatalogus Stadspark en Buitenplaats. Frans Hals Museum, i me 1977, p Doorwerth staat afgebeeld n i Tentoonstellingscatalogus Meer om Cieraétals Gebruijck. Gemeentemuseum Arnhem, jan. 1990, p. 56 en Kleurenplaat II; Biljoen is afgebeeld in Bijdragen tot Bronnenonrzoek, nr. 14 'Biljoen en Beekhuizen et Velp', Zeist (Rijksdienst-Mo numentenzorg) 1984, p. 10; Kurpark Pyrmont en Wildhoef zijn afgebeeld nc. ipanning e R. Krüger (zie noot,p. 1) 311, 312; ed ontwerpen van Welgelegen zijn afgebeeld in Jhr. F. W. A. Beelaerts van Blokland e.a. (red.), Paviljoen Welgelegen , Haarlem 1989, p. 32 alternatieve ontwerpen nd eva wanling langs Singels van Arnhem zijn afgebeeld njhr. i H Wijck, Atlas Gelrse Buitenplaatsen, Veluwe (el,al -1) phen n aarijn 1988, pmaindividuele kaarten. 22 Zie gravure van Biljoen: gezicht op vijver van Biljoen,. ca Bibl.. LUSpec. Collecties; ne ed aquatinten n va Elswout n va 23 ed H.Schwegman naar.va ne (G.A. Haarlem). Drielst ne J.Cats ontwerpen n va Biljoen n e Welgelegen (1788) zijn vermoelijk getekend door Michael's schoonzoon. JD.Zocher sr noot Het ontwerp van Verwol is afgebeeld in Tentoonstellingscatalogus Meer om Cieraet als Gebruijck, Gemeentemuseum Arnhem, jan. Afb. 7. Oud-Berckenroe te Heemste. Over grote kom naar Roton. Uit: Vierentwintig Printtekeningen (...) Hollandsche Buitenplaatzen; H. Numan, Luthers e Gezigten ni omstreken nvautrecht, (z.pl., z.j.) Zie Jhr.Dr. H. W. M. van r Wijck, De Nerlandse buitenplaats, Alphen n aa Rijn Zie Jhr.Dr. H. W. M. van r Wijck, 'Overzicht van (belangrijkste) in landschappelijke stijl aangeleg buitens ni Nerland', : in Tentoonstellingscatalogus Lucas Pieters Roodbaard. Fries Museum, voorjaar 1979, p. 12. Landgoeren va Zuid- Kennemerland, Amsterdam 1984,. p 102. BULLETIN KNOB

10 op op leggen. aanreike nva nee Zi j zijn Al se r fig. Bei.d el,d ei Ien n he t Entinghe,nl.d e zgn.. eva nxi Ir di uu, In evi eva n1 8u.' s Interpretatie van zonnewijzerfragmenten Eugène L. H. Roebroeck Twee vondsten po zonnewijzerkunstig - ge bied in Drenthe (Dwingeloo, havezathe Entinghe) lenen zich voor een behanling van enkele vaak voorkomen uurlijnpatronen zonnewijzers. Mogelijk wordt hierdoor ed kans po herken- ze tijdmeters vergroot. Immers ning nva Entinghe, waar eerst nee volledige, j zi het in stukken gebrokken zonnewijzer te voorschijn kwam en even daarna nog een klein fragment van een anre, zou dit fragmentje moeilijk thuis et weest sal er ed niet ed mogelijkheid dha complete wijzer naast et Hoofddoel nva kar tee omto njuiste termi- kar si natie et komen. t He figuren 1 t/m 11. ze bijdrage she t i brengen zijn - ge bestaan gegeven nd ei De vondsten, respectievelijk t he en fragment volledige wijzerplaat, zijn afgebeeld ni 1. platen zijn nva leisteen. ijzeroervlek- fig. 2en hier ne daar bekt tme ken of ijzeroerknobbels. Van mogelijk zeventien uurcijfers komen er slechts drie volledig voor: nl III. the cijfer Illl si alleen t me he linker streepje vertegenwoordigd. De j edbi genoem cijfers horen uurlijnen zijn maar kort, len ervan ontbreken. Reconstructieverloop Fig. 1: nr. 16:zonnewijzerplaat; max. dikte 9mm:doorsne eerste cirkel rond buitenste reeks uurcijfers: cm. 18 Tekening R.Roe/ink, H. BAI, RUGroningen NL. Vanwege nhu oneffenhen zijn zonnewijzerscherven doorgaans niet nauwkeurig hanteerbaar. Reconstructie verloopt daarom the stiptst nd eaa hand nva genomen -af wrijfsels. Hier overheen valt makkelijker te werken met calqueerpapier. Entinghe. 