SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN"

Transcriptie

1 SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN DERDE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS LICAP BRUSSEL September 2007 ISBN Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel

2

3 Inhoud 1 Inleiding Competentieontwikkelend leren en STW Profiel van de studierichting Beginsituatie Competenties van de studierichting STW Integrale opdrachten Hoe Integrale opdrachten ontwikkelen en formuleren? De bruikbaarheid van een integrale opdracht nagaan Integrale opdrachten organiseren Begeleiden en beoordelen van integrale opdrachten Minimale materiële vereisten Bibliografie Voeding Algemene doelstellingen Leerplandoelstellingen, leerinhouden en didactische wenken Evaluatie Bronnen Minimale materiële vereisten Sociale wetenschappen Inleiding Algemene doelstellingen Algemene pedagogisch-didactische wenken Leerplandoelstellingen, leerinhouden en didactische wenken Evaluatie Minimale materiële vereisten Bronnen Natuurwetenschappen Beginsituatie Algemene doelstellingen Algemene pedagogisch-didactische wenken Leerplandoelstellingen, leerinhouden en didactische wenken Evaluatie Minimale materiële vereisten Bibliografie...78 Bijlage 1 Expressie Expressie veronderstelt een expressieve grondhouding Expressievormen Een proces van beschouwen naar creëren Beschouwen Creëren de graad tso 3

4 4 Expressie en competentieontwikkelend leren in STW...81 Bijlage 2 Voorbeelden van integrale opdrachten...82 Bijlage 3 Voorbeelden van integrale opdrachten de graad tso

5 1 Inleiding Onderwijs is een exponent van het mens- en wereldbeeld. Wij vertrekken voor ons onderwijs van een christelijke mens- en wereldvisie waarbij het leven gave en opgave is, waarin elke mens als uniek wezen verantwoordelijk is voor zijn leven maar daarbij kan rekenen op de anderen (en de anderen op hem). Het is de opdracht van de mens gelukkig te worden en anderen gelukkig te maken, en samen met de anderen van de wereld een betere plek om te leven te maken voor iedereen. Die verbondenheid met zichzelf, met de anderen en met de omgeving en de wereld wordt geschraagd door een zich verbonden weten met het hogere, het spirituele, met God. Het concept van competentieontwikkelend leren sluit aan bij dit christelijke mens- en wereldbeeld en het geloof in de groeimogelijkheden en het dynamische van mensen. Competentieontwikkelend leren is een andere manier om naar leren te kijken. Het vertrekt vanuit competenties, competenties die jongeren bezitten en die ze verder ontwikkelen en competenties die ze in de loop van de studierichting verwerven. Wat zijn competenties? Een competentie is een combinatie van kennis, vaardigheden en zijn waarmee een persoon in het leven staat. Een competentie veronderstelt altijd een combinatie van denken en doen: het is doen met verstand in een gegeven situatie. (Dat doen met verstand engageert de hele persoon en houdt bijgevolg ook de persoonskenmerken en attitudes in.) 2 Competentieontwikkelend leren en STW Competentieontwikkelend leren beoogt integraal leren, dat wil zeggen leren over alle vakken, componenten van de studierichting heen. Op dit ogenblik is dit in nog niet haalbaar. We willen wel een eerste aanzet tot het integrale leren mogelijk maken. Daarom werd 1) de studierichting al (gedeeltelijk) vanuit competenties gedacht, 2) werden vakken en vakonderdelen geclusterd: natuurwetenschappen omvat aspecten van fysica, chemie en biologie en de daarbij behorende laboratoriumoefeningen; sociale wetenschappen omvat aspecten van psychologie, pedagogie, economie en recht; voeding omvat toegepaste wetenschappen en praktijk. In de lesrooster van de leerlingen wordt tijd en ruimte voorzien voor integraal leren (= competentieontwikkelend leren). In die voorbehouden tijd en ruimte (10 % van de studierichting) werken leerlingen vakoverschrijdend en vakkenintegrerend aan competenties. De vakken natuurwetenschappen, sociale wetenschappen en voeding worden in elk geval in het integrale leren meegenomen. Ook andere vakken kunnen geïntegreerd worden. Expressie in de meest ruime zin (woord en drama beeld muziek dans,.) vormt een verbindings- en ondersteuningscomponent en maakt onlosmakelijk deel uit van de competentieontwikkeling. Integraal leren kan op vele manieren, het meeste rendement krijgen leerlingen als ze op regelmatige basis aan hun competentieontwikkeling kunnen werken. In dit leerplan wordt daarom voor Integrale opdrachten gekozen als mogelijkheid om het integrale leren/competentieontwikkelend leren gestalte te geven. Integrale opdrachten kunnen op hun beurt vele vormen aannemen: het kan gaan om een gevalstudie, een probleemstelling precies formuleren, een voorstel van aanpak formuleren, een planning opstellen, een sociaal-wetenschappelijk of natuurwetenschappelijk onderwerp onderzoeken, effectief een maaltijd of persoonsgerichte activiteit organiseren en uitwerken, een project gerelateerd aan het profiel van de studierichting. 2.1 Profiel van de studierichting In de studierichting verkennen leerling de wisselwerking tussen mens, voeding en milieu en hun eigen positie daarbinnen. De wetenschappelijke onderbouwing gebeurt vanuit toegepaste natuurwetenschappen en sociale wetenschappen. 3de graad tso 5

6 Samenleving Cultuur Gezin Vrijetijdsaanbod Relaties Mens - gedrag Biochemie Milieu Technologie Homeostase Voedsel. Leerlingen ontwikkelen sociale, technische, organisatorische, creatieve en expressieve vaardigheden. Leerlingen leren natuurwetenschappelijke en sociaal-wetenschappelijke thema s onderzoeken en persoonsgerichte activiteiten organiseren aangepast aan verschillende doelgroepen en contexten. Afgestudeerden vinden aansluitend voortgezet onderwijs in voornamelijk de sociale, agogische en onderwijssector. Net zoals de andere studierichtingen in het studiegebied Personenzorg stoelt op de idee van verbondenheid: met zichzelf met anderen met de materiële en natuurlijke omgeving met de sociale omgeving met het spirituele Competentieontwikkelend leren en de geïntegreerde proef Via de geïntegreerde proef wordt geëvalueerd of een leerling de competenties (alle of een deel ervan), zoals deze worden omschreven in het profiel van de studierichting verworven heeft. Leren via integrale opdrachten en kiezen voor een leerproces waar leren in samenhang vooropstaat, is op zich al integraal en geïntegreerd werken. De geïntegreerde proef bestaat bijgevolg uit één of verschillende van de integrale opdrachten in STW. Wanneer men in deze opdrachten bovendien nog de link legt met de andere vakken van de studierichting (andere dan 6 3de graad tso

7 natuurwetenschappen, sociale wetenschappen, voeding en expressie), heeft men de mogelijkheid integraal te werken over de volledige studierichting. 2.2 Beginsituatie De leerlingen komen uit de tweede graad, uit STW of uit andere studierichtingen. De instroom van nieuwe leerlingen in STW is vaak aanzienlijk zodat de beginsituatie van leerlingen heel divers kan zijn. Leerlingen die uit de tweede graad STW komen hebben in integrale opdrachten systematisch aan hun groei in de vier competenties van de studierichting gewerkt. Het is met behulp van de leerlijnen vrij eenvoudig om opdrachten te ontwikkelen die aansluiten bij het niveau van competentieontwikkeling dat leerlingen op het einde van de tweede graad bereikt hebben. Instromers uit andere studierichtingen brengen hun eigen competenties mee. Voor hen is het aangewezen te starten met een opdracht waarin gepeild wordt naar het bereikte niveau. Een goed geconstrueerde integrale opdracht, gebaseerd op de leerlijnen, kan vrij precies duidelijk maken hoever een leerling in de ontwikkeling van de competenties van STW staat. Op basis van de gegevens die uit die eerste opdracht voortkomen, kan het IOteam integrale opdrachten ontwikkelen die aansluiten bij het niveau van de leerling en die maximale leerkansen creëren. 2.3 Competenties van de studierichting STW In de studierichting ontwikkelen leerlingen volgende competenties: 1 binnen een welomschreven opdracht sociaal-wetenschappelijke en natuurwetenschappelijke onderwerpen onderzoeken; 2 binnen een welomschreven opdracht een persoonsgerichte activiteit voor een groep organiseren (plannen, voorbereiden, uitvoeren en evalueren); binnen een welomschreven opdracht een maaltijd voor een groep plannen, voorbereiden en bereiden; 3 binnen een welomschreven opdracht iets mondeling presenteren voor een groep; 4 de eigen studieloopbaan in handen nemen. Leerlijnen = uitgewerkte competenties Een leerlijn geeft de stappen weer van de groei in competentie. Die stappen zijn niet noodzakelijk voor alle leerlingen dezelfde. Leerlingen kunnen immers voor verschillende onderdelen van een studierichting een verschillend startniveau van competentie hebben bereikt en/of een verschillend groeiritme hebben. Het is de kunst elke leerling via aangepaste opdrachten zijn huidige niveau van competentie te laten overstijgen en hem verder op weg te helpen naar het einddoel (= de competenties zoals die in het studierichtingsprofiel verwoord staan). Voor leerkrachten geven leerlijnen aan hoe de opbouw van opdrachten kan verlopen. Competenties worden ontwikkeld doorheen de hele studierichting, de leerlijnen zijn bijgevolg uitgeschreven over de twee graden heen. Voor alle competenties geldt dat er een groei is: van meer naar minder directe begeleiding door het lerarenteam; 3de graad tso 7

8 van een afgebakende opdracht naar een open geformuleerde opdracht waarbij voor leerlingen de beslissingsruimte, de verantwoordelijkheid en de noodzaak van overleg met meerdere actoren toenemen; van eenvoudige naar complexe opdrachten. De complexiteit van een opdracht wordt bepaald door meerdere factoren: is de opdracht enkelvoudig of meervoudig (met deelopdrachten die al dan niet afgebakend kunnen zijn) en wat houden de criteria waaraan het resultaat moet voldoen (budget, tijd, ruimte, mate van vereist overleg (met groepsleden, opdrachtgever(s), doelgroep), mate van interactie met derden, vereiste creativiteit, ) in en hoe duidelijk en haalbaar zijn ze geformuleerd; van kortlopende opdrachten naar lang(er)lopende opdrachten (in de tweede graad gaat het best om opdrachten van max. 3 halve dagen, eventueel gespreid over een periode; in de derde graad kan de opdracht 6 à 8 halve dagen beslaan, eventueel gespreid over een periode. Voor zowel leerlingen als het begeleidende lerarenteam maken heel complexe, langdurende opdrachten het bijzonder ingewikkeld om het proces van de groei in competentie gestructureerd te begeleiden en bij te houden. Opgelet: een leeg hokje in de leerlijn wil niet zeggen dat er niet meer aan die competentie gewerkt wordt! De competentie moet verder kunnen groeien in complexere, meer van op afstand begeleide opdrachten Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven opdracht sociaalwetenschappelijke en natuurwetenschappelijke onderwerpen onderzoeken 1 Onderwerp kiezen en afbakenen binnen een afgebakend onderwerp werken; de vraagstelling is duidelijk in de opdracht geconcretiseerd de vraagstelling concretiseren aan de hand van opgegeven criteria criteria voor de afbakening afspreken onderwerp kiezen en afbakenen en zelf vraagstelling concretiseren 2 Een werkplan van het onderzoek opstellen onderwerp is gekaderd in ruimer geheel (tijd en ruimte, studierichting) volgens een opgegeven werkmodel werken verschillende werkmodellen verkennen en ze vergelijken uit verschillende werkmodellen een gepast kiezen 3 Informatie zoeken en delen in opgegeven bronnen (ook bibliotheek, internet en organisaties!) informatie zoeken gericht bronnen zoeken info vergelijken en selecteren in overleg (met groep, leerkracht, opdrachtgever) werkplannen voor deeltaken maken (met het oog voor het geheel) in overleg (met groep, leerkracht, opdrachtgever) een werkplan voor het geheel maken bron(nen) vermelden informatie inventariseren en stockeren (systeem kiezen) informatie delen 8 3de graad tso

