Kansen voor cultuureducatie Visies van schoolbesturen in het primair onderwijs in Zuid-Holland op cultuureducatie

Transcriptie

1 Kansen voor cultuureducatie Visies van schoolbesturen in het primair onderwijs in Zuid-Holland op cultuureducatie

2 oktober M.G.A. Ligtvoet-Janssen, W. van der Heide, J.W.K. Bams, J.P. de Wit Tympaan Instituut

3 Kansen voor cultuureducatie Samenvatting Samenvatting Het programma Cultuureducatie met kwaliteit is erop gericht de kwaliteit van en de samenhang binnen cultuureducatie in het primair onderwijs te versterken. Schoolbesturen krijgen door de Regeling prestatiebox primair onderwijs een extra stimulans hun verantwoordelijkheid op het gebied van cultuureducatie te nemen en de kwaliteit daarvan te vergroten. Hoe denken schoolbesturen in Zuid-Holland over het belang van cultuureducatie en welke gevolgen denken zij dat het nieuwe beleid heeft voor cultuureducatie op hun scholen? Op verzoek van Kunstgebouw zocht het Tympaan Instituut het antwoord op deze vragen. Hiervoor zijn documenten van vijftien schoolbesturen en 45 aangesloten scholen bestudeerd. Daarnaast zijn vertegenwoordigers van tien schoolbesturen uit het primair onderwijs geïnterviewd. Cultuureducatie wordt belangrijk gevonden voor de persoonlijke en creatieve ontwikkeling van kinderen omdat kinderen zo leren open te staan voor de wereld om zich heen. Schoolbesturen hebben echter niet in beleidsvisies of -plannen beschreven welke ambities zij hebben op het gebied van cultuureducatie. Hierdoor is er veel ruimte voor de scholen om cultuureducatie naar eigen inzicht in te vullen. Schoolbesturen vinden dit belangrijk, omdat cultuureducatie moet passen binnen de identiteit van een school en moet aansluiten op de leefomgeving waaruit het kind afkomstig is. De precieze invulling van cultuureducatie blijkt voor een groot deel afhankelijk van de persoonlijke voorkeuren en het netwerk van een leerkracht of schooldirecteur. In de praktijk verwachten schoolbesturen dat er niet veel zal veranderen aan de manier waarop zij hun scholen zullen aansturen ten aanzien van de realisatie van cultuureducatie. Schoolbesturen vinden het belangrijk dat de kerndoelen van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap worden behaald. Als schoolbesturen ambities gaan formuleren, doen zij dat vooral op hoofdlijnen en niet in termen van concrete resultaten die scholen moeten behalen. Scholen maken vaak gebruik van de dienstverlening van provinciale instellingen. Deze dienstverlening is ook de komende jaren belangrijk. Kunstgebouw kan schoolbesturen en scholen in Zuid-Holland ondersteunen bij de vertaling van de landelijke richtlijnen naar eigen ambities voor cultuureducatie en de uitwerking daarvan naar cultuureducatie op scholen.

4 Kansen voor cultuureducatie Inhoud Inhoud 1 Inleiding 2 Relevante beleidsontwikkelingen 2.1 Inleiding 2.2 Landelijke ontwikkelingen 2.3 Ontwikkelingen binnen de provincie Zuid-Holland blz Resultaten 3.1 Resultaten van de documentenanalyse Inleiding Cultuureducatie in bestuurlijke visies en algemene visies van scholen Aanwezigheid kwaliteitsaspecten 3.2 Resultaten van de interviews 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies 4.2 Aanbevelingen Literatuur Bijlagen

5 Kansen voor cultuureducatie 1 Inleiding 1 Inleiding Het landelijke programma Cultuureducatie met kwaliteit is erop gericht de kwaliteit van en de samenhang binnen cultuureducatie in het primair onderwijs te versterken. Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor kwalitatief goed onderwijs op hun scholen (PO-Raad 2010). Hieruit volgt dat zij daarmee ook verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van cultuureducatie. Schoolbesturen krijgen door de Regeling prestatiebox primair onderwijs een extra stimulans hun verantwoordelijkheid op het gebied van cultuureducatie te nemen en de kwaliteit daarvan te vergroten. Hoe denken schoolbesturen uit Zuid-Holland over het belang van cultuureducatie en welke gevolgen denken zij dat het nieuwe beleid heeft voor cultuureducatie op hun scholen? Kunstgebouw wil graag weten welke plannen schoolbesturen hebben om de samenhang binnen en de kwaliteit van cultuureducatie te versterken, wat scholen daarvoor nodig hebben en hoe Kunstgebouw hierbij kan ondersteunen. Kunstgebouw heeft het Tympaan Instituut gevraagd dit in kaart te brengen. De volgende vragen stonden bij deze inventarisatie centraal: In hoeverre hebben schoolbesturen/scholen een cultuureducatiebeleid en hoe wordt dit vorm gegeven? Welke ambities op het gebied van cultuureducatie hebben schoolbesturen/scholen tot en met schooljaar ? Deze vragen zijn beantwoord door middel van een analyse van documenten, zoals beleidsplannen, schoolplannen en schoolgidsen, die schoolbesturen en bijbehorende scholen op hun websites hebben staan. Daarnaast zijn interviews gehouden met vertegenwoordigers van tien schoolbesturen 1. De interviewverslagen zijn als portretten opgenomen in bijlage 3. In deze rapportage wordt achtereenvolgens ingegaan op: relevante beleidsontwikkelingen (hoofdstuk 2); resultaten van de documentenanalyse en de interviews (hoofdstuk 3); conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 4). 1 Gekozen is voor het benaderen van schoolbesturen waarbij minimaal zeven scholen zijn aangesloten. De aanname was dat schoolbesturen waarbij een groot aantal scholen zijn aangesloten, de beste kansen hebben om cultuureducatie vergaand te versterken.