52nr Zo kon voor nr. 25 allesbeheersen vraag of drie uurlijnlen bij verlenging elkaar in één punt zoun ontmoeten bevestigend worn beantwoord. t Di geheel tegen verwachting in, daar uurlijn II zich allerminst strak-getrokken presenteert. slechts weinig gnomonische feiten rte beschikking staan, nka soms nee nauwelijks te onrschein 'hulplijn', ingekrast bij vervaardiging van een wijzer, uitkomst brengen. Een rgelijke lijn komt op ze scherf voor. j Zi loopt langs ed rand buiten het met cirkels omgeven 'wapenschild' om. Bedoeld lijnstuk is een el van omlijsting (het kar), waarbinnen t he uurlijnpatroon stijds hoor te worn aangebracht. Het loopt in richting Oost-west. De lijn getrokken haaks op ze karlijn en tevens gaan door het punt van samenkomst van uurlijnen l, II en III is een vier uurlijn, nl (laatstbedoel is immers per finitie in richting Noord-zuid gelegen), mits uiteraard die lijn past in hetgeen scherf ons verr te bie- heeft. ti sheaannemelijk td eda stenen plaat juist daar si afgebroken waar nee lijn - dat wil hier zeggen: een gleuf - liep; een gleuf bovendien waarop veelal ed gaten liggen, bestemd om schaduwwerper van instrument ni vast et zetten. De veronrstel Xll-uurlijn loopt inrdaad vlak langs scherfrand (zie f i g. 3). Of ze Xll-uurlijn koo past nd ei mathematica van het geheel is een kwestie waarop zal worn ingegaan aan hand van een tabel. Hier wordt nog gewezen op een anre Oost-west-lijn op horizontale wijzerplaten (zie fig. 1) lijn), edi staat. Vl-Vl.lijn = ( eveneens haaks pd eo. u Xll-uurlijn Aan nr. 25 kunnen zo tenslotte nogmaals twee uurlijnen worn toegevoegd (die nva 06.' su ochtends endi avonds), waarmee nee da globale indruk nd eva grootte nd eva oorlen naar ed wijzer si verkregen. et resten nd eva cijfercirkels lza hij ca 30 x 30 cm zijn geweest. En dat is 'groot' voor een rgelijke leistenen zonnewijzer. Intussen nhe t ka lezer zijn opgevallen tda het midlpunt van cijfercirkels niet hoeft samen te vallen met het punt waar uurlijnen bijeen komen, het zgn. doorgangspunt (fig. 1). Dit gegeven biedt mogelijkheid voor fragmenten waarop bijvoorbeeld alleen lijnen VI VIII mochten voorkomen, vast te stellen of het ochtend-, dan wel avondlijnen zijn: 's ochtends worn lijnstukken langer, s ' avonds worn j zi korter. Over gehanteer verhoudingen binnen dit soort lay-out bestaat geen literatuur.

11 oo kwe l De van pool boven horizon van worn ontleend atlas, immers: 'Geografische = Poolshoogte'. Te Dwingeloo, p52 50' NB., hoog d Noorlijke horizon en onr die hoek die- zonnewijzerstijlen Noordwaarts het zwerk in te wijzen (fig. 4), ne s 52 5Ö' ete nd eoo k du da e d j stijlplaatje. hi o e n f o n ee :.2 S Nr(détail.Ee n nr. 18 t f Aan vondst is gnoroonisch gezien weinig to hier ontbreken of schaduwgever. Over ed scrtaduwwerpere thans he volgen: Het punt uurlijnen samenkomen in zonnewijzerkunst doorgangspunt of doordfingingspunt. in dit punt schaduwgever sal liet door ed wijzerheen. Is ed schaduw ever stift, o j pin, spreekt men stijl. Is hij dan E driewordt genoemd. Hoe kva nvorm, oo stijl zonnewijzes bi nauwkeurig gericht te op hè- meipool nabij ed poolster. Afb. 1: Owingelo 'Entinghe" 25, fragment zonnewifzerplaat, sleuf 3, profiel P.B. KOOI BAI. De enigszins onzekw getrokken uurlifn II, j - Bij poolshoogte nu hoort specifiek uurfijnenpatroon. Wordt bi opgraving het van zonnewijzer niet te ruggevonn, dan zijn het uurlijnen die uitsluitsel hunnen geven over ed wijzer breedtegraad waarvoor ed was. Zonnewijzers zijn dus wezenlijk gebonn instrumenten. In volgt een van grootte van die uuriïjnen in ons op met Noord-zuid-lijn, Fig, 2: Entinghe nr. 25: fragment zonngwijzgrplaat; max. cllktg 9,9 mm, max grootte 15 x 12Vt cm. Tekening H. R. Roolink, BAI, Ril Groningen NL. Afb. 2 aft». 1) 'wapenschild". Zie pijl. karitfn si zichtbaar bowsn hel BULLETIN KNOB