9 4 Informatie structureren gericht informatie uit 1 bron halen de informatie in 2 of meer bronnen vergelijken op basis van de vraagstelling samenhangend geheel van informatie maken inhoudelijk en stijl) 5 Conclusies van de analyse formuleren het gelezene met eigen woorden verwoorden samenvattende conclusies trekken en verwoorden genuanceerd standpunt bij conclusies formuleren 6 Conclusies voorstellen 7 Uitvoering van de opdracht evalueren eigen mening verwoorden en verantwoorden luisteren naar mening van anderen (en ook die verwoorden) zie Expressie voor verschillende mogelijkheden. Een mondelinge presentatie geven is een specifieke vorm en komt afzonderlijk aan bod in competentie 3. Niet alle conclusies moeten via een presentatie voorgesteld worden! Het proces en het resultaat van de uitvoering aan de hand van de opdracht en de criteria evalueren Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven opdracht een persoonsgerichte activiteit voor een groep organiseren (plannen, voorbereiden, uitvoeren en evalueren)/een maaltijd voor een groep plannen, voorbereiden en bereiden 1 Een opdracht afbakenen en criteria (budget, materiaal, middelen,.) opstellen binnen een afgebakende opdracht met duidelijk vermelde criteria werken voor een opdracht de criteria concretiseren opdracht afbakenen en de kwaliteitscriteria bepalen 2 Een werkplan voor de activiteit opstellen volgens een gegeven werkmodel werken een voorstel van concretisering, aangepast aan de doelgroep, formuleren verschillende werkmodellen vergelijken en daaruit een gepast werkmodel kiezen een voor de opdracht gepast werkmodel kiezen 3de graad tso 9

10 3 Activiteit uitvoeren 4 Uitvoering van de opdracht evalueren de voorspelbare interactiemogelijkheden in kaart brengen (deel) opdracht uitvoeren Het proces en het resultaat van de uitvoering aan de hand van de opdracht en de criteria evalueren Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven opdracht iets mondeling presenteren voor een groep De inhoud voor de mondelinge presentatie wordt verbonden met competenties 1, 2 en 3. 1 Een opdracht/ond erwerp afbakenen en criteria opstellen volgens een gekregen werkmodel en criteria werken een keuze maken uit een aantal gegeven werkmodellen een gepast werkmodel kiezen criteria concretiseren 2 Presentatie voorbereiden 3 Presentatie geven 4 Presentatie evalueren presentatie maken volgens de opdracht en met de opgegeven ondersteunende middelen anticiperen op mogelijke vragen die een publiek zich stelt bij dit concreet onderwerp korte voorstelling antwoorden op vragen die in de presentatie kaderen het proces en het resultaat van de uitvoering evalueren op basis van het gekregen werkmodel en de criteria een voorstel van concretisering formuleren (keuze van aanpak en middelen, individueel en/of in groep) rekening houdend met doelgroep lange(re) voorstelling antwoorden op vragen van derden die met het onderwerp te maken hebben 10 3de graad tso

11 2.3.4 Leerlijn van de competentie De eigen studieloopbaan in handen nemen 1 De eigen studieloopbaan in handen nemen eigen leerstijl herkennen eigen groei in competenties in kaart brengen een voorstel van concretisering om het eigen leren bij te sturen formuleren de verschillende mogelijkheden voor de derde graad binnen het studiegebied personenzorg in kaart brengen eigen keuze voor de derde graad maken en die keuze verantwoorden de verschillende mogelijkheden voor verdere studien in kaart brengen eigen keuze voor de verdere (studie)loopbaan maken en die keuze verantwoorden 2.4 Integrale opdrachten Competenties zijn altijd aan een context gebonden. Logisch: je kunt maar zien of iemand competent is aan hoe hij in een bepaalde situatie handelt. Wil je jongeren competenties laten ontwikkelen dan moet je hen logischerwijze binnen de onderwijsopleiding leersituaties aanbieden waarin ze dat kunnen. Dat kan op verschillende manieren. Voor de realisatie van het integrale leren binnen STW werd voor Integrale opdrachten gekozen. Integrale opdrachten bieden leerlingen de kans om op een geïntegreerde en integrale manier en niet opgesplitst in onderdelen en aspecten als kennis en vaardigheden, vaak nog verder opgesplitst in een reeks vakken - de eigenheid van de studierichting in samenhang te oefenen.. In Integrale Opdrachten worden leerlingen aangesproken op hun kritische zin, creativiteit en probleemoplossend vermogen. De componenten natuurwetenschappen, sociale wetenschappen en voeding worden in elk geval in het integrale leren meegenomen. Ook andere vakken kunnen geïntegreerd worden. Expressie in de meest ruime zin vormt een verbindings- en ondersteuningscomponent en maakt onlosmakelijk deel uit van de competentieontwikkeling. Expressie in Integrale opdrachten wil een verbindings- en ondersteuningscomponent vormen tussen: de sociaal-wetenschappelijke component de natuurwetenschappelijke component de voedingscomponent de andere componenten taal, geschiedenis, aardrijkskunde, informatica e.a. Expressie speelt een fundamentele rol in het ontwikkelen van de competenties binnen het studierichtingsprofiel van Sociale en Technische Wetenschappen. De studierichting steunt immers op de idee van verbondenheid (zoals in alle studierichtingen van Personenzorg): met zichzelf, met anderen, met de materiële en natuurlijke omgeving, met de sociale en culturele omgeving en met het spirituele. 3de graad tso 11

12 Bij de competentieontwikkeling komen vele vormen van zich uitdrukken (= expressie) aan bod: het inleven, het creatief denken (ondermeer probleemoplossend denken en handelen), het brainstormen, het onderzoeken, het toelichten en het reflecteren in verband met concepten en thema s; het visualiseren van concepten/emoties: ideeën, opvattingen en gevoelens creatief uitwerken via beeld, woord en drama, dans en muziek; het kennismaken met cultuur en de bijbehorende waaier aan kunst- en expressievormen, het zoeken naar mogelijke betekenissen, het ontwikkelen / reflecteren van en i.v.m. een eigen levensstijl / smaak / culturele oriëntatie. (Als bijlage 1 vindt u een visietekst van de begeleiders rond expressie.) Integrale opdrachten kaderen altijd binnen het profiel van de studierichting d.w.z. houden verband met leerplandoelstellingen; zijn gerelateerd aan de realiteit; nemen toe in moeilijkheidsgraad en complexiteit vb. aanvankelijk worden bronnen gegeven, wordt heel veel informatie aangereikt, is de opdracht beperkt, zowel in omvang als in tijd ; geven leerlingen een toenemende vrijheidsgraad en verantwoordelijkheid (planning, werkverdeling ); houden rekening met verschillende leerstijlen en soorten intelligenties van leerlingen d.w.z. verschillende soorten opdrachten, individuele en groepsopdrachten ; omvatten volgende elementen: de opdrachtgever, de doelgroep en de context waarbinnen de leerling de opdracht moet uitvoeren; bevatten duidelijke criteria i.v.m. het verwachte resultaat wat inhoud, vorm en presentatie betreft, tijdsduur, budget, verloop Het lerarenteam IO formuleert de opdrachten, begeleidt en evalueert. In het leerplan zijn de leerlijnen uitgeschreven voor de 4 jaren van de studierichting; ze geven stapsgewijze de groeimogelijkheden weer over alle jaren van de studierichting heen. We kunnen algemeen stellen dat leerlingen in de tweede graad: werken binnen een welomschreven opdracht, waarvan het onderwerp gekaderd is binnen de eigenheid van STW, volgens / op basis van gegeven werkmodellen Wanneer een leerling/groep leerlingen via allerlei gevarieerde opdrachten het door het team beoogde competentieniveau bereikt heeft, kunnen zij doorgroeien naar een hoger niveau. Twee voorbeelden van mogelijke integrale opdrachten vindt u als bijlagen 2 en Hoe Integrale opdrachten ontwikkelen en formuleren? De ontwikkeling van Integrale opdrachten kent 2 fasen: a) de opdracht binnen het IO-team afbakenen d.w.z. met het IO-team de einddoelen van de opdracht, de criteria en het thema bepalen rekening houdend met plaats van de opdracht in de studierichting en het geheel van de competentieontwikkeling van de leerling(en). b) de opdracht in leerlingentaal formuleren (= de opdrachtbrief opmaken) Voor de afbakening van de opdracht kan het nuttig zijn gebruik te maken van een sjabloon. Het helpt het eigen team maar ook de andere teams (in de eigen school van parallelklassen en van andere leerjaren; in collega- 12 3de graad tso

13 scholen) zicht te krijgen en te houden op de samenhang tussen opdrachten en de beoogde groei in competentie van leerlingen. Voorbeeld van sjabloon: Opdrachtnummer: Opdrachtnaam: Competentie(s): Wat willen we de leerling(en) laten bereiken? Doelstellingen: Leerlijnen Leerplannen (Natuurwetenschappen, Sociale wetenschappen, Voeding, Expressie, andere ) Criteria Duur Opdrachtgever Doelgroep Verloop Budget Verwacht resultaat Terbeschikkinggestelde bronnen Evaluatie Formulering van de opdracht (opdrachtbrief) (De opdrachtbrief bevat alle elementen die leerlingen nodig hebben om de opdracht te kunnen uitvoeren en wordt op zo n manier geformuleerd dat hij leerlingen aanzet tot leren. Daarbij is het belangrijk dat leerlingen van bij de aanvang het geheel van de opdracht gepresenteerd krijgen. Leren in samenhang veronderstelt immers dat leerlingen zicht hebben op de samenhang in de opdracht.) 2.6 De bruikbaarheid van een integrale opdracht nagaan a) Afbakening van de opdracht = Sjabloon Nummer en naam opdracht Waar bevindt de opdracht zich in de graad? (Samenhang in groei met voorafgaande opdracht(en) en met de volgende opdracht(en) 3de graad tso 13