6 Kansen voor cultuureducatie 2 Relevante beleidsontwikkeling 2 Relevante beleidsontwikkelingen 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden kort de belangrijkste beleidsmatige landelijke en provinciale ontwikkelingen ten aanzien van cultuureducatie beschreven. Een uitgebreidere beschrijving van de ontwikkelingen is te vinden in bijlage Landelijke ontwikkelingen Het kabinet vindt cultuureducatie belangrijk: voor persoonlijke ontwikkeling en voor de creativiteit van onze samenleving als geheel. Ook de Raad voor Cultuur hecht groot belang aan educatie en wijst erop dat de onderzoekende houding die kinderen daardoor ontwikkelen, van groot belang is voor onze kennissamenleving (Ministerie van OCW 2011). Cultureel bewustzijn is daarnaast van belang goed te kunnen omgaan met de veranderingen in de wereld van nu. De waarde van historische kennis als onderdeel van een gezamenlijke identiteit wordt steeds meer onderkend (VNG 2012). Het kabinet wil kinderen en jongeren op het gebied van cultuur een stevig fundament bieden. Voorwaarden daarvoor zijn een goede verankering van cultuureducatie in het onderwijs en aandacht voor cultuureducatie bij alle culturele instellingen, landelijk en lokaal (Ministerie van O CW 20 11). Om de kwaliteit van en de samenhang binnen cultuureducatie te versterken is het landelijke programma Cultuureducatie met kwaliteit ontwikkeld. De belangrijkste pijlers van het programma Cultuureducatie met kwaliteit zijn de Regeling prestatiebox primair onderwijs en de Deelregeling Cultuureducatie met Kwaliteit in het primair onderwijs van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Deze worden hieronder kort toegelicht. Een uitgebreidere beschrijving is te vinden in bijlage 1. Regeling prestatiebox primair onderwijs Tot en met het schooljaar ontvingen schoolbesturen 10,90 per leerling voor cultuureducatie in het kader van de Regeling versterking cultuureducatie primair onderwijs. Ook de komende vier schooljaren ontvangen schoolbesturen dit bedrag, maar is dit wel onderdeel geworden van de zogenaamde Regeling prestatiebox primair onderwijs (prestatiebox). De middelen uit de prestatiebox zijn bedoeld om de onderwijskwaliteit te versterken. Van schoolbesturen wordt verwacht dat zij doelen en ambities gericht op versterking van de onderwijskwaliteit beschrijven in een meerjarig strategisch beleidsplan. Nu cultuureducatie onderdeel is van de prestatiebox, is het belangrijk dat schoolbesturen ook hun visie op en ambities voor cultuureducatie beschrijven. Deelregeling Cultuureducatie met kwaliteit in het primair onderwijs Het Fonds voor Cultuurparticipatie verstrekt in het kader van de Deelregeling Cultuureducatie met kwaliteit in het primair onderwijs subsidie aan culturele instellingen. Deze subsidie is beschikbaar voor projecten van culturele instellingen die gericht zijn op het versterken van de kwaliteit van cultuureducatie. 2

7 Kansen voor cultuureducatie 2 Relevante beleidsontwikkeling Concrete doelstellingen van de Deelregeling zijn (Staatscourant 15826): ontwikkeling, de verdieping en de vernieuwing van het curriculum voor het leergebied kunstzinnige oriëntatie; vergroting van de vakinhoudelijke deskundigheid van leerkrachten inclusief vakdocenten en educatief medewerkers op het gebied van cultuureducatie; versterking van de relatie van de school met de lokale culturele en sociale omgeving; ontwikkeling en toepassing van een instrumentarium voor het beoordelen van de culturele ontwikkeling van leerlingen. Voorwaarde voor subsidie is dat culturele instellingen de scholen betrekken bij het maken van projectplannen en dat scholen ook financieel bijdragen aan het uitvoeren van de plannen. 2.3 Ontwikkelingen binnen de provincie Zuid-Holland De provincie Zuid-Holland gaat autonome taken op het gebied van cultuurparticipatie en -educatie afbouwen. De provincie gaat niet deelnemen aan de nieuwe landelijke regeling van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Uit diverse inventarisaties is gebleken dat gemeenten in Zuid-Holland in de komende beleidsperiode over het algemeen graag verder willen met het stimuleren van cultuurparticipatie door middel van een regionaal programma, in het bijzonder cultuureducatie (Van Essen et al 2011). In Zuid-Holland nemen de meeste gemeenten in RAS-verband deel aan de Deelregeling (Staatscourant 15826). Wel houdt de provincie Zuid-Holland een basisvoorziening cultuurparticipatie in stand, die gemeenten tweedelijns ondersteuning biedt bij de uitvoering van hun taak op gebied van cultuurparticipatie. Deze basisvoorziening bestaat uit een sterk afgeslankt Kunstgebouw en functies verleend door Jeugdtheaterhuis, PopUnie en Stichting Educatieve Orkestprojecten. Daarnaast worden de bestaande regionale cultuureducatienetwerken op kosten van de provincie Zuid- Holland ondersteund door cultuurnetwerkers (consulenten). Zij vervullen een schakelfunctie bij de spreiding en de afstemming van vraag en aanbod cultuureducatie, ook richting genoemde instellingen die samen de basisvoorziening vormen (provincie Zuid-Holland 2012). 3

