GEBOREN op 26 februari 1896 in Wissenkerke op Noord-

Transcriptie

1 TER NAGEDACHTENIS EDUARD FLIPSE, 26 FEBRUARI SEPTEMBER 1973 DOOR H. M. KRAAIJVANGER GEBOREN op 26 februari 1896 in Wissenkerke op Noord- Beveland in zijn geliefde Zeeland waaraan hij altijd trouw is gebleven, ontving hij daar het eerste muziekonderricht van zijn vader, Cornelis Flipse, die, ofschoon hij op voortreffelijke wijze het kjeermakersberoep uitoefende in zijn hait verbonden was met de muziek. Vader Flipse v/as de uitmuntende organist van de Ned. Hervormde Kerk in Wissenkerke en leider van talrijke muziekgezelschappen. Voor een meer gedegen opleiding zond hij zijn zoon naar de begaafde musicus Otto Lies in Goes en na vijf studiejaren kwam hij in 1914 in Rotterdam om zich onder leiding te stellen van de bekende pianist en pedagoog A. B. H. Verhey. Van Henri Zagwijn ontving hij lessen in de harmonieleer en hij voltooide zijn studies bij Albert Roussel en Louis Albert in Parijs. In 1919 begon hij zijn loopbaan als pianist en koordirigent in Rotterdam, zijn tweede vaderstad, die hij tot aan zijn afscheid in 1965 met zijn grote muzikale gaven heeft gediend. De geschiedenis en de ontwikkeling van het Rotterdamse muziekleven in deze eeuw zal nauw verbonden blijven met de musicus en met de mens Flipse. Het Rotterdams Orkest werd geboren in juni 1918, toen een aantal beroepsmusici, werkzaam in het amusementsbedrijf, onder leiding van Jules Zagwijn besloten een symfonie-orkest op te richten. Dit 'Genootschap van Beroepsmusici tot onderlinge Kunstbeoefening' benoemde tot dirigent Willem Hendrik Feltzer ( ), aan wie het te danken is dat het Genootschap de kinderjaren van zijn bestaan heeft overleefd met een schamele gemeentesubsidie yan f , per jaar. Wanneer Feltzer na vele strubbelingen in 1928 zijn dirigeerstok neerlegt, wordt de virtuoze violist Alexander Schmuller ( ) tot eerste dirigent benoemd en 141

2 Flipse tot tweede dirigent. Men ontdekt wel bij de weinige concerten die hij dirigeerde dat hij het orkest tot goede prestaties wist te brengen en wanneer Schmuller in 1930 zijn ontslag krijgt, wordt Flipse eerste dirigent en artistiek leider van het Genootschap. Dan ligt de grote weg voor hem open. In de vooroorlogse jaren werd de symfonische muziek in Rotterdam gegeven door het Concertgebouw Orkest en door het Residentie Orkest. Naar deze avond-abonnementsconcerten ging het grote publiek van de handelsstad heen en het Rotterdams Orkest met zijn beperkt aantal concerten telde toen nog nauwelijks mee. De grote weg die Flipse met zijn orkest opging was een weg vol met doornen, vol van strijd om de financiële middelen te verkrijgen bij een voorzichtig Gemeentebestuur, in een tijd ook waarin het spook der werkloosheid de stad teisterde. Flipse heeft dan ook heel goed gezien, dat hij niet de strijd moest aanbinden met de geperfectioneerde orkesten, maar een nieuw gezicht moest geven aan de muzikale verlangens van een groot en jong publiek. In die eerste tien jaren van zijn beleid tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog heeft hij zeer welbewust een koers gekozen die geheel afweek van de gebruikelijke, namelijk: het brengen van de eigentijdse muziek, de Nederlandse componisten gelegenheid te geven hun werken te laten horen en de Nederlandse solisten hun kansen te geven op het concertpodium. In de samenstelling van zijn programma's was hij een groot virtuoos, hij kon op zeer overtuigende wijze programma's maken met een combinatie van klassieke meesters en totaal onbekende componisten. Dit beginsel heeft hij altijd volgehouden. Zo gaf hij naast de meer bekende werken 101 wereldpremières, waarvan 83 Nederlandse werken in 245 uitvoeringen. In het seizoen b.v. traden op 55 solisten, waarvan 44 Nederlanders. Maar ook na de oorlog heeft hij steeds de Nederlandse solisten grote kansen gegeven. In het seizoen waren 83 Nederlandse solisten tegenover 35 buitenlandse. Deze enkele cijfers geven een beeld van de omwenteling die Flipse teweegbracht in het Nederlandse muziekleven en die wonderbaarlijk genoeg een grote weerklank vond bij het Nederlandse publiek. De componist Wil- 142