14 Dekt de naam de lading d.w.z. geeft hij de opdracht volledig weer? Is hij concreet? Competentie Op welke competentie(s) focust de opdracht? Wat willen we de leerling(en) laten leren: zijn de doelstellingen expliciet opgenomen? doelstellingen uit de leerlijnen, leerplannen, welke doelstellingen zullen expliciet geëvalueerd worden? Doelstellingen Integrale opdrachten laten de leerlingen toe de doelstellingen in samenhang te zien/te ervaren en te realiseren. Leerplandoelstellingen concretiseren het profiel van de studierichting. Houden de doelstellingen van de IO verband met de leerplandoelstellingen? Is de band met de competentie(s) in de IO zichtbaar en expliciet opgenomen? Criteria (altijd nodig: tijd opdrachtgever doelgroep - verwacht resultaat Op basis van de criteria wordt de IO (uitvoering en resultaat) geëvalueerd. Opname criteria: zijn alle criteria opgenomen m.a.w. zijn de criteria die in de opdracht geformuleerd worden ook hier in de afbakening aanwezig? Formulering: zijn de criteria expliciet geformuleerd d.w.z. kan er op basis daarvan door alle leden van het team eenduidig geëvalueerd worden? (Discussies achteraf geven alleen maar aanleiding tot ergernis bij teamleden en leerlingen en tot ondermijning van de IO.) Tijd: is duidelijk vermeld hoeveel tijd leerlingen krijgen om de opdracht te voeren? Ook voor de deelopdrachten (indien die tijdsindeling door de leerkracht bepaald wordt)? Opdrachtgever: wie zal de uitvoering van de opdracht en het resultaat beoordelen (externe opdrachtgevers kunnen een motiverende rol spelen)? Doelgroep: belangrijk voor een IO. Is de doelgroep duidelijk vermeld en afgebakend? Budget: is het budget afgebakend? Is het realistisch? Verloop en proces: hoe voorziet het IO-team de uitvoering vb. gefaseerd, met deelopdrachten, individueel of in groep? Is het verwachte verloop duidelijk aangegeven? Verwacht resultaat: zowel wat uitvoering als wat product betreft Is het verwachte resultaat duidelijk en volledig omschreven? (Controle: begrijpt elke buitenstaander precies wat verwacht wordt?) Bronnen: worden de bronnen door het team ter beschikking gesteld: indien ja, zijn de concrete bronnen expliciet vermeld? Moeten de leerlingen zelf bronnen zoeken en raadplegen: indien ja, is omschreven welke soort bronnen en hoeveel + hoe ze vermeld moeten worden? + hoe info verwerkt moet worden? Evaluatie: Hoe zal geëvalueerd worden? (Wat geëvalueerd wordt, is reeds boven bepaald) b) Formulering van de opdracht De opdracht moet zodanig geformuleerd zijn dat ze de leerling aan het werk zet en laat leren wat geleerd wil worden. Leerlingen moeten er zin in krijgen, door de opdracht uitgedaagd worden. Bevat de formulering van de opdracht alle elementen van het sjabloon (Neen? Opdracht aanvullen of elementen schrappen) 14 3de graad tso

15 Bevat de sjabloon alle elementen van de opdracht? (Neen? Sjabloon aanvullen of elementen in opdracht schrappen) Is de opdracht als één opdracht en in samenhang geformuleerd? (Een verzameling van taken door verschillende lesgevers is geen IO! ) Is de opdracht realistisch en motiverend geformuleerd? Sluit de opdracht aan bij het profiel van de studierichting? Sluit de opdracht aan bij waar de leerlingen op dat ogenblik in hun leren staan? Is de opdracht op dusdanige wijze geformuleerd dat ze een groei in kunde voor de leerlingen mogelijk maakt? Is de opdracht te overzien, zowel voor het IO-team (de uitvoering begeleiden en zowel de uitvoering als het resultaat als team evalueren) als voor de leerlingen? 2.7 Integrale opdrachten organiseren Integrale opdrachten kunnen op allerhande manieren georganiseerd worden. Het einddoel voor leerlingen is bekend, de weg daarheen kan variëren! Omwille van de complexe eigenheid van STW (o.a. de verschillende componenten én hun samenhang) is samenwerking van leraren onontbeerlijk. Alleen interdisciplinaire lerarenteams zijn in STW in staat om de competentieontwikkelingen van leerlingen effectief te gaan leiden en begeleiden. Alle leden van een team doen dat samen, op een gestructureerde manier aan de hand van leerlijnen, zodat de opdrachten die ze leerlingen geven in complexiteit en moeilijkheid toenemen en zodat de groei die leerlingen realiseren, zichtbaar wordt. Leerlingen helpen om steeds beter te worden in de competenties(=de essentie) van de studierichting kan op verschillende manieren maar de keuze van de organisatie heeft een invloed op de manier waarop gewerkt wordt. De manier waarop de school integrale opdrachten organiseert, kan de mate waarin men geïntegreerd en competentieontwikkelend kan werken, bevorderen of bemoeilijken. 2.8 Begeleiden en beoordelen van integrale opdrachten Leerlingen krijgen opdrachten die doordacht zijn geconstrueerd met het oog op leerdynamiek; leerkrachten bieden hulp en ondersteuning bij de uitvoering ervan. De opdracht staat op papier (opdrachtbrief) en wordt bij de aanvang uitgelegd en toegelicht. Een opdracht levert meestal heel wat tussentijdse en eindresultaten op. Het probleem/het onderwerp/ de vraag wordt eerst geanalyseerd, er wordt literatuur bestudeerd of op een andere manier achtergrondkennis verzameld, er worden plannen geformuleerd en ten slotte wordt het eindproduct (maaltijd, activiteit, dienst, ) gerealiseerd. Een goede opdracht vereist bijgevolg geen bijkomende eindtoets. De leerling voert de opdracht uit en de leerkracht controleert (= toetst) de voortgang. Bij voorkeur neemt ook de leerling in de loop van de opleiding een deel van de controle over: hij voert de opdracht uit en controleert zelf de resultaten en trekt daar consequenties uit. De leerkracht helpt hier uiteraard bij en toont wat controleren inhoudt en hoe dat kan gebeuren en geeft voorbeelden van verbeteringen. De leerkracht controleert in dat geval de manier waarop de leerling het eigen werk controleerde. Producten waaraan criteria gesteld kunnen worden (bv. voorstel, ontwerp, maaltijd, schema s, berekeningen, ) zijn het makkelijkst om te controleren, ook voor de leerling zelf. Criteria worden in het begin door de leerkracht of het team geëxpliciteerd, maar kunnen al gauw ook door de leerling zelf geformuleerd worden (die formulering kan een deel van de opdracht zijn). Afhankelijk van het resultaat van het toetsen (=controle van de voortgang) krijgt de leerling al dan niet een bijkomende opdrachten die hem in staat moet stellen de tekortkoming alsnog weg te werken. De leerling kan ook zelf een plan van aanpak voorstellen om vordering te maken. 3de graad tso 15

16 Bijhouden van de voortgang Op basis van de opdrachten kan elke leerling een individueel dossier aanleggen (het portfolio) waarin hij alle resultaten van zijn werk verzamelt: plannen, werkstukken, evaluaties, analyses, commentaren (feedback),... Daarmee kan de leerling zijn vorderingen bewijzen en het biedt de leerkracht een basis voor de beoordeling. Toetsen en beoordelen zijn bestemd om van te leren maar in ons onderwijs dienen ze ook om een uitspraak te doen over het niveau dat een leerling bereikt heeft en of dat niveau voldoende is om over te gaan naar een volgend leerjaar of om op het einde het diploma/certificaat/getuigschrift te krijgen. Toetsen dienen om leerlingen in staat te stellen via gerichte leerprocessen de welomschreven competenties van de studierichting te verwerven. Wanneer deze competenties onvoldoende verworven worden, het beoogde niveau uiteindelijk ontbreekt, ook niet na aanvullende opdrachten, mag het leerkrachtenteam er niet voor terugdeinzen duidelijke grenzen te stellen. 2.9 Minimale materiële vereisten Voor de uitvoering van hun Integrale opdrachten kunnen leerlingen beschikken over informatiebronnen (boeken, brochures, folders, internet,.) en een lokaal waarbinnen zowel individueel werk als groepswerk mogelijk is. Ze moeten kunnen beschikken over het nodige om de gegeven opdracht tot een goed einde te kunnen brengen. Voor de bereiding van maaltijden kunnen leerlingen gebruik maken van een keukenblok (met courante apparatuur en materiaal). Indien laboefeningen deel uitmaken van een integrale opdracht, is een daartoe geschikt bevonden lokaal noodzakelijk. Afhankelijk van de integrale opdracht is een polyvalente ruimte met keukenblok aangewezen; uiteraard kan gebruik gemaakt worden van de in scholen aanwezige keukens en labs Bibliografie Over competentieontwikkelend leren: KOLB, D. A., Experiental Learining. Experience as the Source of Learning and Development, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, Inc., VANHESTE, R., Competentieontwikkelend leren als kader voor het nieuwe leren, in: Nova et Vetera, december 2003, blz VANHOREN, I. Ruim baan voor competenties. Advies voor een model van (h)erkenning van verworven competenties in Vlaanderen: beleidsconcept en aanzet tot operationalisering, KULeuven (HIVA), Leuven, Over integrale opdrachten: DE BIE, D., DE KLEIJN, J., Wat gaan we doen? Het construeren en beoordelen van opdrachten, Bohn Stafleu Van Loghum, Houtem/Diegem, WEBSITE PERSONENZORG: Over competentieontwikkelend leren en integrale opdrachten in STW VANHESTE, R. en WILLEMS, J., Zo kan het ook. Competentieontwikkelend leren en integrale opdrachten in STW, Wolters-Plantyn, Deurne, (verschijnt in mei 2007) 16 3de graad tso

17 3 Voeding 3.1 Algemene doelstellingen De doelstellingen van de component Voeding binnen dit leerplan zijn gerelateerd aan de competenties. Wat volgt moet gelezen worden in samenhang met het concept van competentieontwikkelend leren en integrale opdrachten daarbinnen. De component Voeding kan met de 4 competenties verbonden worden maar vooral met competentie 1 Binnen een welomschreven opdracht natuurwetenschappelijke en sociaal-wetenschappelijke onderwerpen onderzoeken en de onderverdeling binnen competentie 2 Binnen een welomschreven opdracht een maaltijd voor een doelgroep plannen, voorbereiden en bereiden. Belangrijk: groep moet hier gezien worden als een beperkte verzameling van gezonde individuen (vaak met verschillende noden en behoeften).voorbeeld hiervan is een gezin. Voor alle duidelijkheid: de competentie in STW houdt niet de planning, voorbereiding en bereiding van maaltijden voor grote ontvangsten, recepties, grootkeuken of restaurant in. De competentie is het einddoel d.w.z. dat leerlingen op het einde van de studierichting STW in staat zijn zelfstandig binnen een welomschreven opdracht een maaltijd voor een doelgroep te plannen, voor te bereiden en te bereiden en ook zelfstandig natuurwetenschappelijke en sociaal-wetenschappelijke onderwerpen kunnen onderzoeken. De leerlijnen geven aan hoe leerlingen in die competentie kunnen groeien. Die verschillende stappen in de groei kunnen in combinatie met één of meerder doelstellingen uit onderstaande component voeding de basis vormen voor een integrale opdracht. In een integrale opdracht kan dus een doelstelling apart of een combinatie van doelstellingen uit voeding alleen of samen met andere doelstellingen uit andere componenten van STW verwerkt worden. Ook de organisatie van integrale opdrachten kan variëren: demonstraties door de leerkracht, workshops, individueel werk en groepswerk, kunnen er deel van uitmaken. Vermits de component Voeding aan de competenties gerelateerd is en bijgevolg helemaal binnen integrale opdrachten kan gerealiseerd worden, gelden de doelstellingen voor de 4 jaar van de studierichting. Op het einde van dit onderdeel staat een voorstel van opbouw doorheen de tweede en de derde graad. 3.2 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en didactische wenken Voedingsvoorlichting - voedingsmiddelen voedingsstoffen LEERPLANDOELSTELLINGEN 1 Het begrip voedingsvoorlichting in zijn verschillende betekenissen correct gebruiken. LEERINHOUDEN Voedingsvoorlichting: begrip (enge en ruime betekenis) en bronnen In enge zin: voorlichtingsmodel In ruime zin: alle bronnen waar over voeding gesproken wordt: via supermarkten,voedingsbedrijven, : eigen folders, tijdschriften met productinformatie en receptuur via het product zelf: wettelijk verplichte informatie, voedingswaardewijzer en reclame, via media: krant, tijdschrift, radio, tv, wetenschappelijke tijdschriften, 3de graad tso 17