8 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten 3 Resultaten 3.1 Resultaten van de documentenanalyse Inleiding Van 15 schoolbesturen en 45 scholen in het primair onderwijs zijn documenten bestudeerd die beschikbaar waren op internet, zoals bestuursvisies, schoolplannen en schoolgidsen. In deze analyse is nagegaan: in hoeverre er aandacht is voor cultuureducatie in bestuurlijke visies en algemene visies van scholen; welke kwaliteitsaspecten aanwezig zijn ten aanzien van inhoud en organisatie van cultuureducatie. In bijlage 2 is weergegeven welke kwaliteitsaspecten in de analyse zijn meegenomen Cultuureducatie in bestuurlijke visies en algemene visies van scholen Weinig expliciete aandacht voor cultuureducatie in bestuurlijke visies In de visies van besturen gaat het meestal om thema s, zoals geborgenheid/veilige leeromgeving, christelijke traditie als vertrekpunt, toegankelijkheid voor alle kinderen, bieden van kwalitatief hoogwaardig onderwijs, basis voor het vervolg na de basisschool, inbreng van de ouders en ontwikkeling van het kind. Soms wordt bij dit laatste thema expliciet de ontwikkeling van culturele en creatieve vaardigheden genoemd. Ook is er aandacht voor overdracht van cultureel erfgoed. Soms in het kader van de brede school (buitenschoolse activiteiten/bravo) of een school die zich profileert als cultuurschool. In totaal besteden drie van de tien schoolbesturen in hun visie expliciet aandacht aan cultuureducatie, waarvan een met een cultuureducatiebeleidsplan. Cultuur op school, een hele kunst Scholengroep Primair in Rotterdam heeft een beleidsplan geschreven, Cultuur op school, een hele kunst. Cultuureducatie wordt daar expliciet in verband gebracht met het nieuwe leren, dus leren door te doen. Cultuureducatie is zowel een doel op zichzelf, dus het kennis maken met kunst en cultuur door het zelf te doen, als een middel om expressieve en sociale vaardigheden te ontwikkelen en kennis te maken met de wereld. Aanknopingspunten voor cultuureducatie in algemene visies De algemene visies van scholen bieden meerdere aanknopingspunten. In deze visies is veel aandacht voor de multiculturele samenleving, ontwikkeling van respect voor anderen, eigen identiteit en ontwikkeling van het kind op meerdere vlakken. Voorbeelden hiervan zijn: afspiegeling van de maatschappij met respect voor elkaar (multiculturele samenleving); erkenning van mogelijkheden en onmogelijkheden; ontplooiing en ontwikkeling van talenten/vaardigheden; belang van expressie, creativiteit en communicatie; kennismaken met de wereld en eigen omgeving; kennismaken met cultuuruitingen die het leven van iedereen (kunnen) verrijken; ontwikkelen van begrip en waardering voor het eigene van mensen in de samenleving, vroeger en nu; een bijdrage kunnen leveren aan de maatschappij voor nu en later; stimuleren van zelfreflectie. 4

9 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten Een schoolbestuur (onderwijs primair) spreekt over het ontwikkelen van het denken en het oplossen van problemen, terwijl een andere school (De Buurtschool in Noordeloos) aangeeft dat aandacht aan de sociaal-emotionele vorming van het kind en aan culturele- en creatieve activiteiten een positieve bijdrage kan leveren aan het functioneren in de maatschappij. Dit sluit aan bij de belangen van cultuureducatie, zoals die in het programma Cultuureducatie met kwaliteit worden gezien. Algemene visie protestants-christelijke basisschool De Rank in Alphen aan den Rijn Het gaat erom de kinderen in contact te brengen met zo veel mogelijk terreinen van expressie en kunst. Op onze school onderscheiden wij teken- en handvaardigheidlessen, bevordering taalgebruik, muzikale vorming en dramatische expressie. We maken gebruik van de methode Moet je doen. Verder neemt elke groep deel aan een aantal activiteiten van Kunstgebouw. Er wordt een vierjarige cyclus gevolgd, waarbij een groot aantal vormen van kunst aan bod komt zoals dans, theater, film, muziek, poëzie en beeldende kunst. Elke maand sluiten we af met een open podium, verzorgd door de leerlingen van verschillende groepen. Weinig concrete doelen in beleidsplannen cultuureducatie Er zijn maar weinig beleidsplannen specifiek over cultuureducatie te vinden. Voor zover deze beleidsvisies er zijn, blijkt hieruit niet dat cultuureducatie een uitwerking is van de algemene visie (noch van het bestuur, noch van algemene visie van de school zelf). Per school onder hetzelfde bestuur kan dat ook verschillen. In de beleidsplannen worden korte- en langetermijndoelen genoemd. Een voorbeeld van een doel op langetermijn is om de drie pijlers (kunsteducatie, erfgoededucatie en media-educatie) evenveel aan bod te laten komen. Een kortetermijndoel is bijvoorbeeld een schoolbreed kunstproject organiseren met medewerking van lokale beeldend kunstenaars. In de beleidsplannen voor cultuureducatie worden de volgende belangen genoemd: Het is belangrijk dat leerlingen begrip en waardering ontwikkelen voor het eigene van alle mensen in de samenleving, zowel nu als vroeger. Hiervoor hebben de leerlingen een bepaalde houding nodig. Deze houding ontwikkelen de leerlingen onder andere bij cultuureducatie. Aandacht besteden aan de sociaal-emotionele vorming van het kind en aan culturele- en creatieve activiteiten. Dit vindt de school belangrijk omdat het een positieve bijdrage kan leveren aan het functioneren in de maatschappij, voor nu en voor later. Het is belangrijk om de kinderen in contact te brengen met zo veel mogelijk terreinen van expressie en kunst. Kinderen leren de wereld werkelijk, met open oren en ogen, te zien. Een wereld waarin het niet alleen gaat om kennis, maar waarin expressie en communicatie een steeds belangrijkere rol spelen. In het bijzonder onderwijs (met name de protestants-christelijke scholen) moet cultuureducatie in de identiteit passen. In het openbaar onderwijs wordt cultuureducatie gepropageerd als een instrument om leerlingen de wereld te laten ontdekken. 5

