Programma. Energie Made in Arnhem Op volle kracht halverwege

Transcriptie

1 Programma Energie Made in Arnhem 2012 Op volle kracht halverwege

2 1 Programma Energie Made in Arnhem 2012 Op volle kracht halverwege

3 2 Installatie van zonnepanelen op particuliere woning

4 Inhoudsopgave 3 Inhoudsopgave 3 1. Inleiding 5 2. De ambities van Energie made in Arnhem Programmaplan en convenant Doelen 7 Hoofddoelen 8 Nevendoelen Energietransitie nader belicht 8 3. Uitvoering en voortgang van programma en convenant Stand van zaken 9 Doelstelling 1: 3% energiebesparing per jaar 9 Doelstelling 2: 7% duurzame energie opwekking in Doelstelling 3: een toonaangevend economisch cluster Stand van zaken inspanningen 14 Algemeen 14 Gemeentelijke projecten 15 Projecten van convenantpartners Conclusie en vervolg 17 Bijlage 1 Samenvatting van motie en amendementen 20 Bijlage 2 Gedetailleerde data hernieuwbare energie 21 Bijlage 3 Factsheet Topsector Energie in Oost-Nederland 23 Bijlage 4 Stand van zaken projecten programmaplan Arnhem Energiestad 25 Bijlage 5 Stand van zaken projecten partners Energie made in Arnhem 28 Bijlage 6 Bronnen en verantwoording van de cijfers 37

5 4

6 1. Inleiding 5 Naar aanleiding van het protocol van Kyoto zijn wereldwijd en ook in Nederland afspraken gemaakt over het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen en over het duurzaam opwekken van energie. Bij de ontwikkeling en uitvoering van dit energiebeleid spelen lokale en regionale overheden een sleutelrol, zo ook Arnhem. Energie biedt ook kansen voor groene economie. Berekend is dat wereldwijd miljarden aan investeringen gemoeid zijn met de transitie naar een groene en meer duurzame samenleving. Maar ook dichterbij, bijvoorbeeld in Gelderland en Overijssel, gaat het om grote bedragen die nodig zijn om de klimaat- en energietransitiedoelstellingen te halen. De economische ambitie is dat de regio Arnhem in die ontwikkeling niet alleen als klant meedoet, maar ook als leverancier als deel van een toonaangevend economisch cluster, voortbouwend op de historische kracht als elektriciteitsstad en de onderscheidende nieuwe innovaties die de regio voortbrengt. In Arnhem bestaat sinds 2011 het programma Arnhem Energiestad Dit vormt het kader waarbinnen Arnhem werkt aan de besparing van het energieverbruik, de productie van duurzame energie, een toonaangevend economisch cluster, duurzaam bouwen, millenniumdoelen, duurzaam inkopen, schoon vervoer en een klimaatbestendige stad. De gemeente Arnhem doet dit samen met een groot netwerk van partners in en buiten de stad. De doelstellingen en afspraken zijn vastgelegd in het medio 2011 ondertekende convenant Energie Made in Arnhem. Het programma Energie made in Arnhem is qua looptijd op de helft, een goed moment om de balans op te maken, te bezien hoe ver we zijn en of er opgaven liggen die de komende tijd andere of meer aandacht moeten krijgen. In 2011 en 2012 zijn twee amendementen en een motie aangenomen, die betrekking hebben op het programma Energie made in Arnhem. Deze geven mede aanleiding tot de voorliggende rapportage. Het gaat om het Amendement Uitwerking Duurzaam Energiebedrijf van 7 november 2011, de Motie Energie van 25 juni 2012 en het Amendement Arnhem Groene en Duurzame Stad van 26 juni 2012 (zie bijlage 1) In mei 2012 is de raad al via een speciale themasessie geïnformeerd over de stand van zaken en voortgang in het programma. Zowel de gemeentelijke projecten als die van de partners zijn aan de orde geweest via presentaties en verder was er de mogelijkheid om themagewijs nader met elkaar van gedachten te wisselen over de voortgang. Ook externe partners van het convenant Energie made in Arnhem waren aanwezig en hebben bijgedragen aan de informatieuitwisseling. Regeerakkoord Het nieuw afgesloten regeerakkoord 2012 bevat een uitgebreide paragraaf over duurzaamheid, klimaat en energie. De doelstellingen en acties in het convenant Energie made in Arnhem sluiten grotendeels aan op de punten uit het regeerakkoord. De uitspraak van het rijk te streven naar een volledig duurzame energievoorziening in 2050 zal een leidraad moeten zijn voor de Arnhemse energiedoelstellingen na Verwacht wordt dat door de fiscale stimulering van kleinschalige opwek van zonne-energie coöperatieve initiatieven in Arnhem (zoals de Rijn en IJssel Energie coöperatie) zullen helpen businesscases voor zonnepaneelparken of zonnepanelen op daken van verenigingen van eigenaren sneller rendabel te maken. Dit kan een versnelling van het toepassen van zonne-energie bewerkstelligen. 1 Inmiddels gebruiken we de benaming Programma Energie made in Arnhem