18 2 Een voedingsvoorlichtingsmodel lezen en gebruiken. 3 Voedingsvoorlichtingsmodellen vergelijken. 4 De relatie tussen een voorlichtingsmodel en de achterliggende visie op voeding en gezondheid toelichten. 5 De relatie tussen voedingsvoorlichting en de achterliggende visie op voeding en gezondheid toelichten. 6 Een voedingsvoorlichtingsmodel gebruiken om een maaltijd samen te stellen, rekening houdend met de doelgroep en de context. 7 Een voedingsvoorlichtingsmodel gebruiken om een dagvoeding samen te stellen, rekening houdend met de doelgroep en de context; 8 In een voedingsmiddelentabel de samenstelling (kwantitatief en kwalitatief) van voedingsmiddelen opzoeken. 9 Op basis van een voedingsmiddelentabel de voedingswaarde van voedingsmiddelen vergelijken. 10 Aanbevolen hoeveelheden voor een doelgroep berekenen. via consumentenorganisaties: consumentenbond, gezinsbond, tandartsenvereniging, via onderzoek: voedingsonderzoek vb. de overheid, universiteiten, via voorlichtingsinstanties: VIG, Nubel, NI- CE, via omgeving: vrienden, familie, Iedere informatie is gebaseerd op een eigen visie: gezondheid bv. diabetesvereniging, Weight Watchers, leefwijze bv. vegetariërs, ecologie bv. bioproducten, natuurproducten, producentenbelangen bv. winkelketens, Voedingsvoorlichtingsmodellen: begrip, soorten: Europese en andere Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen: begrip, betekenis Informatiebronnen Relatie visie op voeding en gezondheid en het daarop gebaseerde voorlichtingsmodel Maaltijd: begrip, invloed van context en doelgroep, samenstelling Dagvoeding: begrip, betekenis, samenstelling Voedingsstof: begrip, soorten, mogelijke indelingen, aanbevolen hoeveelheden Voedingsmiddel: begrip, betekenis, kwantitatieve en kwalitatieve samenstelling, soorten Informatiebronnen Voedingsmiddelentabel: begrip, soorten Voedingswaarde: begrip, betekenis Omzetten van eenheden 18 3de graad tso

19 11 Op basis van een voedingsmiddelentabel een maaltijd samenstellen rekening houdend met de doelgroep. 12 Op basis van een voedingsmiddelentabel een dagvoeding samenstellen rekening houdend met de doelgroep. 13 Op basis van een voedingsmiddelentabel en andere informatie een maaltijd samenstellen rekening houdend met de doelgroep. 14 Op basis van een voedingsmiddelentabel en andere informatie een dagvoeding samenstellen rekening houdend met de doelgroep. 15 De betekenis van de ingrediëntenlijst en de voedingswaardewijzer op een verpakking toelichten. 16 De relatie tussen een gezonde levensstijl en het voorkomen van welvaartsziekten weergeven. Ingrediëntenlijst op verpakkingen: betekenis Voedingswaardewijzer op verpakkingen Welvaartsziekten: begrip DIDACTISCHE WENKEN 1 Voedingsvoorlichting In de tweede graad wordt bij voorkeur hoofdzakelijk met voorlichtingsmodellen gewerkt (toevoegen), in de derde graad neemt men ook de andere bronnen erbij. Kritisch leren omgaan met info is ook in dit geval een must! Voor deze doelstellingen wordt vanuit het voorlichtingsmodel/de voorlichting vertrokken en wordt alles daar dan verder aan gerelateerd. Er zijn verschillende voorlichtingsmodellen, het feit dat voeding een sterk cultuurgebonden gegeven is, maakt dat in anders landen soms een ander model gebruikt wordt. Laat leerlingen kennis maken met verschillende modellen met een verschillende achterliggende visie. In België wordt het voorlichtingsmodel mee bepaald door de NRV Nationale Raad voor de Voeding. Praktische aanbevelingen die de DAH (dagelijks aanbevolen hoeveelheden) weergeven zijn gebaseerd op bepaalde overwegingen. Laat leerlingen ontdekken welke de achterliggende overwegingen kunnen zijn. Ieder land heeft beschikbare gegevens over de voedingsgewoonten, dit noemt men de huidige trends in ons voedingspatroon. Deze trends zijn tevens een leidraad bij het opstellen van een voorlichtingsmodel. Ook hier is de NRV betrokken bij het onderzoek en bepalen van de trends. Bij ieder voorlichtingsmodel worden ook een aantal adviezen geformuleerd. 6 Alle stappen in de planning, voorbereiding en bereiding van maaltijden (of onderdelen ervan) zijn onlosmakelijk verbonden met de noden en behoeften van de doelgroep en met de context waarin die bereid wordt (seizoen, beschikbare infrastructuur, vb. kleine keuken ). De betekenis van een gerecht/maaltijd wordt bepaald door de context. Ook hier altijd de band houden met het voedingsvoorlichtingsmodel. 7 Ook de dagvoeding is onlosmakelijk verbonden met de noden en behoeften van de doelgroep, bv. de dagvoeding van een recreatief sportende jongere ziet er anders uit dan de dagvoeding van een jongere die aan competitiesport doet en met de context waarin die bereid wordt (seizoen, beschikbare infrastructuur, ).. Het voorlichtingsmodel kan in ieder geval helpen om duidelijk te maken welke en hoeveel voedingsmiddelen we dagelijks nodig hebben om tot de categorie van de zich gezond voedende mens te behoren. Verder in het leerplan worden DAH behandeld bij doelstelling 12. Hier ver- 3de graad tso 19

20 trekt men vanuit de DAH-voedingsstoffen met als bron de gegevens van Nubel en Voedingsaanbevelingen voor België van de Hoge Gezondheidsraad. 8 Kwantitatieve samenstelling van voedingsmiddelen wordt uitgedrukt in hoeveelheid (gram, %); de kwalitatieve samenstelling vermeldt de soorten voedingsstoffen. Bij de voedingsstoffen ook de verschillende functies in het lichaam aan bod laten komen. 9 De vergelijking is een eerste stap in het samenstellen van een maaltijd/een dagvoeding Rekening houden met de doelgroep houdt in dat er vertrokken wordt van de noden en behoeften van gezonde personen. Een doelgroep kan ook op één persoon slaan. 16 De mogelijke gevolgen van excessen (tekorten en overdaad) van voedingsstoffen kunnen hier aan bod komen. Deze doelstelling kan leerlingen op macroniveau rond welvaartsziekten en de samenhang met een ongezonde levensstijl laten werken met het oog op preventie. (De beschrijving en studie van welvaartszieken behoren tot het profiel van andere studierichtingen!) Kiezen van product, bereidingswijze en bewaarmethode LEERPLANDOELSTELLINGEN 17 Passend product kiezen rekening houdend met gegeven criteria en keuze verantwoorden. 18 Passende bereidingswijze kiezen houdend met gegeven criteria en keuze verantwoorden. 19 Passende bewaarmethode en plaats voor een product kiezen en keuze verantwoorden. 20 Passende bewaarmethode voor een bereiding kiezen en keuze verantwoorden. LEERINHOUDEN Productkeuze op basis van criteria Verpakkingen voor producten Bereidingswijze op basis van criteria Criteria: context en gelegenheid, behoeften en noden van individu/groep, voedingvoorlichtingsmodel, (voedings)voorlichtingstabel, producteigenschappen van voedingsmiddel, budget, aanbod, trends, beschikbare infrastructuur en apparatuur, nood aan efficiëntie, verpakking, invloed van de bereiding op de voedingswaarde, de aantrekkelijkheid van voedsel, verteerbaarheid, verzadigingswaarde, beschikbare tijd, bewaringsmethode,. Samenhang tussen product- en bereidingswijze en tussen product, bereiding en bewaarplaats en -methode Informatiebronnen voor producten en bereidingswijzen Bewaren: begrip Elementen die meespelen bij het bewaren van producten en bereidingen Bewaarmethodes voor producten, voor bereidingen: op temperatuur, koelen en diepvries. DIDACTISCHE WENKEN Deze doelstellingen hangen nauw samen en komen ook best samen aan bod (al kunnen ze ook afzonderlijk in een integrale opdracht benaderd worden), ze zijn afhankelijk van vooropgestelde criteria, die op hun beurt weer afhankelijk zijn van de doelgroep en de context waarvoor de bereiding bedoeld is. De criteria worden bepaald in de integrale opdracht. Het IO-team maakt een keuze uit de criteria waar- 20 3de graad tso

21 binnen de leerling dan een passend product en passende bereidingswijze moet kiezen (zie 2.5 Criteria). Productkeuze: ook hedendaagse producten meenemen (bio-producten, vleesvervangende producten, nieuwe en vernieuwde producten, halffabrikaten, functionele voedingsmiddelen). Kostenbewustzijn ontwikkelen: invloed van de hoeveelheid (bv. grootte van de verpakking, geportioneerd), de aard van de verpakking, de wijze van bereiding en de wijze van bewaring spelen daarbij een rol. Productkeuze wordt ook bepaald door de noden en behoeften en de levensstijl van de leden van de doelgroep: voorkeur, allergie,. Het is belangrijk leerlingen met levensechte situaties te confronteren waarin ze bij de keuze van producten, gerechten en bereidingswijzen rekening moeten houden met de diversiteit in doelgroepen. Laat leerlingen met een waaier van bereidingen kennis maken. Heel wat leermogelijkheden biedt het vergelijken van verschillende bereidingswijzen voor eenzelfde product of eenzelfde bereidingswijze voor verschillende gelijkaardige producten. 18 Laat leerlingen met een waaier van bereidingen kennis maken. Een interessante oefening vormt het vergelijken van verschillende bereidingswijzen voor eenzelfde product of eenzelfde bereidingswijze toepassen op verschillende gelijkaardige producten Met courante bewaarmethoden voor producten en bereidingen werken Bereiden en bewaren LEERPLANDOELSTELLINGEN 21 Op basis van een werkmodel gerechten/maaltijden voor een kleine doelgroep bereiden. 22 Bestaande recepten aanpassen a) naar hoeveelheden b) in keuze van ingrediënten c) naar werkwijze LEERINHOUDEN Veilig en hygiënisch handelen Kostenbewust en ergonomisch handelen Principes van afvalsortering Apparatuur en hulpmiddelen en hun dagelijks onderhoud Ingrediënten voor de bereiding wegen en meten Invloed van bereidingswijze op de sensorische en nutritieve kwaliteit van gerechten Samenhang tussen aanpassingen en de noden en behoeften van de doelgroep Omzetten en omrekenen van maten en gewichten d) naar bereidingswijze 23 Bereiding bewaren. Soorten bewaring: op temperatuur, koel, in diepvries Bereidingen veilig en hygiënisch bewaren DIDACTISCHE WENKEN Deze doelstellingen worden gekoppeld aan de criteria van de integrale opdracht. Persoonskenmerken (leeftijd, cultuur, noden, voorkeuren), context, beschikbare tijd, beschikbare budget spelen hierin mee. Veilig, hygiënisch en kostenbewust handelen staan voorop. Het aantal en de aard van criteria laten va- 3de graad tso 21