12 Bi j ed Bi j thefragment 45 (bijvoorbeeld kolommen aa nt e eva n2uu r bedoel ei n n6). e 52 NB (Delft, Gou-, Arnhem) da 6u.,n a1 8 ti she tge - b = nva nd e pda tva nee ni she t bepaal- Hoeken die uurlijnen een op horizontale zonnewijzer maken met 12-uurlijn geografische breedten: Tijd mid-dag 1 uur 2 uur 3 uur 4 uur 5 uur 6 uur 51 NB (Sittard) 00 00' In Entinghe 6en 1 Entinghe 25 staan edtekens n-+e voor respectievelijk: iets meer, iets minr ' De waar aangegeven voor r1uu geldt -te vens voor 11 uur; di eveneens voor 10 uur, etc. Het patroon is nl. spiegelbeeldig langs 12-uur-lijn. Geografische 53 NB (Assen) 00 00' op Breedte Entinghe V2 71 Enkele opmerkingen jbi figuur : 6 Entinghe figuur n5e 1 D = doorgangspunt van stijl bevestigingspunt nd eva stijlplaat 45 NB Povlakte bijv ' De stijlplaatrann wier schaduwgrens tijd aangeeft staan allen evenwijdig aan elkaar gericht op pool. Rann die bij het aflezen niet mogen worn gebruikt, zijn enigermate versierd. Vooral rond 12 uur voorkomt dit foutief aflezen. Zie ook afb fn ee O stijldriehoekje j nee bi Zuid- nda wel een Noordwijzer hoort is zonr verre gegevens niet uit te maken. Maar Noordwijzers komen minr vaak voor. 4 Er bestaat ook weinig verschil op het eerste gezicht tussen driehoekjes van horizontale- e Zuidwijzer. Mocht er geen versiering zijn daverschil wellicht et halen td eui plaats nd eva resten van bevestigingspunten. 5 t He lijnenpatroon pee no horizontale wijzer lijkt non si land sterk o Vroege ne late uurlijnen (vóór 0 u.) liggen nhe ti verleng vatabel vermel. Zo ligt tegenover 4 u. 's middags, 4 u. 's ochtends; tegenover 8 u. 's ochtends ligt 8 u. 's avonds (zie fig. 1). De tabel toont the da patroon opener wordt van evenaar afgaan. Op Noordpool liggen uurlijnen va n15 elkaar. Conclusies complete zonnewijzer ('16') sd ei grootte van hoeken die uurlijnen maken t mexll-lijn nvadien aard td eda zonnewijzer past bij zijn vindplaats. ('25') zijn hoeken wat klein. Het lijnenpatroon is niet open genoeg om voor son land et kunnen geln en past eerr j nee bi streek gelegen rond ed Povlakte). Geenszins hoeft echter twee conclusie te betekenen dat wijzer uit die verre streken afkomstig. eis D maker uee nzo verkeerd schabloon hebben kunnen gebruikt. En al evenmin mag eruit worn geconcluerd dat op Entinghe men zich met wijzer niet zou hebben weten te redn. Het nka gebeuren tee nda aantal zonnewijzer tegelijk wordt opgegraven. Di val als men op een kubuszonnewijzer stuit. In het stenen blok staan meestal veel voorkomen typen gegrift, te weten: - (een) horizontale wijzer (waartoe bei Entingher voorbeeln om nog geven renen behoren), ne - (vier) verticale wijzers: een Noord-, een Oost-, nee Zuid nee Westwijzer o(z genoemd naar hoofdwindrichting waarop j zi 'uitkijken') (fig. 5 Fig. 3: Reconstructiepoging van nr. 25 op afwrijfselomtrekken met het vermoelijk punt van samenkomst r voorhann uurlijnstuk/es en IIl, III. Voorts zijn aangegeven Xll-uurlijn n uurlijnen. (Van het veel ruimte vergend cijfer XII geen spoor; het cijfer III, duilijk op afb. 2, komt bij afwrijving niet dóór). 18