10 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten Visie op cultuureducatie van Christelijke Scholengroep De Waard in Oud-Beijerland Een belangrijke taak is de overdracht van het culturele erfgoed in de breedste zin van het woord. De leerkrachten van de verschillende scholen begeleiden de kinderen actief bij hun ontdekkingstocht naar de eigen identiteit. Ze geven betekenis aan Bijbelse kernbegrippen. Van essentieel belang hierbij is een levendige en open communicatie op het gebied van levensbeschouwing met iedereen die bij de school betrokken is. Visie op cultuureducatie van de rooms-katholieke basisschool Maria Bernadette in Leidschendam Onder cultuur verstaan wij alles dat door de samenleving wordt voortgebracht aan kunst en wetenschap. Daarbij denken wij bijvoorbeeld aan literatuur, allerlei kunstuitingen, architectuur, musea en film. Van oudsher is de school al de cultuurdrager en -overdrager. De school heeft zich aangesloten bij Het Cultuurmenu van de Gemeente Leidschendam-Voorburg. Door het volgen van dit menu komen kinderen in acht jaar tijd met alle vormen van kunst en cultuur in aanraking. Daarnaast brengen wij om het jaar met alle groepen een bezoek aan het Kinderboekenmuseum in Den Haag of kiezen wij een culturele activiteit per groep. Voor het bezoeken van deze instellingen of de deelname aan activiteiten wordt de hulp van ouders ingeroepen. Visie op cultuureducatie van de openbare basisschool De Buurtschool in Noordeloos De vakken taal, lezen en rekenen vormen de kern van ons onderwijs. Deze vaardigheden zijn de basis voor elke andere ontwikkeling. Onze school legt de nadruk op deze vakken. We besteden echter ook veel aandacht aan de sociaal-emotionele vorming van het kind en aan culturele en creatieve activiteiten. Dit vinden we belangrijk omdat het een positieve bijdrage kan leveren aan het functioneren in de maatschappij, voor nu en voor later. Op het gebied van cultuureducatie lijken scholen weinig resultaatgericht te werken. Sommige scholen geven wel aan resultaten belangrijk te vinden, maar wordt uit de beschikbare documenten niet duidelijk wat nu de concrete doelen zijn die men nastreeft. De nadruk ligt vooral op het proces en de vorming Aanwezigheid kwaliteitsaspecten In hoeverre de visie op of het voorgenomen beleid voor cultuureducatie in de praktijk wordt gebracht, is aan de hand van de beschikbare documenten lastig te toetsten. Van de 45 onderzochte scholen is alleen bekend wat op het lesrooster van een school staat. De koppeling met de achterliggende visie is hierin niet zichtbaar. Om toch wat te kunnen zeggen over kwaliteit is gekeken naar aspecten, zoals samenwerking met cultuureducatieve instellingen, methodische aanpak, de aanwezigheid van een doorlopende leerlijn, de aanwezigheid van een interne cultuurcoördinator en/of een vakleerkracht, evaluatie en samenhang met andere vakken. 6

11 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten Protestants-christelijke basisschool De Mare in Alphen aan den Rijn over samenwerking met cultuureducatieve instellingen Ieder jaar maakt de school een keuze uit het programma Kunstmenu van Kunstgebouw. Dit kan zijn op het gebied van literatuur, muziek, beeldende kunst, dans, audiovisuele middelen en theater. De uitvoeringen of tentoonstellingen zijn niet altijd op school maar kunnen ook in het theater, de bioscoop of in een andere school plaatsvinden. Soms is busvervoer geregeld of gaan hogere groepen op de fiets. Er is een verdeling aangebracht zodat alle kinderen tijdens de basisschoolperiode met alle kunstgebieden in aanraking komen. Met beide locaties van De Mare nemen we deel aan het project Meer dan kunst. Tijdens drie perioden van ongeveer zes weken komt een kunstenaar in verschillende groepen, om samen met de leerkrachten lessen te verzorgen. Voor de samenhang binnen en de kwaliteit van cultuureducatie zijn een methodische aanpak en een doorlopende leerlijn belangrijk. Bij een doorlopende leerlijn maakt cultuureducatie jaarlijks deel uit van het lespakket. Scholen verschillen behoorlijk in de mate van methodisch werken of de inzet van een doorlopende leerlijn. De scholen in de Bollenstreek doen bijvoorbeeld mee aan Museum en School, dat een doorlopende leerlijn heeft waarin iedere groep een ander museum bezoekt. In de meeste gevallen is echter niet te achterhalen of scholen een methodische aanpak volgen. Sommige scholen sluiten een cultuureducatief project af met een presentatie zoals een voorstelling of tentoonstelling. Dit soort presentatiemogelijkheden kan ouders, subsidieverstrekkers en onderwijsinspectie een beeld geven van hoe een school cultuureducatie invult. Christelijke basisschool De Weerklank in Westmaas over samenhang binnen en de kwaliteit van cultuureducatie Wij vinden het belangrijk om een doorlopende lijn binnen onze school te hebben op het gebied van cultuureducatie. We sluiten de zich daarvoor lenende activiteiten op het gebied van cultureel erfgoed af met een tentoonstelling voor alle groepen, zodat alle leerlingen ervaren dat cultuureducatie op school een belangrijke plaats inneemt. Op deze manier kunnen de leerlingen leren van en reflecteren op elkaars ervaringen. Alle groepen van de school worden uitgenodigd om te kijken in de groep die het cultuurproject heeft uitgevoerd, om te zien wat de leerlingen hebben geleerd en gemaakt op het gebied van cultureel erfgoed. Eventueel kunnen één of twee leerlingen in het kort iets over het onderwerp vertellen. In een enkel geval, zoals op de Koningin Emmaschool in Schoonhoven, is er een vakleerkracht muziek. Wat betreft cultuureducatie heeft deze school zich geheel in muziek gespecialiseerd, waarbij wordt samengewerkt met koren en muziekverenigingen. Deze specialisatie staat haaks op het streven van de meeste basisscholen om kinderen zo breed mogelijk te oriënteren. Op deze school wordt deskundigheidsbevordering op het gebied van cultuur expliciet benoemd als een wenselijk onderdeel van een persoonlijk ontwikkelingsplan van een leerkracht. Bij 11 van de 45 scholen wordt aangegeven dat de school een interne cultuurcoördinator (icc er) heeft. Het is niet duidelijk of dit in alle gevallen een gecertificeerde icc er betreft. In de regel betreft het leerkrachten die cultuureducatie erbij hebben in hun takenpakket. De icc ers geven uitvoering aan het cultuureducatiebeleid. Samen met de collega s realiseren zij een samenhangend programma cultuureducatie voor de kinderen. Van de overige scholen in de inventarisatie is niet bekend of er een icc er aanwezig is. In totaal zijn er in Zuid-Holland 393 gecertificeerde icc ers. Per leerlingen zijn er in Zuid-Holland elf icc ers, het laagste aantal van alle provincies (Cultuurnetwerk Nederland 2012). De aanwezigheid van een gecertificeerde icc er betekent in 7