22 riëren. Zo gevarieerd als mogelijk werken. Evaluatie van de bereiding gebeurt op basis van de criteria in de opdracht. Aanvankelijk worden die gegeven, in een latere fase kunnen leerlingen zelf criteria voorstellen. Onder meer instructiefiches, technische fiches, productfiches, stappenplannen, recepten, voorlichtingsmodellen, zijn werkmodellen. Ze kunnen op allerlei manieren gepresenteerd worden: geschreven maar ook via tekeningen of beeld, auditief, Factoren die de smaakwaarneming (sensorische kwaliteit) beïnvloeden: o.a. temperatuur, uitzicht, geur, textuur en consistentie, omgevingsfactoren, totaalbeleving van zintuigen. Smaakversterkers en smaakverbeteraars, kruiden en specerijen, zoetstoffen kunnen hier eventueel een plaats krijgen. Veilig en hygiënisch handelen (de basisprincipes van HACCP kunnen hierbij richtinggevend zijn). Wegen en meten zijn belangrijke vaardigheden die in vele contexten in integrale opdrachten kunnen geoefend worden. De koppeling met het omzetten en omrekenen van maten en gewichten ligt voor de hand (regel van drieën! ) Het werkklaar houden omvat ook de melding van defecten en tekorten aan apparatuur en hulpmiddelen Presenteren en samen eten LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 24 Gerechten volgens criteria presenteren. Eenvoudige sfeerschepping 25 Samen maaltijd nemen. Maaltijd als sociaal gebeuren Tafelmanieren DIDACTISCHE WENKEN 24 Ook het presenteren van gerechten beperkt zich tot de gangbare maaltijden voor doelgroepen van beperkte omvang! Het hangt samen met de criteria die in de integrale opdracht bepaald zijn (zie 2.5 Criteria) en volgen de leerlijn van competentie 2 (volgens gegeven werkmodel, werkmodellen vergelijken en gepast model kiezen,..) Naast het presenteren van gerechten speelt ook de context waarbinnen gerechten gepresenteerd worden mee. De sfeerschepping (plaatsing van tafel, tafeldecoratie, themaelementen, verlichting, muziek,, ) bepaalt voor een groot deel mee hoe het samen maaltijd nemen ervaren wordt. Wat hier expliciet niet beoogd wordt, zijn uitgebreide en complexe feesttafels of het aanleren en uitvoeren van professionele opdienmethodes. 25 Samen maaltijd nemen is belangrijk in het samen leven. Naast een moment om te leren is er ook het sociale en gezelligheidsaspect van samen maaltijd nemen. Laat integrale opdrachten dan ook meer dan eens daar natuurlijk in uitmonden en besteed ook aan het gewone maaltijdnemen zorg (belang van sfeer en presentatie) en voldoende tijd. 22 3de graad tso

23 3.2.5 Opruimen LEERPLANDOELSTELLINGEN 26 Afval volgens instructies sorteren. LEERINHOUDEN 27 De vaat wassen en opruimen. Praktische ordening van de vaat Vaatwassen: manueel en mechanisch Samenhang met de componenten Natuurwetenschappen en Sociale wetenschappen Heel wat doelstellingen uit Voeding bieden mogelijkheden om in hun totaliteit of in deelaspecten gelinkt te worden met de andere componenten van STW. Rekening houdend daarmee kunnen voor leerlingen interessante en logisch samenhangende integrale opdrachten geconstrueerd worden. Link met natuurwetenschappen bij doelstellingen 4, 5, 8, 9, 16, 19, 20, 21, 22, 23; link met sociale wetenschappen bij doelstellingen 4, 5, 6, 7, 16, 21, 22, 24, 25 link met expressie: 22, 24 en 25. Voorstel van opbouw leerplandoelstellingen Combinatie van diverse doelstellingen is aangewezen en in bepaalde gevallen noodzakelijk om tot geïntegreerde opdrachten te kunnen komen. Vanuit de idee van competentieontwikkeling is het belangrijk dat doelstellingen in zowel in als 6 de jaar meegenomen worden waarbij de opdrachten waarin de doelstelling gerealiseerd wordt, toenemen in moeilijkheidsgraad en complexiteit. Bepaalde doelstellingen houden ook bijbehorend studiewerk in. Daar moet uiteraard rekening mee gehouden worden bij de uitwerking en de organisatie van de opdrachten. Rubriek Tweede graad Derde graad 1 Voedingsvoorlichting 1 het begrip voedingsvoorlichting in enge betekenis (voedingsvoorlichtingsmodel) correct gebruiken 2 een voedingsvoorlichtingsmodel lezen en gebruiken 3 voedingsvoorlichtingsmodellen vergelijken 6 een voedingsvoorlichtingsmodel gebruiken om een maaltijd samen te stellen, rekening houdend met de doelgroep 1 het begrip voedingsvoorlichting in zijn verschillende betekenissen correct gebruiken 4 de relatie tussen een voorlichtingsmodel en de achterliggende visie op voeding en gezondheid toelichten 5 de relatie tussen voedingsvoorlichting en de achterliggende visie op voeding en gezondheid toelichten 7 een voedingsvoorlichtingsmodel gebruiken om een dagvoeding samen te stellen, rekening houdend met de doelgroep 3de graad tso 23

24 2 Voedingsmiddelenvoedingsstoffen 3 Kiezen van product, bereidingswijze, bewaarmethode 4 Bereiden en bewaren 8 In een voedingsmiddelentabel de samenstelling (kwantitatief en kwalitatief) van voedingsmiddelen opzoeken 9 op basis van een voedingsmiddelentabel de voedingswaarde van voedingsmiddelen vergelijken 10 de betekenis van de ingrediëntenlijst en de voedingswaardewijzer op een verpakking toelichten 16 de relatie tussen een gezonde levensstijl en het voorkomen van welvaartsziekten weergeven 17 Passend product kiezen rekening houdend met gegeven criteria en keuze verantwoorden 18 Passende bereidingswijze kiezen rekening houdend met gegeven criteria en keuze verantwoorden 19 Passende bewaarmethode en plaats voor een product kiezen en keuze verantwoorden 20 Passende bewaarmethode voor een bereiding kiezen en keuze verantwoorden 21 Op basis van een werkmodel gerechten/maaltijden voor een kleine doelgroep bereiden 22 Bestaande recepten aanpassen a) naar hoeveelheden b) in keuze van ingrediënten c) naar werkwijze d) naar bereidingswijze 23 Bereiding bewaren 11 aanbevolen hoeveelheden voor een doelgroep berekenen 12 op basis van een voedingsmiddelentabel een maaltijd samenstellen rekening houdend met de doelgroep 13 op basis van een voedingsmiddelentabel een dagvoeding samenstellen rekening houdend met de doelgroep 14 op basis van een voedingsmiddelentabel en andere informatie een maaltijd samenstellen rekening houdend met de doelgroep 15 op basis van een voedingsmiddelentabel en andere informatie een dagvoeding samenstellen rekening houdend met de doelgroep 24 3de graad tso

Actualisatie Studierichting STW. Integrale Opdrachten. December 2010

Actualisatie Studierichting STW. Integrale Opdrachten. December 2010 Actualisatie Studierichting STW Integrale Opdrachten December 2010 Voeding binnen IO - inspectie: onderscheid leerplan voeding 2de en 3de graad - September 2011 - geen nieuw leerplan maar bestaande geëvalueerd:

Nadere informatie

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN TWEEDE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS VVKSO BRUSSEL September 2008 (In dit leerplan zijn enkele kleine aanpassingen doorgevoerd, t.o.v. het vorige leerplan D/2007/0279/030,

Nadere informatie

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN TWEEDE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS September 2005 LICAP BRUSSEL SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN TWEEDE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS LICAP BRUSSEL

Nadere informatie

Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven

Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven Leerlijn van de competentie Binnen een welomschreven opdracht sociaal-wetenschappelijke en natuurwetenschappelijke onderwerpen onderzoeken (competentie 1) Tweede graad medeleerlingen en leeftijdgenoten)

Nadere informatie

4 SOCIAAL TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

4 SOCIAAL TECHNISCHE WETENSCHAPPEN INSTAPBUNDEL NIEUWE LEERLING 4 SOCIAAL TECHNISCHE WETENSCHAPPEN Beste nieuwe leerling Vermits je vanuit een andere studierichting naar het 4 de jaar S.T.W.stroomt, zouden we graag uitleg geven over een

Nadere informatie

De geïntegreerde proef en integrale opdrachten in STW

De geïntegreerde proef en integrale opdrachten in STW Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel DOCUMENT VVKSO De geïntegreerde proef en integrale opdrachten in STW Woord vooraf Hieronder vindt u de tekst (deel 1 en

Nadere informatie

Taalvaardigheid Preventie en remediëring. -betrokkenheid verhogende werkvormen creëren -een maximale -herformuleren de lln het probleem

Taalvaardigheid Preventie en remediëring. -betrokkenheid verhogende werkvormen creëren -een maximale -herformuleren de lln het probleem Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET LEREN LEREN EN GOK Voet@2010 leren leren en thema s gelijke onderwijskansen Socio-emotionele ontwikkeling (1ste graad)

Nadere informatie

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN 3DE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS September 2011 VVKSO BRUSSEL (vervangt D/2007/0279/014) Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat

Nadere informatie

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)?

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)? Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED ASO STUDIERICHTING : ECONOMIE Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept

Nadere informatie

Servicedocument Integrale opdrachten STW Tweede en derde graad Juni 2011

Servicedocument Integrale opdrachten STW Tweede en derde graad Juni 2011 Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel Servicedocument Integrale opdrachten STW Tweede en derde graad Juni 2011 1 Servicedocument Integrale Opdrachten van STW

Nadere informatie

TABASCO. Oriëntatie + voorbereiden

TABASCO. Oriëntatie + voorbereiden TABASCO Oriëntatie + voorbereiden Leercoach Leerlingen Een bestelling doen in een restaurant (mondeling) Leerplandoelstellingen kiezen functionele kennis: - woordvelden: 35.1.3 en 35.1.4 - grammatica:

Nadere informatie

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS < Hier komt een afbeelding > SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN derde graad tso BRUSSEL D/2017/13.758/018 September 2017 (vervangt leerplan D/2011/7841/038) Inhoud Inleiding

Nadere informatie

Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO

Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO Vragenlijst deelnemers Vlaams Lerend Netwerk STEM SO 1. Persoonlijke gegevens Naam school:.. Provincie school: o Antwerpen o Limburg o Oost- Vlaanderen o Vlaams- Brabant o West- Vlaanderen Wat is je functie?