7 Overzicht belangrijkste punten regeerakkoord - Streven internationaal naar een volledig duurzame energievoorziening in 2050 Inzetten op een ambitieus internationaal klimaatbeleid. - Bijdragen aan snelle ontwikkeling nieuwe energiebronnen Zon, wind, biomassa en geothermie: hoogwaardige chemie, een innovatieve agrarische sector, grote havens en een sterke energiesector. - Het aandeel duurzame energie in 2020 is 16% Stimuleren innovatie door een optimale mix van subsidies (SDE+) en mogelijk ook de leveranciersverplichting en bijmengverplichtingen. - Energiebesparing krijgt prioriteit De aanpak van de Green Deals uitbreiden met ten minste een besparingsdeal met energiebedrijven en woningbouwcorporaties voor een versnelling in het verduurzamen van de bestaande woningen. Deze vorm van energiebesparing ook bevorderen voor kantoren, scholen en andere gebouwen. - Kleinschalig, duurzaam (zonne)energie opwekken wordt fiscaal gestimuleerd Een verlaagd tarief in de eerste schijf van de energiebelasting op elektriciteit afkomstig van coöperaties van particuliere kleinverbruikers, die aan deze verbruikers geleverd wordt en in hun nabijheid is opgewekt. - Initiatieven om innovatie windenenergie op zee te stimuleren Bedoeld om de kostprijs van windenergie op zee versneld omlaag te brengen. Samenwerken met energiebedrijven en de Nederlandse offshore industrie. Met netbeheerders verkennen hoe de benodigde transportinfrastructuur tot stand kan komen. - Groei elektrisch vervoer verder stimuleren Met netbeheerders, energiebedrijven en lokale overheden afspraken maken over de laadinfrastructuur om de groei van elektrische mobiliteit verder te stimuleren. Biomassa zo hoogwaardig mogelijk inzetten ( cascadering ) en de duurzame productie en herkomst van biomassa garanderen. - Streven naar een circulaire economie. De (Europese) markt voor duurzame grondstoffen en hergebruik van schaarse materialen stimuleren. 6 Leeswijzer De voor u liggende rapportage Programma Energie made in Arnhem 2012, op volle kracht halverwege, is als volgt ingedeeld. Hoofdstuk 2 geeft een korte schets van programmaplan en convenant en gaat in op eerdere besluitvorming en de al genoemde amendementen en motie. In hoofdstuk 3 van dit rapport leest u hoe ver we zijn met de doelstellingen. Ook vindt u in dit hoofdstuk de stand van zaken op de resultaten van het programmaplan Arnhem Energiestad en de projecten van de partners uit het convenant Energie made in Arnhem. In hoofdstuk 4 trekken we hieruit conclusies en bevelen we aan waar in de resterende tijd van de coalitieperiode de focus gelegd zal moeten worden. In de bijlagen vindt u een samenvatting van moties en amendementen, de gedetailleerde overzichten van de stand van zaken van de doelstellingen en inspanningen uit het programmaplan en het convenant, informatie over de topsector energie Oost-Nederland en bronnen en verantwoording van de cijfers.