12 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten de meeste gevallen ook dat er een beleidsplan is. De concrete invulling daarvan kan echter sterk verschillen. Op de onderzochte scholen wordt vaak aangegeven dat er een systematische evaluatie van doelen plaatsvindt, maar bij geen enkele school is dat gespecificeerd voor cultuureducatie. Vaak wordt gewerkt met zogenaamde kwaliteitskaarten. Opbrengstgericht werken is hierbij het uitgangspunt. De opzet is, om in een cyclus van vier jaar, elk jaar twee aspecten van de school onder de loep te nemen en te verbeteren. Het onderwijsaanbod, waaronder cultuureducatie, is een van de aspecten die een school kan evalueren. In hoeverre dat gebeurt, is niet duidelijk. 3.2 Resultaten van de interviews Belang van cultuureducatie onderkend Schoolbesturen vinden het belangrijk om leerlingen iets meer mee te geven dan alleen taal en rekenen. Zo zijn genoemd: het bieden van een brede ontwikkeling; kinderen helpen de wereld te ontdekken (horizonverbreding); creatieve ontwikkeling naast cognitieve, fysieke en sociaal-emotionele; kinderen in aanraking brengen met alle vormen van cultuur; het geven van boeiend onderwijs, waar cultuur ook onder valt. De kerndoelen kunstzinnige oriëntatie voor het primair onderwijs van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap worden onderschreven en zijn leidend. In de praktijk blijkt cultuureducatie niet overal dezelfde plaats in het onderwijs te hebben. Het ene schoolbestuur ziet het als een wezenlijk stuk opvoeding voor kinderen, bij andere besturen krijgt cultuureducatie minder prioriteit. Voor kinderen waar in de thuissituatie minder aandacht is voor cultuur, bijvoorbeeld in een achterstandswijk, is het juist van belang om aandacht te besteden aan cultuureducatie. In de praktijk blijkt echter dat juist dan vaak het accent op taal en rekenen komt te liggen. Veel scholen vinden talentontwikkeling belangrijk. Dit speelt bij cultuureducatie echter een grotere rol dan bij rekenen en taal. Cultuureducatie is niet altijd een op zichzelf staand vak. Soms wordt cultuureducatie gekoppeld aan andere vakken zoals wereldoriëntatie of/geschiedenis, bijvoorbeeld rondom een thema als de schilder Rembrandt. Financiering Het bedrag van 10,90 per leerling in het kader van de Regeling versterking cultuureducatie primair onderwijs wordt door schoolbesturen ingezet en scholen worden door besturen aangesproken op de besteding. Soms worden ook ouderbijdragen ingezet (bijvoorbeeld voor excursies). Besturen vinden echter niet dat cultuureducatie daar niet van afhankelijk mag zijn. Financiering van cultuureducatie is daarnaast afkomstig uit provinciale subsidies uit het Programma cultuurparticipatie van de provincie Zuid-Holland, soms worden door andere organisaties incidentele subsidies toegekend, bijvoorbeeld door de Rabobank. Bestuurlijke kaders voor cultuureducatie ontbreken Geen van de geïnterviewde besturen heeft concrete doelstellingen op het gebied van cultuureducatie geformuleerd. De schoolbesturen laten scholen veel vrijheid. Besturen vinden het belangrijk dat scholen een eigen karakter hebben, passend bij de lokale cultuur en zich van andere scholen onderscheiden. Hierdoor kan een school zich profileren. Vooral in krimpregio s is dat 8

13 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten vaak van belang om leerlingen te werven. De impact van het profileren met cultuur (zogenaamde cultuurprofielschool) is echter maar beperkt. Ouders kiezen vooral op grond van andere overwegingen (bijvoorbeeld een school dichtbij). Kwaliteit een lastig te definiëren begrip Schoolbesturen hechten op verschillende manieren belang aan de kwaliteit van cultuureducatie. Twee besturen geven expliciet aan kwaliteit heel belangrijk te vinden, maar dat er eigenlijk te weinig middelen beschikbaar zijn. Een ander bestuur vindt dat er veel nadruk ligt op het opbrengstgericht werken in de vakken rekenen en taal. Dat is voor cultuureducatie lastig, want hoe definieer je die opbrengst? Wat zijn goede indicatoren daarvoor? Als de overheid meer aandacht wil voor kwaliteit, moet zij dus zelf criteria stellen aan de opbrengsten of de kwaliteit. De nadruk ligt erg op rekenen en taal, waarvoor duidelijke(re) doelstellingen zijn geformuleerd (Cito-normen). Het ontbreken van dergelijke normen voor cultuureducatie draagt er ook toe bij dat schoolbesturen niet bang zijn erop te worden afgerekend. Dit stimuleert scholen niet om zelf normen te gaan uitwerken voor cultuureducatie. Het ene bestuur zou wel meer handvatten willen hebben voor het cultuureducatiebeleid (bijvoorbeeld De Waard), het andere bestuur is bang dat daarmee de bureaucratie wordt vergroot. Er is geen eenduidigheid over waaraan de kwaliteit van cultuureducatie moet voldoen. Sommige besturen willen een professionele organisatie, een vakleerkracht of een planmatig en een beredeneerd aanbod. Een ander bestuur geeft aan tevreden te zijn met enthousiaste deelname van leerlingen aan een project. Soms worden regionale of lokale organisaties ingezet (bijvoorbeeld een historische vereniging), anderen willen alleen een professionele organisatie als Kunstgebouw. Acht schoolbesturen geven aan dat gebruik wordt gemaakt van de dienstverlening van Kunstgebouw. Daarnaast wordt aangeven dat gebruik wordt gemaakt van Erfgoedhuis en lokale instellingen bij de invulling van cultuureducatie. De invulling van cultuureducatie blijkt meer gebaseerd te zijn op persoonlijke voorkeuren van de docent dan op geformuleerd beleid. Als een docent cultuureducatie belangrijk en leuk vindt en de leiding kan overtuigen, zal de school er meer aandacht voor hebben. Scholen bepalen zelf aan welke disciplines ze aandacht besteden, bijvoorbeeld muziek of beeldende kunst. Over het algemeen zijn de besturen tevreden over de huidige invulling. Schetsen van kaders op hoofdlijnen Vier schoolbesturen geven aan dat in de toekomst naar verwachting (beleidsmatig) meer aandacht zal worden gegeven aan cultuureducatie. Zes schoolbesturen zijn dit (vooralsnog) niet van plan of weten dit op het moment van het interview nog niet. Voor zover er beleidsmatig aandacht zal worden gegeven aan cultuureducatie zal dit vooral op hoofdlijnen zijn en verwijzen naar het belang van cultuureducatie. Niet elk bestuur is van plan inhoudelijke doelstellingen op te nemen in een strategisch beleidsplan. De schoolbesturen die van plan zijn om richtinggevende doelstellingen te gaan formuleren, zijn niet van plan om scholen daarop te gaan controleren, hooguit op de besteding van de middelen. Het initiatief mag niet bij het onderwijs worden weggenomen, geeft een schoolbestuur aan. Als er verdere veranderingen komen, dan is het vooral aan de scholen om dat in te vullen. Besturen verwachten over het algemeen niet dat er inhoudelijk veel zal veranderen als gevolg van overheveling van de 10,90 van de Regeling versterking primair onderwijs naar de prestatiebox. Het wordt gezien als oud geld onder een nieuwe naam. Schoolbesturen verwachten ook weinig van de controle door de inspectie. Het streven van de onderwijsinspectie om toe te zien op cultuureducatiebeleid wordt met een korreltje zout genomen. Als ze dat gaan doen is de vraag hoe? De scholen zijn ook niet bevreesd om daar een 9