3 lem Pijper ( ) schrijft op 6 juni 1934 aan de dirigent: 'Ik kan U zeggen dat de uitvoeringen van dit orkest in dit seizoen niet slechts voor het Rotterdamsche muziekleven van betekenis zijn doch geheel muzikaal Nederland heeft er mede te maken. U hebt dit te danken aan de voorbeeldige programmasamenstellingen en ook aan de activiteit, welke U Uw orkestleden hebt bijgebracht, een activiteit die zich manifesteerde in belangstelling voor het onbekende en voor de toekomstmogelijkheden der toonkunst, die bij alle andere Nederlandsche orkesten ver te zoeken is.' Dit was duidelijke taal en het is inderdaad aan Flipse's harde werken voor de Nederlandse componisten te danken, dat hun namen aan de vergetelheid zijn ontrukt. De werken van Diepenbrock, Orthel, Landré, Badings, Pijper, Ketting, Monnikendam, Van Lier, Voormolen, Wagenaar, De Roos, Andriessen, Mengelberg, Van Gilse, Dopper enz. kwamen regelmatig voor op de programma's en voorts introduceerde hij de werken van vele jonge buitenlandse componisten. Zij zonden hem hun partituren omdat hun werken nergens werden uitgevoerd. Componisten als Tansman, Blancafort, Markévitch, Pizzetti, Strawinsky en Bartók, die zijn tweede pianoconcert speelde, kwamen aan het woord en de francofiel die Flipse was, heeft vooral aan de Franse muziek van de grote meesters, maar ook aan die van de jongeren grote aandacht besteed o.a. met werken van Aubert, Lili Boulanger, Ferroud, Gaubert, Milhaud en natuurlijk die van zijn vereerde meester Roussel en zijn tijdgenoten Ravel en Debussy. Deze nieuwe beweging die zo sterk contrasteerde met het gebruikelijke patroon in het Nederlandse muziekleven van die tijd, trok stampvolle zalen met internationale erkenning, doch steeds zonder staatssubsidie en tot 1940 met f , van de stad. Het is tekenend voor Flipse dat hij op zijn afscheidsconcert op 3 juni 1965 een programma gaf met vier werken, waarvan drie waren van Nederlanders, namelijk van Diepenbrock, Pijper en Orthel en waaraan twee Nederlandse solisten medewerkten: Aafje Heynis en Marinus Flipse. Flipse heeft vijf en dertig jaar lang de leiding gehad over het Rotterdams Orkest. In die jaren stichtte hij ook het Rotterdams Philharmonisch Koor dat in samenwerking met het orkest niet alleen jaarlijks de Mattheus Passion uitvoerde doch ook belangrijke 143