Nadere informatie

Pedagogische begeleiding wiskunde oktober 2016 Pagina 1

Pedagogische begeleiding wiskunde oktober 2016 Pagina 1 Pedagogische begeleiding SO Vakbegeleiding wiskunde ONDERZOEKSCOMPETENTIES WISKUNDE DERDE GRAAD AS0 Specifieke eindtermen i.v.m. onderzoekscompetenties (SETOC) Wat? Leerplan a derde graad aso VVKSO De

Nadere informatie

1.a. De leerlingen hebben een positieve houding tegenover ICT en zijn bereid ICT te gebruiken om hen te ondersteunen bij het leren.

1.a. De leerlingen hebben een positieve houding tegenover ICT en zijn bereid ICT te gebruiken om hen te ondersteunen bij het leren. Leerlijn ICT DERDE LEERJAAR 1 Kennismaken - aanzetten - occasioneel opbouwen - regelmatig VERWERVEN - systematisch 1.a. De leerlingen hebben een positieve houding tegenover ICT en zijn bereid ICT te gebruiken

Nadere informatie

luisteren: ET 4, 6 spreken: ET 15, 18, 23 lezen: ET 10, 12 schrijven: ET 28, 30, 31, 34 mondelinge interactie: 24, 27

luisteren: ET 4, 6 spreken: ET 15, 18, 23 lezen: ET 10, 12 schrijven: ET 28, 30, 31, 34 mondelinge interactie: 24, 27 TABASCO Oriëntatie + voorbereiden Leercoach Leerlingen Iemand voorstellen (schriftelijk en mondeling) Leerplandoelstellingen kiezen functionele kennis: - woordvelden: 35.1.1 en 35.1.2 en 35.1.3 - grammatica:

Nadere informatie

Leerlijn ICT VIJFDE LEERJAAR 1 Kennismaken - aanzetten - occasioneel opbouwen - regelmatig VERWERVEN - systematisch herhalen - verdiepen - verbreden -

Leerlijn ICT VIJFDE LEERJAAR 1 Kennismaken - aanzetten - occasioneel opbouwen - regelmatig VERWERVEN - systematisch herhalen - verdiepen - verbreden - Leerlijn ICT VIJFDE LEERJAAR 1 Kennismaken - aanzetten - occasioneel opbouwen - regelmatig VERWERVEN - systematisch herhalen - verdiepen - verbreden - 1.a. De leerlingen hebben een positieve houding tegenover

Nadere informatie

WISKUNDIGE TAALVAARDIGHEDEN

WISKUNDIGE TAALVAARDIGHEDEN WISKUNDIGE TLVRDIGHEDEN Derde graad 1 Het begrijpen van wiskundige uitdrukkingen in eenvoudige situaties (zowel mondeling als 1V4 2V3 3V3 (a-b-c) schriftelijk) 2 het begrijpen van figuren, tekeningen,

Nadere informatie

Realiseren van VOET in Geschiedenis: leren leren I II III Leren leren

Realiseren van VOET in Geschiedenis: leren leren I II III Leren leren Realiseren van VOET in Geschiedenis: leren leren I II III Leren leren Welke afspraken worden gemaakt om geschiedenis te studeren? Wordt dit opgevolgd per graad en van graad tot graad? Leren leren blijft

Nadere informatie

Voorscholingstraject: visie op leren. Sessie 2

Voorscholingstraject: visie op leren. Sessie 2 Voorscholingstraject: visie op leren Sessie 2 Dagindeling Visie op leren: uiteenzetting Inoefenen m.b.t. visie op leren Opdracht: Uitwisseling praktijkvoorbeelden in functie van nieuw leerplan (reeds vertrouwde

Nadere informatie

luisteren: dialoog beluisteren en

luisteren: dialoog beluisteren en TABASCO Leercoach Een afspraak maken ( mondeling) Een uitnodiging schrijven ( schriftelijk) Leerplandoelstellingen kiezen functionele kennis: - woordvelden:35.1.2 en 35.1.3 en 35.1.5 *dagen / maanden *afspraak

Nadere informatie

VOET EN STUDIEGEBIED HANDEL

VOET EN STUDIEGEBIED HANDEL Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED HANDEL Elementen van de Stam Alle elementen van de stam zijn fundamenteel in de vorming van de leerling

Nadere informatie

Vernieuwing 2de graad bso. Voorscholingstraject: sessie 1

Vernieuwing 2de graad bso. Voorscholingstraject: sessie 1 Vernieuwing 2de graad bso Voorscholingstraject: sessie 1 Inhoudstafel Deel 1: Studiegebied personenzorg opnieuw bekeken? Deel 2: Welke visie op leren willen we meenemen? Deel 3: Leerplan 2de graad 26-6-2012

Nadere informatie

WIE? WAT? WAAROM? HUMANE. wetenschappen. Infodocument voor ouders en leerlingen, door het GO! Atheneum Vilvoorde.

WIE? WAT? WAAROM? HUMANE. wetenschappen. Infodocument voor ouders en leerlingen, door het GO! Atheneum Vilvoorde. WIE? WAT? WAAROM? HUMANE wetenschappen Infodocument voor ouders en leerlingen, door het GO! Atheneum Vilvoorde. HUM WET IS HET IETS VOOR MIJ? HUMANE WETENSCHAPPEN VISIE Van leerlingen Humane wetenschappen

Nadere informatie

Onderzoekscompetenties. Schooljaar 2015-2016. GO! atheneum Campus Kompas Noordlaan 10 9230 Wetteren 09 365 60 60

Onderzoekscompetenties. Schooljaar 2015-2016. GO! atheneum Campus Kompas Noordlaan 10 9230 Wetteren 09 365 60 60 GO! atheneum Campus Kompas Noordlaan 10 9230 Wetteren 09 365 60 60 Schooljaar 2015-2016 E-mail: ka.wetteren@g-o.be atheneum@campuskompas.be Website: www.campuskompas.be/atheneum Scholengroep Schelde Dender

Nadere informatie

Vernieuwingen leerplannen BSO studiegebied Personenzorg

Vernieuwingen leerplannen BSO studiegebied Personenzorg Vernieuwingen leerplannen BSO studiegebied Personenzorg Verzorging-voeding 2 de graad vanaf 2010 Verzorging 3 de graad vanaf 2012 Organisatiehulp 3 de graad vanaf 2012 Ingrid Molein 1 Uitgangspunten Vanuit

Nadere informatie

2.3 Literatuur. 1.4.2 Schriftelijke vaardigheden 1.4.2.1 Lezen LES GODVERDOMSE DAGEN OP EEN GODVERDOMSE BOL LEERPLAN ALGEMEEN:

2.3 Literatuur. 1.4.2 Schriftelijke vaardigheden 1.4.2.1 Lezen LES GODVERDOMSE DAGEN OP EEN GODVERDOMSE BOL LEERPLAN ALGEMEEN: LES GODVERDOMSE DAGEN OP EEN GODVERDOMSE BOL ALGEMEEN: p.8 2.3 Literatuur In onze leerplannen is literatuur telkens als een aparte component beschouwd, meer dan een vorm van leesvaardigheid. Na de aanloop

Nadere informatie

VOET EN STUDIEGEBIED PERSONENZORG

VOET EN STUDIEGEBIED PERSONENZORG Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED PERSONENZORG Elementen van de Stam Alle elementen van de stam zijn fundamenteel in de vorming van

Nadere informatie

EEN GOEDE VOORBEREIDING IS HET HALVE WERK. Plannen en evalueren van een activiteit. Inhoud

EEN GOEDE VOORBEREIDING IS HET HALVE WERK. Plannen en evalueren van een activiteit. Inhoud Plannen en evalueren van een activiteit Inhoud Doelgroep Vakgebied Duur Materialen Doelen In deze les moeten de leerlingen in groep een bepaalde activiteit voorbereiden. Dit kan bijvoorbeeld het organiseren

Nadere informatie

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS WISKUNDE. Derde graad BSO Derde leerjaar: 1 of 2 uur/week

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS WISKUNDE. Derde graad BSO Derde leerjaar: 1 of 2 uur/week VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS WISKUNDE Derde graad BSO Derde leerjaar: 1 of 2 uur/week Licap - Brussel - september 1995 INHOUD 1 BEGINSITUATIE... 5 2

Nadere informatie

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS MULTIMEDIATECHNIEKEN. Derde graad TSO Eerste en tweede leerjaar

VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS MULTIMEDIATECHNIEKEN. Derde graad TSO Eerste en tweede leerjaar VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS MULTIMEDIATECHNIEKEN Derde graad TSO Eerste en tweede leerjaar Licap - Brussel september 1998 MULTIMEDIATECHNIEKEN Derde

Nadere informatie

Lokaliseren situeren van plaatsen op een landkaart (in een beperkt of ruim kader).

Lokaliseren situeren van plaatsen op een landkaart (in een beperkt of ruim kader). De volgende vakken komen aan bod Aardrijkskunde Maatschappelijke vorming (MAVO) Nederlands Godsdienst Niet-conventionele zedenleer LEERDOELSTELLINGEN LESFICHE C Door aan de slag te gaan met lesfiche C

Nadere informatie

WAAROM ETEN WE WAT WE ETEN? EINDTERMEN EN LEERPLANNEN

WAAROM ETEN WE WAT WE ETEN? EINDTERMEN EN LEERPLANNEN WAAROM ETEN WE WAT WE ETEN? EINDTERMEN EN LEERPLANNEN Vakgebonden eindtermen A Vrij gesubsidieerd onderwijs VVKSO Leerplan 3 e graad secundair onderwijs AV Nederlands ASO/TSO/KSO LICAP- Brussel D/2006/0279/008

Nadere informatie

Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel

Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel Nieuwe leerplannen en lessentabellen met ingang van 1 september 2010 In de regel worden alle graadleerplannen (en bijhorende

Nadere informatie

Organisatiehulp. 26 januari Leerplantoelichting 3de graad OH 1

Organisatiehulp. 26 januari Leerplantoelichting 3de graad OH 1 Organisatiehulp 26 januari 2012 Leerplantoelichting 3de graad OH 1 Vorige sessie september 2011 Situering actualisering leerplan OH binnen het geheel van de vernieuwing bso-personenzorg Uitgangspunten

Nadere informatie

ECTS-fiche. Opleiding Didactische Competentie algemeen

ECTS-fiche. Opleiding Didactische Competentie algemeen ECTS-fiche 1. Identificatie Opleiding SLO Module Didactische Competentie algemeen Code E1 DCa Lestijden 60 Studiepunten 4 Ingeschatte totale 100 studiebelasting (in uren) 1 Mogelijkheid tot JA aanvragen

Nadere informatie

Project. Opmerking 1: De verschillende fasen van een project kunnen ondergebracht worden in het OVURschema (zie leerplannen talen)

Project. Opmerking 1: De verschillende fasen van een project kunnen ondergebracht worden in het OVURschema (zie leerplannen talen) Project 1 Fasen in een project 1. ONDERWERPSKEUZE 2. OMGAAN MET INFORMATIE 3. BRAINSTORM 4. PLANNING 5. UITVOERING A HET ONDERZOEK B SYNTHESE 6. PRESENTEREN 7. EVALUEREN 8. NAVERWERKING (SYSTEMATISEREN

Nadere informatie

STUDIEGEBIED PERSONENZORG (tso)

STUDIEGEBIED PERSONENZORG (tso) STUDIEGEBIED PERSONENZORG (tso) Tweede graad... Sociale en technische wetenschappen Derde graad Sociale en technische wetenschappen Gezondheids- en welzijnswetenschappen STUDIEGEBIED PERSONENZORG Studierichting

Nadere informatie

De Taxonomie van Bloom Toelichting

De Taxonomie van Bloom Toelichting De Taxonomie van Bloom Toelichting Een van de meest gebruikte manier om verschillende kennisniveaus in te delen, is op basis van de taxonomie van Bloom. Deze is tussen 1948 en 1956 ontwikkeld door de onderwijspsycholoog

Nadere informatie

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding Didactische Competentie algemeen. Lestijden 80 Studiepunten 6 Ingeschatte totale

ECTS-fiche. 1. Identificatie. Opleiding Didactische Competentie algemeen. Lestijden 80 Studiepunten 6 Ingeschatte totale ECTS-fiche 1. Identificatie Opleiding SLO Module Didactische Competentie algemeen Code E1 DCa Lestijden 80 Studiepunten 6 Ingeschatte totale 150 studiebelasting (in uren) 1 Mogelijkheid tot JA aanvragen

Nadere informatie

Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep Nederlands

Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep Nederlands Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep Nederlands In kolom 1 vind je 66 items waaraan je eventueel kan werken in de vakgroep Nederlands. Ze zijn ingedeeld in 8 categorieën. Duid in kolom 2 aan met

Nadere informatie

Studiegebied. (tso) Tweede graad... Sociale en technische wetenschappen. Derde graad...