13 c - Eenhorizontale erbij boven da n hoek 6 Oost- da tnee me N.,O.,Z.o fw liggen hu n wi l kee ni Eindhoven; di t I/5, ti sda n Zuidwijzer, doch er zijn twee verschilpunten: wijzer draagt meer uurlijnen Een horizontale plaat immers kan, althans ni theorie, door ezo nd worn beschenen zolang ze zich boven kim bevindt, dus van zonsopgang tot zonsonrgang. Op langste dag van het jaar duurt non si land ed beschijning ca. 17 uren. Zuidwijzers daarentegen kunnen hooguit maar 12 uren worn beschenen. Is zon langer dan 12 uur boven horizon dan bevindt zij zich ni haar dagbaan s' ochtends vroeg n' se avonds laat 'achter' tt ehe beschijnen vlak, dus aan Noordzij daarvan, hetgeen tevens ed ren is dat Noordwijzers inrdaad mogelijk zijn. Horizontale wijzers lopen mdi t o alles doorgaans nva ren uuzuid- wijzers slechts van 06 tot 18 uur. \ 'Poolster' \ \ - De uurcijferreeks op een Zuidwijzer loopt tegengesteld aan die van een horizontale wijzer Op ed kubus geeft ed schaduw nee vóórmiddagtijd aan (stel: 11 u.). De zon, in het Oosten opgekomen, heeft nog niet het hoogste punt in haar baan bereikt; anrs zou schaduw op Zuidwijzer (en op horizontale wijzer, maar tdi laatste sind ei figuur niet te zien) niet naar het Westen vallen. Om 12 uur (= 'mid-dag') vallen schaduwen nva bei wijzers she tal ware midn door het blok en zij zijn niet brer nd eda dikte nhe tva schaduwgeven plaatje. Kortom: pee no horizontale zonnewij- schaduw nhe t i rond sal zer loopt ed wijzers nee va klok rechts-om; pee no enis telling Zuidwijzer gaat ed telling juist links-om. Het zal duilijk zijn dat hier ren schaduwgever ne te vinn is waarom in het begin van opstel direct gewag gemaakt nko worn n va rlijn (fig.. 5) Oost-west lopen -ka Westwijzer zijn rond twaalf r uu even buiten werking omdat nhu schaduw dan buiten het blok, dus buiten schaal raakt. De fig. 7 tot en met 11 laten patronen op besproken kubus zien. Alle schetsen zijn gemaakt voor ed Geografische Breedte nva Assen (53 NB). Nare informatie Soms echter zullen resten van wijzers worn teruggevonn edi niet passen nhe t i hier aangereikte mol. He mogelijk zeldzamer, sdu waarvoller exemplaar op het spoor is. Bijvoorbeeld een clineren zonnewijzer. Dit zijn wijzers die niet precies op hoofdwindrichtingen maar daartussen. Declineren zonnewijzers zijn herkenbaar aan ligging r bevestigingspunten van schaduwwerper. nhu stijlplaatjes staan niet op 06,12,18 of 24 uurlijn zoals bij behanl kubus, maar ergens daarnaast. Gezien hier allerlei mogelijkhen liggen, beroep pd eo lezer doen zich tme 'zonnewijzer-achtigen' te wenn tot: De Zonnewijzerkring Nerland (secr. Heer.J. F Vries, F.D. Rooseveltlaan, PC tel.: ) fto een nd eva zusterverenigingen nva ze Kring elrs (Frankrijk: Soc. Astr. e d France, e3ru Beethoven, F Paris; Duitsland: Arbeitskreis Sonnenuhren, Düsseldorferstrasse, 73 D 4010 Hiln, : en A.Zenkert Sektion Gnomonik, Seestrasse 17, DDR 1500 Potsdam; Spanje: Societat Catalane ed Gnomonica, Atenes, Barcelona; Hongarije:. LBartha, Frankel Leo Str. 36 H Budapest ; II Engeland: ethbritish Sundial Society, 45 Swan Road, West Drayton 7UB 75Z.) Aanbevolen literatuur: Pieter Terpstra, Zonnewijzers, Wolters Groningen/Djakarta 1953 Guillaume Bigourdan, Gnomonique uo traite théorique etpratique laconstruction scadrans solaires, Paris, (1922) 1956 t gat Fig. 4: Entinghe inr. 16 doorsne over Xll-uurlijn. De passen, onr een