4 werken zoals de Symphonie de Psaumes van Strawinsky en de Psalm 129 van Lili Boulanger. Voor Lili Boulanger had Flipse een grote bewondering en hij heeft van deze geniale componiste een groot aantal werken uitgevoerd die men elders nooit te horen kreeg. Van zijn grote persoonlijke moed getuigde zijn uitvoering van deze Psalm op 16 april 1943 's-avonds in de verduisterde Koninginnekerk toen de afschuwelijke jacht van de bezetter op de Joden en op de strijders voor de vrijheid op zijn hoogtepunt was. Die prachtige tekst werd die avond door zijn koor met een innige overtuiging gezongen als een geweldloze aanklacht tegen de bezetter met o.a. deze passage: 'Qu'ils soient confondus, et qu'ils reculent tous ceux qui haïssent Sion'. Hij heeft voortdurend met een onuitblusbare energie gewerkt aan de vervolmaking van zijn Orkest en aan de maatschappelijke vooruitgang van zijn medewerkers, die in de vooroorlogse jaren met een maximum salaris van f21, per week en een contract voor veertig weken een bedroevend bestaan hadden. Ondanks heel veel moeilijkheden is hij altijd de leider van de zijnen geweest; in de oorlogsjaren heeft hij hen gevoed, gekleed en verzorgd. Hij heeft door zijn werk aan zijn opvolgers de mogelijkheden gegeven het Orkest uit te bouwen tot wat het nu is, een Orkest dat in artistiek opzicht kan wedijveren met de beste Nederlandse orkesten. Hij heeft ook vele bittere jaren gekend. De ramp die in 1940 over de stad kwam en die vele instrumenten en partituren van het Orkest vernietigde; de donkere oorlogsjaren met de hand van de bezetter, die de vrije geest verduisterde. De droevige vervolging van de Joden, die ook het Orkest zwaar trof en de smadelijke en onrechtvaardige behandeling, die hem persoonlijk na de oorlog ten deel viel, hebben hem diep bewogen. Zijn volledige rehabilitatie in november 1946 heeft dit leed wel verzacht, maar niet doen vergeten. Zijn terugkeer voor het Orkest na een lange ziekte op 16 mei 1947, na een afwezigheid van twee jaren, vierde hij met de uitvoering van de Paashymne van Rudolf Mengelberg 'Victimae Pascali Laudes'. De uitvoering van deze hymne, waarin de verrijzenis wordt bezongen, heeft bij dit weerzien een diepere bedoeling. 'Dood en leven streden een wonderbare tweestrijd'. 144

5 . 77». flrwsse.

6

7 Een hoogtepunt in zijn leven was ongetwijfeld de uitvoering van de Achtste Symphonie van Gustav Mahler tijdens het Holland Festival op 3 juli 1954 in de oude Ahoy-hal ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst. Onder zijn leiding werd deze monumentale symfonie uitgevoerd door de gezamenlijke Rotterdamse Koren met zijn Orkest en met steun van het Brabants Orkest met in totaal 1100 medewerkenden. Deze 'Symphonie der Tausend' werd een internationale gebeurtenis, waarvan toehoorders getuige waren in drie uitvoeringen. Philips maakte van deze symfonie een live-recording en dit waren de eerste platen in de wereld van dit werk. De jubilerende Maatschappij schrijft dan ook terecht op 5 juli 1954: 'Eduard Flipse heeft een werk verricht, dat slechts door een groot kunstenaar en een groot mens tot stand kan worden gebracht'. Het was dan ook geen wonder dat hij het volgende jaar werd uitgenodigd deze symfonie in Berlijn te dirigeren. Ook de gedenkwaardige uitvoering van de Zesde Symphonie van Mahler in het Holland Festival van 1955 legde Philips op platen vast. Bij de opening van De Doelen op 18 mei 1966 dirigeerde hij het Te Deum van Diepenbrock als een openlijke dankzegging voor wat hij met en voor de stad had kunnen bereiken en wellicht ook voor wat hijzelf had kunnen geven. Tijdens zijn loopbaan in Rotterdam is hij in vele hoofdsteden van Europa als gastdirigent opgetreden, o.a. in Wenen, Rome, Helsinki, Madrid, Warschau, Boedapest, Parijs en Brussel. Ook na zijn afscheid is Flipse als gastdirigent werkzaam gebleven. De Antwerpse Philharmonie trok hem aan als eerste dirigent en met zijn bekende energie heeft hij nog jaren gewerkt om van dit j onge orkest een volwaardig ensemble te maken. Aan eerbewijzen heeft het hem niet ontbroken: hij ontving de Amsterdamse Concertgebouw Medaille, de Gouden Bruckner Medaille en tezamen met zijn orkest de Gouden Medaille van het Internationale Gustav Mahler Gesellschaft. Voorts was hij Officier in de orde van Oranje-Nassau, Officier de la Légion d'honneur en Officier in de Kroonorde van België. Maar het meest was hij toch getroffen toen hij op zijn vijf en zestigste verjaardag in februari '61, na een boeiende inleiding van professor dr. E. Reeser die zijn betekenis als kunstenaar belichtte, uit de handen van burgemeester Van Walsum in de Burgerzaal te Rotterdam mocht ontvangen de hoog- 145