Studiegebied. (tso) Tweede graad... Sociale en technische wetenschappen. Derde graad... Studiegebied (tso) Tweede graad... Sociale en technische wetenschappen Derde graad... Sociale en technische wetenschappen Gezondheids- en welzijnswetenschappen STUDIEGEBIED PERSONENZORG Studierichting

Nadere informatie

Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep mode

Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep mode Mogelijke opdrachten voor een vakwerkgroep mode In kolom 1 vind je 68 items waaraan je eventueel kan werken in de vakgroep mode. Ze zijn ingedeeld in 8 categorieën. Duid in kolom 2 aan welke items je reeds

Nadere informatie

Naar een voedingsbeleid op school

Naar een voedingsbeleid op school Naar een voedingsbeleid op school ing Jongeren en evenwichtig eten, het is niet altijd evident. Voor scholen is het een uitdaging om vanuit hun educatieve takenpakket hierbij een handje te helpen. De klaspraktijk

Nadere informatie

Latijn-wiskunde Latijn-moderne talen wetenschappen economie-wiskunde economie-moderne talen humane wetenschappen

Latijn-wiskunde Latijn-moderne talen wetenschappen economie-wiskunde economie-moderne talen humane wetenschappen Tweede graad aso In de tweede graad aso kies je voor een bepaalde richting. Ongeacht je keuze, blijft er een groot gemeenschappelijk basispakket van 26 lesuren algemene vakken. Het niveau van deze vakken,

Nadere informatie

VOET EN WISKUNDE. 1 Inleiding: Wiskundevorming

VOET EN WISKUNDE. 1 Inleiding: Wiskundevorming Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat, 00 Brussel VOET EN WISKUNDE Inleiding: vorming Een actuele denkwijze over wiskundevorming gaat uit van competenties. Het gaat om een

Nadere informatie

ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN

ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN De onderwijsvorm ASO is een breed algemeen vormende doorstroomrichting waarin de leerlingen zich voorbereiden op een academische of professionele bacheloropleiding.

Nadere informatie

EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum. A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010

EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum. A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010 EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum Derde graad LO A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010 Lichamelijke opvoeding Motorische competenties 1.1 De motorische basisbewegingen

Nadere informatie

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten

Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Blooms taxonomie Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Evalueren Evalueren = de vaardigheid om de waarde van iets (literatuur, onderzoeksrapport, presentatie etc) te kunnen beoordelen

Nadere informatie

DOELSTELLINGEN EN VOET VAN COUDENBERG TOT KUNSTBERG

DOELSTELLINGEN EN VOET VAN COUDENBERG TOT KUNSTBERG DOELSTELLINGEN EN VOET VAN COUDENBERG TOT KUNSTBERG 2 DE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS - ASO - De volgende doelstellingen en VOET komen aan bod. Aangezien de leerlingen in groepjes worden onderverdeeld, onderzoek

Nadere informatie

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel

Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Authentieke instructiemodel Workshop voorbereiden Uitleg Start De workshop start met een echte, herkenbare en uitdagende situatie. (v.b. het is een probleem, een prestatie, het heeft

Nadere informatie

Schuilt er een onderzoeker in jou?

Schuilt er een onderzoeker in jou? Schuilt er een onderzoeker in jou? Bijlage: Lesdoelen en leerplandoelen INHOUD 1 Eerste kennismaking met Inagro en zijn activiteiten... 3 1.1 Lesdoelen... 3 1.2 Leerplandoelen... 3 1.2.1 Leerplan wereldoriëntatie

Nadere informatie

Woord vooraf 11. Wat is leren? 16 Leren en opdrachten 18 Betrekking tussen docent en student 20 Kwaliteit van opdrachten 21

Woord vooraf 11. Wat is leren? 16 Leren en opdrachten 18 Betrekking tussen docent en student 20 Kwaliteit van opdrachten 21 Wat Gaan we doen? tweede oplage 10-02-2004 12:19 Pagina 7 Inhoud Woord vooraf 11 1 B E T E K E N I S VA N O P D R A C H T E N V O O R L E R E N E N O N D E R W I J Z E N 13 Wat is leren? 16 Leren en opdrachten

Nadere informatie

Onderzoekscompetenties (OC) in de 1e graad

Onderzoekscompetenties (OC) in de 1e graad Onderzoekscompetenties (OC) in de 1e graad Wat zijn OC's? Een eenvoudige definitie van OC is niet voorhanden. Op het internet vind je maar liefst 16 betekenissen voor 'onderzoek' en 31 voor 'competentie'!

Nadere informatie

Nederlands in het vak integrale opdrachten

Nederlands in het vak integrale opdrachten 7. Nederlands en vakoverschrijdende projecten Ronde 5 Ann Vandemaele Technisch Instituut Immaculata, Ieper Contact: vdmaele@hotmail.com Nederlands in het vak integrale opdrachten Integrale opdrachten (i.o.)

Nadere informatie

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN

SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN SOCIALE EN TECHNISCHE WETENSCHAPPEN TWEEDE GRAAD TSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS VVKSO BRUSSEL (Vervangt leerplan D/2011/7841/041 vanaf 1 september 2012) Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs

Nadere informatie

* schrappen wat niet past

* schrappen wat niet past SPECIFIEKE LERARENOPLEIDING LESEVALUATIEDOCUMENT Gelieve deze tabel in te vullen Naam cursist (lio /stagiair*): Naam vakmentor /stagebegeleider /liobegeleider*: Naam Stageschool/Lioschool*: Graad en leerjaar:

Nadere informatie

GEZONDHEIDS- EN WELZIJNSWETENSCHAPPEN

GEZONDHEIDS- EN WELZIJNSWETENSCHAPPEN Onze school heet u van harte welkom in de studierichting: TSO 3 de graad GEZONDHEIDS- EN WELZIJNSWETENSCHAPPEN Inschrijvingen: tijdens schooldagen en zomervakantie van 9u tot 12u en van 13u tot 16u Opendeurdag:

Nadere informatie

Enquête noden van de scholen. Eerste verwerking

Enquête noden van de scholen. Eerste verwerking Enquête noden van de scholen Eerste verwerking Verwerking van formulieren ingediend op 27/9/16 46 enquêtes werden ingediend/verwerkt Achtergrond mooi verspreid over de 4 componenten van STEM Man/vrouw

Nadere informatie

19/12/2010. Vakconcept LO. Soorten ET/OD. Vakgebonden ET/OD LO. Vakconcept LO. Eindtermen/Ontwikkelingsdoelen. Regiovergaderingen LO

19/12/2010. Vakconcept LO. Soorten ET/OD. Vakgebonden ET/OD LO. Vakconcept LO. Eindtermen/Ontwikkelingsdoelen. Regiovergaderingen LO Eindtermen/Ontwikkelingsdoelen In 1993 door overheid ingevoerd Algemene, kwalitatieve doelen die aangeven wat leerlingen van een bepaalde leeftijd en onderwijsvorm moeten bereiken (ET) of nastreven (OD)

Nadere informatie

DOCUMENT. Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica. Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VVKSO

DOCUMENT. Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica. Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VVKSO Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel DOCUMENT VVKSO Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica Dit document is een aanvulling op het algemeen servicedocument

Nadere informatie

FUNCTIEFAMILIE 1.2 Klantenadviserend (externe klanten)

FUNCTIEFAMILIE 1.2 Klantenadviserend (externe klanten) Doel van de functiefamilie Vanuit een specialisatie professioneel advies of begeleiding geven aan externe klanten deze klanten oplossingen aan te reiken of maximaal te ondersteunen in het vinden van een

Nadere informatie

LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK

LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK Inhoud 5 Introductie Eindtermen/ ontwikkelingsdoelen Hoe verloopt het bezoek? 9 10 Het programma Praktische

Nadere informatie

Mogelijke opdrachten voor een vakgroep techniek.

Mogelijke opdrachten voor een vakgroep techniek. Mogelijke opdrachten voor een vakgroep techniek. In kolom 1 vind je 61 items waaraan je eventueel kan werken in de vakgroep Techniek. Ze zijn ingedeeld in 8 categorieën. Duid in kolom 2 aan welke items

Nadere informatie

LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK

LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK LEGO MINDSTORMS EEN INLEIDING TOT PROGRAMMEREN COSMODROME POORT NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN GENK 2 Inhoud 4 5 8 Introductie Eindtermen/ ontwikkelingsdoelen Hoe verloopt het bezoek 8 9 10 Het programma Praktische

Nadere informatie

Algemene structuur. 2 de graad BSO

Algemene structuur. 2 de graad BSO Algemene structuur ASO 2 de graad TSO Economie Latijn Wetenschappen Handel Soc. en Techn. Wetenschappen BSO Kantoor Voeding-Verzorging ASO 3 de graad TSO Economie-Wiskunde Latijn-Wiskunde Wetenschappen-Wiskunde

Nadere informatie

Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist)

Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist) Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist) Klas: 3 e graad basisonderwijs Leervak: WO Technologie - Maatschappij Onderwerp: Atelier i.v.m. de beroepssectoren

Nadere informatie

Help! Ik moet op onderzoek!

Help! Ik moet op onderzoek! Help! Ik moet op onderzoek! SETOC realiseren in SO. Jan Gilté Basispatroon Op basis van informatie waarover je beschikt en die je afweegt, keuzes maken en beslissingen nemen. Onderzoek: wat?? Onderzoek

Nadere informatie

Kies Actief Rapportage van Femke Peeters

Kies Actief Rapportage van Femke Peeters Kies Actief Rapportage van Femke Peeters De huidige school van Femke Peeters Summa College Eindhoven Eindhoven Huidige opleiding: MBO, klas 3, richting Economie Kies Actief Geef richting aan je loopbaan!