14 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten onvoldoende op te scoren. De druk om te presteren op het gebied van rekenen en taal en passend onderwijs is veel groter en dan schiet de aandacht voor cultuureducatie er wat bij in. Kwaliteitskaders nodig, maar lastig te bepalen Voor de borging van kwaliteit is het lastig dat er in het Bestuursakkoord Primair Onderwijs 2 geen concreet doel is geformuleerd ten aanzien van cultuureducatie. Dat maakt de kwaliteitsdiscussie lastig. Het persoonlijk invulling geven aan cultuureducatie maakt de kwaliteit ervan kwetsbaar. Tegelijkertijd zijn indicatoren om kwaliteit te meten moeilijk vast te stelen en is het onderwijs al een sector met veel regels en voorschriften. Mogelijk zouden besturen zich kunnen committeren aan een breed, richtinggevend kader, dat de scholen verder zelf kunnen concretiseren. Mogelijk zou Kunstgebouw hierbij ondersteuning kunnen bieden. In het nieuwe beleidsplan van het Fonds voor Cultuurparticipatie is ook als doelstelling de ontwikkeling van concrete handvatten voor het formuleren van doelen opgenomen. Ondersteuning gewenst Het is belangrijk om besturen en scholen te ondersteunen bij een structureel programma cultuureducatie. Nu is cultuureducatie meestal projectmatig. Dit is niet voldoende om kinderen ertoe te zetten in hun eigen tijd wat met kunst en cultuur te gaan doen. Er zouden handige instrumenten moeten zijn voor schoolbesturen om het bestuursakkoord te vertalen in eigen beleid. Het is voor de borging van belang om cultuureducatie niet los te zien van andere schoolvakken. Cultuur als apart iets, is kwetsbaar, niet alleen in financiële maar ook in inhoudelijke zin. Nu ontbreekt het vaak nog aan samenhang met andere vakken. Kunstgebouw zou hierbij een conceptbeleidsplan kunnen maken of een kwaliteitskader kunnen uitwerken, dat scholen kunnen vertalen naar hun eigen situatie. Drie schoolbesturen hebben deze wens geuit. Dit sluit aan bij een van de doelstellingen van het Fonds voor Cultuurparticipatie: het ontwikkelen van referentieniveaus en methoden om de opbrengsten en de kwaliteit van cultuureducatie te kunnen volgen, meten en beoordelen. Minder zichtbaarheid financiële middelen Als de subsidie voor cultuureducatie (deels) bij de prestatiebox komt, is het ook minder zichtbaar. Voorheen waren de middelen geoormerkt. Nu zullen schoolbesturen er alerter op moeten zijn dat de 10,90 ook werkelijk aan cultuureducatie wordt besteed. Voordeel is dat door de overheveling meer keuzevrijheid is ontstaan. Indien er toetsing plaatsvindt door de inspectie, zal er meer aandacht komen voor kwaliteit. Bezorgdheid over bezuinigingen Er is bij besturen en scholen bezorgdheid over de toekomst. Men vraagt zich af of de dienstverlening van bijvoorbeeld Kunstgebouw nog wel in stand blijft nu er zo vaak en veel bezuinigd wordt. Omdat de provincie Zuid-Holland niet gaat participeren in de Deelregeling, maar wel de samenwerkende gemeenten in de RAS-regio s is er daarnaast vrees over de kwaliteit van het aanbod. In hoeverre hebben gemeenten zicht op kwaliteit? Zullen zij niet met name subsidieaanvragen van lokale instellingen gaan honoreren (muziekverenigingen, toneelverenigingen en dergelijke)? Er zijn dus twijfels, hoewel uit eerdere inventarisaties blijkt dat gemeenten van goede wil zijn. 2 In dit akkoord zijn de prestatieafspraken opgenomen die door de minister en de staatssecretaris van OCW en de PO-Raad overeen zijn gekomen voor de besteding van de middelen uit de prestatiebox. 10

15 Kansen voor cultuureducatie 3 Resultaten De prestatiebox geldt maar voor vier jaar. Dit is volgens de schoolbesturen een te korte tijdsspanne om een meerjarig beleidsplan te maken en om meerjarige afspraken met instellingen te maken. 11