van 52 50' pool op gerichte schaduwgever (stijl) te iszien een als staafje dat het 'Noordgat' wordt onrsteund, dan wel als schuine zij van een rechthoekige metalen driehoek. U kijkt Oostwaarts. Enkele tijn: a Zonsopgang: schaduw van stijl valt naar lezer toe. b Mid-dag: zon is op het hoogste punt in haar dagbaan gekomen boven het Zuin en schaduw valt pal nu Noordwaarts over Xll-uurlijn. Namiddag: terwijl zonnaar het Westen III etc. aan op Oosthelft plaat. van daalt, doet schaduw achtereenvolgens lijnen II, l, t gat Albert E.Waugh, Sundials. Their Theory d an Construction. Dover Publ., Inc., wne York, 1973 Franz Embacher, Sonnenuhren bauen leicht gemacht. Muller, Köln-Braunsfeld, 1984 Serie: Fachwissen für Heimwerker Dr J.Geertruida nva Cittert-Eymers ne J. Hagen: Zonnewijzers in Nerland Walburg Pers Zutphen, 1984 Marinus BULLETIN KNOB

14 en u. 03 voor- achterkant Eenum brengen. en 06- het en OOST Fig. 5: Stenen kubus eenhorizontale met en vier verticale zonnewijzers. Merk op: een Zuidwijzer heeft minr lijnen een dan horizontale wijzer en zijn telling gaat linksom. 12" ' Fig. 8: Lijnenpatroon horizontale wijzer. Stijldriehoek neergeklapt. Zwarte hoek: 53. Met opzet is figuur onrsteboven gekeerd. Dit om het patroon gemakkelijker te kunnen vergelijken dat van met figuur Bij een 7. zonnewijzerfragment zonr cijfers staat valkuil hier wijd open, daar het geelte ten Noorn van lijn (hier onrste helft van figuur) zeer sterk lijkt op watbetreft plaats r Zuidwijzer, ook bevestigingsgaten voor het stijlplaatje. 20, Fig. 10: Lijnenpatroon Oostwijzer. (Rechthoekig stijlplaatje, scharnierend over 06-lijn, neergeklapt). Het plaatje steekt, als het rechtop staat, uit het blok over eenafstand diegelijk aan is afstand tussen 09-lijn. Op een Oostwijzer is schaal symmetrisch ten opzichte van 06-lijn. Deze schaal loopt evenwel uit naar rechts daar anrs ter linker zij uurlijnen zoun verschijnen die geen dienst doen omdat zon in ons land zo vroeg niet opkomt. 18 Fig. 6: Dezelf kubus bezien het uit Westen. Bij horizontale wijzer is ook hemelpoolshoogte voor Assen aangegeven. West- en Oostvlak dragen alle twee een wijzerplaat met evenwijdig aan elkaar liggen uurlijnen. Let nog op stijldriehoek van Noordwijzer. Fig. 9: Lijnenpatroon Noordwijzer. (Stijldriehoek tegen plaat geklapt). Op langste dag van het jaar, als zon het verst naar het Noord-oosten opkomt en het verst naar het Noord-westen onrgaat, verdwijnt zij van het Noordvlak tegen '/i 8 's ochtends om daar in namiddag iets over Vz5 weer terug te zijn (wel te verstaan plaatselijke ware zonnetijd). Iets ten Noorn onsland van vindt vroegste zonsopkomst plaats te u. en laatste zonsonrgang ca om u.,zodat er soms wijzers beginnen meteindigen 21 met u. Voorbeeld; fraaie kubuszonnewijzer van Gemeente Delfzijl, opgeborgen aldaar in het Zeeaquariumpót. Fig. Het 7: lijnenpatroon vanzuidwijzer. Stijldriehoekje tegen het blok geklapt (streepjeslijnen). Degeaccentueer hoek is 53. Fig. 11: Lijnenpatroon Westwijzer. (Stij/plaatje neergeklapt langs 18-uurlijn). Hier geeft afstand tussen 18-uurlijn aan, hetplaatje hoe ver uit blok hoort te steken. Blijkbaar is het voor handwerksman soms moeilijk geweest om West- en Oost-wijzer netjes het op blok te Danstaan stijlplaatjes ongelijk hoog en/of ongelijk ver van of het van blok. Zo bij een boerrij te (Gr.), waar eenrgelijke kubus eenkelrraam eenkier op houdt, zijn eigenlijke bestemming bij mensenheugenis missend.