Nadere informatie

DE ENERGIEKOFFER EN ONDERZOEKSVRAGEN VERZINNEN

DE ENERGIEKOFFER EN ONDERZOEKSVRAGEN VERZINNEN ACTIEFICHE - SECUNDAIR DE ENERGIEKOFFER EN ONDERZOEKSVRAGEN VERZINNEN Soorten onderzoek: Bevestigend (vraag en methode door lkr, resultaat op voorhand gekend) Gestuurd (vraag en methode door lkr) Begeleid

Nadere informatie

Identificatiegegevens kandidaat. Identificatiegegevens onderneming. Naam* Adres* Telefoon* adres* Naam. Ondernemingsnummer* Datum van onderzoek

Identificatiegegevens kandidaat. Identificatiegegevens onderneming. Naam* Adres* Telefoon*  adres* Naam. Ondernemingsnummer* Datum van onderzoek Screening van de individuele dienstverlener in de pijler advies / advies Internationaal ondernemen / strategisch advies in het kader van de maatregel kmo-portefeuille Sjabloon van het onderzoeksverslag

Nadere informatie

kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en en ontwikkelingsdoelen techniek

kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en en ontwikkelingsdoelen techniek 1 kleuteronderwijs lager onderwijs secundair onderwijs 1 ste graad A- stroom en B-stroom eindtermen en ontwikkelingsdoelen techniek 2 Ontwikkelingsdoelen techniek Kleuteronderwijs De kleuters kunnen 2.1

Nadere informatie

Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid. Leg het fundament. Crebonummer 91370. Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL

Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid. Leg het fundament. Crebonummer 91370. Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid Leg het fundament Crebonummer 91370 Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL EXAMENBANK PROVE2MOVE 2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Opdrachten

Nadere informatie

Leraren en schoolleiders over evaluatie in Vlaamse secundaire scholen. Een stand van zaken

Leraren en schoolleiders over evaluatie in Vlaamse secundaire scholen. Een stand van zaken Katholieke Universiteit Leuven Centrum voor Onderwijssociologie Vlerick Leuven Gent Management School Competentiecentrum Mens & Organisatie Leraren en schoolleiders over evaluatie in Vlaamse secundaire

Nadere informatie

Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid. Leg het fundament. Crebonummer Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL

Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid. Leg het fundament. Crebonummer Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL Beoordelingseenheid A Proeve van Bekwaamheid Leg het fundament Crebonummer 91370 Opleiding Sociaal Cultureel Werker Kwalificatieniveau 4 BOL/BBL EXAMENBANK PROVE2MOVE 1 e herziene druk: november 2013 ISBN:

Nadere informatie

KIJKWIJZER VOOR PAV-BUNDELS

KIJKWIJZER VOOR PAV-BUNDELS KIJKWIJZER VOOR PAV-BUNDELS Inleiding Uitgeverijen brengen heel wat publicaties op de markt die nuttig kunnen zijn voor leraren PAV en hun leerlingen. Daarnaast verkiezen veel leraren om volledig of gedeeltelijk

Nadere informatie

kempelscan K1-fase Eerste semester

kempelscan K1-fase Eerste semester kempelscan K1-fase Eerste semester Kempelscan K1-fase eerste semester 1/6 Didactische competentie Kern 3.1 Didactisch competent Adaptief omgaan met leerlijnen De student bereidt systematisch lessen/leeractiviteiten

Nadere informatie

Studierichtingen derde graad

Studierichtingen derde graad Studierichtingen derde graad www.inspirocollege.be 2 WELKOM Beste leerling Je bent 16-17 jaar. Je hebt stilaan een betere kijk op je mogelijkheden en interesses gekregen. Het Inspirocollege biedt een waaier

Nadere informatie

Resonans geletterdheidsmodules

Resonans geletterdheidsmodules Resonans geletterdheidsmodules Provinciaal Onderwijs Vlaanderen 8 mei 2014 Inhoud 1. Wat 2. Ontwikkeling 3. Stand van zaken 4. Mogelijkheden en beperkingen 5. Organisatie 6. Vragenronde 7. Inhoudelijke

Nadere informatie

Examenprogramma beeldende vorming

Examenprogramma beeldende vorming Examenprogramma beeldende vorming Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 beeldende vorming 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1

Nadere informatie

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent

Taxanomie van Bloom en de kunst van het vragen stellen. Anouk Mulder verschil in talent Onthouden Kunnen ophalen van specifieke informatie, variërend van feiten tot complete theorieën Opslaan en ophalen van informatie (herkennen) Kennis van data, gebeurtenissen, plaatsen Kennis van belangrijkste

Nadere informatie

ID bijdrage: Logo talenwebsite: wel niet

ID bijdrage: Logo talenwebsite: wel niet ID bijdrage: 15501 Logo talenwebsite: wel niet Indien je uitgaat van gevoelig maken voor talen en op een positieve manier omgaan met een diversiteit aan talen als invulling van talensensibilisering kan

Nadere informatie

EINDTERMENTABEL OVERZICHT. Flos en Bros werkboekjes. x x. x x x x x. x x x. Werkboekje blz e Leerjaar 6 e Leerjaar

EINDTERMENTABEL OVERZICHT. Flos en Bros werkboekjes. x x. x x x x x. x x x. Werkboekje blz e Leerjaar 6 e Leerjaar 5 e Leerjaar 6 e Leerjaar EINDTERMENTABEL OVERZICHT Flos en Bros werkboekjes Tandenmuzeum De mondgazt Dagboek v/e tandenborstel Gezonde start in de mond - Suiker Verzin een supersmoes Tanden de wereld

Nadere informatie

Aanbod natuur & avontuur en de eindtermen: informatie voor leerkrachten

Aanbod natuur & avontuur en de eindtermen: informatie voor leerkrachten Aanbod natuur & avontuur en de eindtermen: informatie voor leerkrachten Beste leerkracht, De missie van de Hoge Rielen is om ruimte te scheppen voor het opdoen van nieuwe ervaringen, te ontdekken, te activeren

Nadere informatie

DOCUMENT. Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica. Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VVKSO

DOCUMENT. Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica. Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VVKSO Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel DOCUMENT VVKSO Servicedocument VOET voor het vak ICT/Informatica Dit document is een aanvulling op het algemeen servicedocument

Nadere informatie

Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen

Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen Eindtermen educatief project Korstmossen, snuffelpalen van ons milieu 2 de en 3 de graad SO Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen I. Gemeenschappelijke

Nadere informatie

MICROTEACHING: een kort lesfragment door een student gegeven aan medestudenten.

MICROTEACHING: een kort lesfragment door een student gegeven aan medestudenten. Inhouden en doelen van de opdrachten in de praktijkcomponent van de SLO en de GLO van BEO MICROTEACHING: een kort lesfragment door een student gegeven aan medestudenten. de student geeft 10 à 20 minuten

Nadere informatie

BZL-groeipad BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN. Algemeen. Diocesane Pedagogische Begeleiding Bisdom Gent Werkgroep BZL

BZL-groeipad BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN. Algemeen. Diocesane Pedagogische Begeleiding Bisdom Gent Werkgroep BZL BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN Diocesane Pedagogische Begeleiding Bisdom Gent Werkgroep BZL 2005-2006 BZL-groeipad Algemeen Er is veel beweging in de opvattingen over leren. De accentverschuiving van kennisverwerving

Nadere informatie

STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING

STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING STUDIEGEBIED ALGEMENE VORMING Modulaire opleiding Humane Wetenschappen ASO2 AO AV 003 Versie 1.0 BVR Pagina 1 van 24 Inhoud Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 23 november 2006 1 Deel 1 Opleiding...

Nadere informatie

Verslag over de opvolgingsdoorlichting van het Don Bosco-Instituut ASO/TSO/BSO te Dilbeek

Verslag over de opvolgingsdoorlichting van het Don Bosco-Instituut ASO/TSO/BSO te Dilbeek Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming Onderwijsinspectie Hendrik Consciencegebouw Koning Albert II-laan 15 1210 BRUSSEL doorlichtingssecretariaat@ond.vlaanderen.be www.onderwijsinspectie.be Verslag

Nadere informatie

Infomoment van eerste naar tweede graad

Infomoment van eerste naar tweede graad Infomoment van eerste naar tweede graad Een school kiezen O Ik kan me ten volle ontplooien! O Ik voel me goed! O SIVIBU = LEREN LEVEN INSPIREREN Een richting kiezen = antwoord zoeken op de volgende vragen:

Nadere informatie

Studieaanbod eerste jaar Heilig Graf

Studieaanbod eerste jaar Heilig Graf Studieaanbod eerste jaar Heilig Graf Je behaalde het getuigschrift van het basisonderwijs. Je behaalde een attest van het basisonderwijs. 1A 1A verdieping 1B Je wil je vooral focussen op de basisleerstof.

Nadere informatie

Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist)

Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist) Lesvoorbereiding: Kapper en schoonheidsspecialist (beroepen: kapper en schoonheidsspecialist) Klas: 1ste graad secundair onderwijs Leervak: Techniek Onderwerp: Atelier i.v.m. de beroepssectoren en specifiek

Nadere informatie

Techniek Explora leerplan GO! 2015

Techniek Explora leerplan GO! 2015 Techniek Explora leerplan GO! 2015 Wat wil ik u met deze presentatie vertellen? Techniek Explora conform nieuw leerplan: een analyse - Visie - Competenties - Ondersteunende kennis - Begrippen - Evaluatie

Nadere informatie

Maak je eigen folder! Leerkrachtenbundel

Maak je eigen folder! Leerkrachtenbundel Maak je eigen folder! Leerkrachtenbundel Doelgroep: Wij denken dat dit een geschikte opdracht is voor de 2 de en 3 de graad aso, voor tso (vooral voor grafische richtingen, vormgeving) en voor kso. De

Nadere informatie

Eerste graad A-stroom

Eerste graad A-stroom EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Vijverbiotoopstudie Eerste graad A-stroom Vakgebonden eindtermen aardrijkskunde Het natuurlijk milieu Reliëf 16* De leerlingen leren respect opbrengen voor de waarde van

Nadere informatie

Naar een valide, betrouwbare, transparante, haalbare leerlingenevaluatie in 4 stappen. Stap 1

Naar een valide, betrouwbare, transparante, haalbare leerlingenevaluatie in 4 stappen. Stap 1 Naar een valide, betrouwbare, transparante, haalbare leerlingenevaluatie in 4 stappen Stap 1 EVALUATIE IS EEN ONDERDEEL VAN HET LEERPROCES. VOLGENDE ACTIVITEITEN GAAN EVALUEREN VOORAF: 1 JE LEEST DE LEERPLAN

Nadere informatie

Didactische competentie algemeen (DCA) A. Algemeen. Theorie X Praktijk Semester 1 X Semester 2 Semester 3 Semester 4

Didactische competentie algemeen (DCA) A. Algemeen. Theorie X Praktijk Semester 1 X Semester 2 Semester 3 Semester 4 ECTS-FICHE MODULE Didactische competentie algemeen (DCA) A. Algemeen Situering binnen het programma Periode binnen het tweejarige modeltraject Theorie X Praktijk Semester 1 X Semester 2 Semester 3 Semester

Nadere informatie

Fysica 2 e graad: Impuls & Pulsar

Fysica 2 e graad: Impuls & Pulsar Fysica 2 e graad: Impuls & Pulsar Onderzoekend leren Voor een graadleerplan fysica van één wekelijkse lestijd (in de 2 de graad). Minimum 2 lestijden leerlingenexperimenten per schooljaar (4 u voor de

Nadere informatie