16 Kansen voor cultuureducatie 4 Conclusies en aanbevelingen 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies Schoolbesturen laten scholen veel ruimte voor de invulling van cultuureducatie Uit ons onderzoek komt naar voren dat schoolbesturen cultuureducatie belangrijk vinden, bijvoorbeeld voor de persoonlijke of creatieve ontwikkeling van kinderen of omdat kinderen op die manier leren open te staan voor de wereld om zich heen. Schoolbesturen hebben echter niet in beleidsvisies of -plannen beschreven welke ambities zij hebben op het gebied van cultuureducatie. Hierdoor is er veel ruimte voor de scholen om cultuureducatie naar eigen inzicht in te vullen. Schoolbesturen vinden dit ook belangrijk, omdat cultuureducatie moet passen binnen de identiteit van een school en moet aansluiten op de leefomgeving van het kind. De precieze invulling van cultuureducatie is ook voor een groot deel afhankelijk van de persoonlijke voorkeuren en het netwerk van een leerkracht of schooldirecteur. Schoolbestuurders zijn zich bewust van het risico dat hierdoor te veel aandacht kan zijn voor één onderdeel van cultuureducatie, bijvoorbeeld muziek, terwijl andere onderdelen onderbelicht blijven. Hier liggen kansen voor de ontwikkeling van een breed samenhangend aanbod aan cultuureducatie, zoals het landelijke traject Cultuureducatie met kwaliteit dat voor ogen heeft. Kwaliteit van cultuureducatie is een lastig begrip De rol van schoolbesturen is veranderd door wijzigingen in het landelijke beleid. In de praktijk verwachten schoolbesturen dat er niet veel zal veranderen in de manier waarop zij hun scholen zullen aansturen op het gebied van cultuureducatie. Schoolbesturen vinden het belangrijk dat de kerndoelen van het Ministerie van OCW worden behaald. Als schoolbesturen ambities gaan formuleren, doen zij dat vooral op hoofdlijnen en niet in termen van concrete resultaten die scholen moeten behalen. Hier ligt een belangrijke kans voor de landelijke overheid voor de versterking van cultuureducatie. Omdat de overheid de kwaliteitskaders voor cultuureducatie nog onvoldoende heeft uitgewerkt, kunnen schoolbesturen geen heldere ambities beschrijven. Waar voor taal en rekenen duidelijke doelstellingen en (Cito-)normen zijn geformuleerd, ontbreken deze vooralsnog voor cultuureducatie. Een uitwerking van de kerndoelen in landelijke richtlijnen helpt schoolbesturen om hun eigen doelstellingen concreter te formuleren. Deze richtlijnen moeten voldoende ruimte bieden voor de situatie van individuele scholen. Ondersteuning van het onderwijs is belangrijk Ondersteuning van het onderwijs is belangrijk om de kwaliteit van cultuureducatie te versterken. Dat kan op verschillende manieren. Scholen maken vaak gebruik van de dienstverlening van provinciale instellingen. Deze dienstverlening is ook de komende jaren belangrijk. Kunstgebouw kan schoolbesturen en scholen in Zuid-Holland ondersteunen bij de vertaling van de landelijke richtlijnen naar eigen ambities voor cultuureducatie en de uitwerking daarvan naar cultuureducatie in de scholen. Culturele instellingen moeten bij de voorbereiding van projecten tijdig de scholen betrekken, zodat ingespeeld kan worden op de behoeften van de school en bepaald kan worden wat er nodig is om aan de landelijke kaders te voldoen. Goede cultuureducatie begint natuurlijk met goed onderwijs. Deskundige en goed toegeruste leerkrachten zijn hiervoor een voorwaarde. 12

17 Kansen voor cultuureducatie 4 Conclusies en aanbevelingen 4.2 Aanbevelingen Voor beleidsmakers en landelijke instituten Neem het initiatief niet bij het onderwijs weg. Als er verdere veranderingen komen, is het ook vooral aan de scholen om dat in te vullen en ze te betrekken bij de planvorming. Geef scholen meer grip op de inhoud (Raad voor Cultuur 2012): - laat ze een referentiekader cultuureducatie ontwikkelen; - breid het volg- en beoordelingsinstrumentarium uit. (Fonds voor cultuurparticipatie 2012). Stel de culturele infrastructuur in dienst van de school (Raad voor Cultuur 2o12): - Door te zorgen voor een initiërende rol van het nieuwe landelijke Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst, waarbij dit kennisinstituut: ~ cultuureducatie en amateurkunst met elkaar verbindt; ~ knelpunten en kansen signaleert; ~ onderwijsmateriaal beter verzamelt en ontsluit. - Door bewindslieden te laten sturen op samenhang en toezicht door middel van: ~ een heldere taak- en verantwoordelijkheidsverdeling; ~ bestaande regelingen meer op elkaar aan te laten sluiten; ~ voor structureel toezicht door de inspectie te zorgen. Zorg ervoor dat de aanvragen van de culturele instellingen in de RAS-regio s zo goed mogelijk aansluiten op regionale en lokale beleidsprioriteiten op het gebied van cultuureducatie. Voor het onderwijs Bewaak dat de beschikbare financiële middelen, ook daadwerkelijk aan cultuureducatie worden besteed, onder meer door het formuleren van beleidsuitgangspunten. Bevorder de deskundigheid in de school door (Raad voor Cultuur 2012): - Cultuureducatie meer status te geven: ~ koppel visie op cultuureducatie aan leerplan en deskundigheid; ~ ondersteun deskundigheidsbevordering van zittende leraren. - Passies en talenten in en rondom de school te benutten: ~ benut passies en zet leraren flexibel in; ~ vergroot de ouderbetrokkenheid; ~ werk samen met lokale culturele instellingen. - De rol van lerarenopleidingen te vergroten: ~ vergroot de deskundigheid van aankomende leraren; ~ geef cultuureducatie een vaste plek in het curriculum; ~ benut het voorgestelde profieldeel voor nascholingstrajecten; ~ leid kunstvakdocenten op om voor de klas te gaan staan. Bevorder de kwaliteit van cultuureducatie door (Oomen et al 2011): - het realiseren van de randvoorwaarden voor kwaliteit zoals een vastgelegde visie, professionaliteit van de (vak)leerkrachten en structurele samenwerking met culturele instellingen; - ervoor te zorgen dat activiteiten aansluiten bij de doelgroep en de leerlijn van de school, de belevings- en expressiemogelijkheden. - gewenste opbrengsten te formuleren; - te evalueren, bijvoorbeeld met behulp van de cultuurmonitor primair onderwijs van Oberon. 13

18 Kansen voor cultuureducatie 4 Conclusies en aanbevelingen Voor Kunstgebouw en andere culturele instellingen Ondersteun schoolbesturen en scholen bij de vertaling van landelijke richtlijnen en instrumenten naar de eigen situatie, zoals het opstellen van conceptbeleidskaders, uitwerking van handvatten voor het bereiken van de kerndoelen, referentieniveaus en methoden om de kwaliteit van cultuureducatie te kunnen volgen, meten en beoordelen. Ondersteun scholen bij het maken van een structureel en een kwalitatief hoogwaardig aanbod aan cultuureducatie. Breng bij lokale educatieve agenda s het belang van een beleidsmatige aanpak van cultuureducatie onder de aandacht. Stel de culturele infrastructuur in dienst van de school door vraaggericht en samen te werken (Raad voor Cultuur 2012): - houd de regionale ondersteuning in stand; - zorg voor efficiëntere ondersteuning door betere afstemming en samenwerking. 14

19 Kansen voor cultuureducatie Literatuur Literatuur Schriftelijke documentatie Cultuurnetwerk Nederland. Magazine cultuurcoördinator.nl. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland, Essen AM van, Ligtvoet-Janssen MGA, Wit JP de. Terugblik en Toekomstvisie Cultuurparticipatie Ras-regio s in Zuid- Holland. Den Haag: Tympaan Instituut, Kunstgebouw. Informatieblad deelregeling cultuureducatie met kwaliteit. Rijswijk: Kunstgebouw, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Meer dan kwaliteit: een nieuwe visie op cultuurbeleid. Den Haag: Ministerie OCW, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW)/PO-Raad. Bestuursakkoord primair onderwijs. Den Haag: Ministerie OCW/PO-Ra ad, Oomen C, Reinink M, Grinten M van der. Kwaliteitskader door culturele instellingen. Indicatoren en gebruik in de praktijk. Utrecht: Oberon, PO-Raad. Code Goed Bestuur in het primair onderwijs. Den Haag: PO-Raad, Provincie Zuid-Holland. Erfenis, erfgoed en erfgoud. Beleidsvisie cultureel erfgoed Provincie Zuid-Holland. Den Haag: provincie Zuid-Holland, 2o12. Raad voor Cultuur. Cultuureducatie: leren, creëren, inspireren! Den Haag: Raad voor Cultuur, Staatscourant Regeling prestatiebox primair onderwijs. Den Haag: januari Staatscourant Deelregeling Cultuureducatie met Kwaliteit in het primair onderwijs. Fonds voor Cultuurparticipatie Den Haag, augustus Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Cultuureducatie met kwaliteit in het primair onderwijs. Bestuurlijk kader. Den Haag; VNG, Websites Fonds voor cultuurparticipatie Cultuurplein van Cultuurnetwerk Nederland Dienst uitvoering onderwijs, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap PO-Raad Rijksoverheid 15

20 Kansen voor cultuureducatie Bijlage 1 Bijlage 1 Cultuureducatie met kwaliteit Het kabinet Rutte I wil kinderen en jongeren op het gebied van cultuur een stevig fundament bieden. Voorwaarden daarvoor zijn een goede verankering van cultuureducatie in het onderwijs en aandacht voor cultuureducatie bij alle culturele instellingen, landelijk en lokaal. Dit beleid is uiteengezet in de brief Meer dan Kwaliteit, een nieuwe visie op cultuurbeleid van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Tweede Kamer (Ministerie van OCW 20 11). De belangrijkste pijlers van het programma Cultuureducatie met kwaliteit zijn de prestatiebox primair onderwijs en de Deelregeling Cultuureducatie met Kwaliteit van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Deze worden hieronder toegelicht. Cultuureducatie in de Regeling prestatiebox primair onderwijs Bestuursakkoord primair onderwijs In het Bestuursakkoord primair onderwijs (bestuursakkoord) hebben de PO-Raad 1 en de bewindslieden van het Ministerie van OCW gezamenlijke ambities geformuleerd ten aanzien van opbrengstgericht werken, sterke vermindering van het aantal zeer zwakke scholen en een sterke vermindering van het aantal taal- en rekenzwakke scholen en de realisatie van een doelgericht aanbod voor alle leerlingen, óók in de kleutergroepen en voor (cognitief) talentvolle leerlingen ( Regeling prestatiebox primair onderwijs Alle schoolbesturen ontvangen middelen via de Regeling prestatiebox primair onderwijs (prestatiebox) om invulling te geven aan de prioriteiten voor de komende periode. Het budget is bedoeld voor opbrengstgericht werken en professionalisering van leraren en schoolleiders en cultuureducatie. Aan de prestatiebox zijn twee budgetten toegevoegd die voorheen via aparte regelingen werden verstrekt, namelijk de regeling bestemmingsbox (taal en rekenen 15,58 per leerling) en de regeling versterking cultuureducatie (cultuur en school 10,90 per leerling ( Cultuureducatie met kwaliteit Om invulling te geven aan het beleid Cultuureducatie met kwaliteit en de invulling aan de kerndoelen van het leergebied kunstzinnige oriëntatie worden schoolbesturen ondersteund. Schoolbesturen ontvangen voor de schooljaren tot en met in het kader van de prestatiebox subsidie voor het versterken van de samenhang binnen en de kwaliteit van het onderwijs gericht op het bereiken van de kerndoelen binnen het leergebied Kunstzinnige oriëntatie ( De kerndoelen zijn: de leerlingen leren beelden, muziek, taal, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren; de leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren; de leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Het bedrag van 10,90 per leerling in de prestatiebox moet worden besteed aan het versterken van de samenhang binnen en de kwaliteit van cultuureducatie. De Regeling prestatiebox ver- 1 De PO-Raad is de sectororganisatie voor het primair onderwijs. De vereniging behartigt de gemeenschappelijke belangen van de besturen in het basisonderwijs, speciaal basisonderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs. De PO-Raad richt zich op de drie grote domeinen: bekostiging, werkgeverschap en de hoofdlijnen van het onderwijsbeleid ( 16