8 2. De ambities van Energie 7 made in Arnhem 2.1 Programmaplan en convenant In mei 2011 heeft de gemeenteraad het programmaplan Arnhem Energiestad vastgesteld. Vervolgens is in juni 2011 met circa 80 lokale en regionale partners het convenant Energie made in Arnhem getekend. Deze partners zijn afkomstig uit onderwijs, onderzoek, ondernemers, overheid en ondernemende burgers. Ook is een Energieadviesraad ingesteld. Deze bestaat uit zeven leden, die zitting hebben op persoonlijke titel en de belangen van alle deelnemende partijen vertegenwoordigen. De Energieadviesraad Arnhem adviseert deelnemende partijen over de toepassing van innovatie en acties op het terrein van energie, nieuwe bedrijvigheid en duurzaamheid, om bij te dragen aan de doelstellingen van het convenant. Het is de taak van de Energieadviesraad Arnhem om gevraagd en ongevraagd te adviseren over de thema s binnen het convenant. Zij kan adviseren aan één van de deelnemende partijen, of aan het collectief. De energie in de stad is hiermee gemobiliseerd. Er zijn en worden coalities gesmeed en de verschillende partners profiteren van elkaars kennis en sterke punten. Programma en convenant zorgen bovendien voor het aanboren van nieuwe creativiteit en het leervermogen in de energieke samenleving 2. Met elkaar weten we veel over de toepassing van innovatie en acties op het terrein van energie, klimaat, technologie en duurzaamheid. De gemeente Arnhem maakt daar samen met de convenantpartners werk van en benut de economische kansen die het biedt. De gemeente stuurt op het mobiliseren van de maatschappelijke energie in de samenleving en wil ruimte creëren voor andere partijen. De rol van de gemeente ondergaat hierdoor een verandering van sturend naar faciliterend en stimulerend. 2.2 Doelen In het programma Energie made in Arnhem zijn doelen tot 2014 opgenomen. Deze doelen zijn een eerste stap in de transitie naar een toekomstbestendige energievoorziening met bijbehorende innovatie en (schone) economische groei, en versterking van Arnhem als energiestad. De gemeente Arnhem streeft naar energieneutraliteit en versterking van (schone) economie. De samenhang tussen People, Planet en Profit zijn hierbij leidend. Met het programmaplan Energie made in Arnhem heeft de gemeente het initiatief genomen voor een samenhangend programma. In het plan zijn 43 gemeentelijke acties opgenomen, onder 6 programmalijnen die elkaar beïnvloeden en overlappen. Samen vormen ze de driehoek People, Planet, Profit: energieneutraliteit, een toonaangevend energiecluster, duurzaam bouwen, schoon vervoer, klimaatbestendige stad en duurzaam inkopen en aanbesteden. In het convenant Energie made in Arnhem hebben de convenantpartners ieder één of meer concrete projecten opgenomen, die bijdragen aan de doelstellingen van het convenant en voor 2014 gerealiseerd zullen zijn. In totaal zijn tot eind projecten opgenomen. Het programma staat open voor iedereen die een onderscheidend Arnhemse bijdrage wil leveren aan een van de onderdelen. Het programmateam en medewerkers die hieraan zijn verbonden, moedigen dit aan en ondersteunen dit. Het netwerk van partners helpt elkaar bij het realiseren van resultaten en projecten en communiceert hierover onder de vlag van Energie made in Arnhem. 2 Zie ook: M. Hajer, PBL (2011); De energieke samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie

9 Hoofddoelen De doelen van het programma, waarop met prioriteit wordt gestuurd, zijn: 1. 3% energiebesparing per jaar 2. 7% duurzame energie opwekking in Een toonaangevend economisch cluster (energie- en milieutechnologie) 8 Nevendoelen Als nevendoelen zijn beschreven: - Op weg naar energieneutraliteit - Arnhem Millenniumgemeente, millenniumdoelen 7 en 8, respectievelijk Meer mensen in een duurzaam leefmilieu en mondiaal samenwerkingsverband voor ontwikkeling, in Arnhem toegespitst op duurzaam inkopen en fair trade. - Klimaatadaptatie, Arnhem klimaatbestendige stad: het aanpassen van de stad aan klimaatveranderingen. 2.3 Energietransitie nader belicht Bovenstaande doelen vormen een eerste stap in de transitie naar een toekomstbestendige energievoorziening. Een transitie is geen lineair verlopend proces, integendeel, er zal eerst een lang voortraject zijn waarin de voorwaarden gecreëerd worden om in een latere fase een versnelling te realiseren. Met het programma Energie made in Arnhem zetten we een beweging in gang in de voorontwikkelingsfase van de transitie, waarmee de weg naar de take-off wordt bereid. Vanuit de beweging zijn de eerste resultaten al zichtbaar en meetbaar, deze vindt u in de volgende paragrafen. Maar veel van de acties die nu plaatsvinden zullen pas op middellange termijn zichtbaar effect hebben. Op de lange termijn streven we naar energieneutraliteit. Energietransitie is om een aantal redenen onvermijdelijk. Fossiele energiebronnen als aardolie, aardgas en kolen raken uitgeput en worden steeds moeilijker winbaar. Dit vertaalt zich in een gestaag oplopende prijs, en vaak flinke schommelingen veroorzaakt door politieke en/of geografische ontwikkelingen. Door van een centrale naar een decentrale energielevering over te gaan worden we minder afhankelijk van energieleveranciers uit andere delen van de wereld. De energietransitie heeft vooral zijn weerslag op de energie-infrastructuur. Immers, de infrastructuur gaat dwars door alle sectoren heen en vormt de ruggengraat van het energiesysteem. De toekomstige energie-infrastructuur zal toegankelijk moeten zijn voor meer en nieuwe energiebronnen. Meer partijen gaan van het netwerk gebruik maken. De consument wordt producent. Nu al produceren individuele burgers, coöperaties en bedrijven decentraal energie. Deze ontwikkeling zal doorzetten. Al deze veranderingen kosten veel tijd en geld, maar ze maken eigen initiatief mogelijk van Arnhemse burgers en bedrijven. En laat de energietransitie dat nou juist nodig hebben! In het kader is nadere uitleg gegeven over transitie. Transitie (Rotmans, Kemp et al. 2001;Loorbach 2007) Een transitie is een lange termijn (een generatie of meer) fundamentele verandering van een deel van de maatschappij. Een verandering in de structuur (institutionele hervorming), cultuur (mentale omslag) en werkwijze (praktische handelingen). Het zijn processen die veelal lange tijd vergen één generatie en soms zelfs langer omdat grenzen, belemmeringen en barrières moeten worden geslecht en het overwinnen van die weerstanden veel tijd en energie vergt. Een transitie verloopt in vier fasen in de tijd. Een voorontwikkelingsfase, waarin externe druk en het aantal innovaties toenemen, een take-off fase waarin het regime versneld destabiliseert, een versnellingsfase waarin in relatief korte periode (10 jaar) het regime volledig transformeert, en tenslotte een stabilisatiefase waarin een nieuw regime wordt geconsolideerd (zie figuur). Transities zijn in feite onstuurbaar : het zijn complexe en onvoorspelbare maatschappelijke processen, maar ze zijn wel degelijk beïnvloedbaar. Uit het samenspel tussen overheden, bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties ontstaan immers allerlei vormen van beslissingen en acties die op termijn de maatschappelijke systemen vormen.

10 3. Uitvoering en voortgang van 9 programma en convenant 3.1 Stand van zaken In het licht van het verloop van de energietransitieopgave zoals in het vorige hoofdstuk is beschreven, wordt in deze paragraaf aangegeven hoe ver we op weg zijn met het bereiken van de doelstellingen 3% energiebesparing per jaar, 7% duurzame opwek van hernieuwbare energie in 2014 en een toonaangevend economisch cluster (energie- en milieutechnologie). Doelstelling 1: 3% energiebesparing per jaar Bij het bepalen van de energiebesparingspercentages is 2009 als ijkjaar aangehouden, het jaar voorafgaand aan het lenteakkoord van maart Het energieverbruik van de stad is opgebouwd uit een aantal onderdelen: het energieverbruik in de gebouwde omgeving, de mobiliteit en de industrie en landbouw. Bij de mobiliteit is het snelwegverkeer niet meegeteld voor Arnhem. Dit is een landelijke afspraak met AgentschapNL. Het verbruik van gas, elektriciteit, warmte en brandstof is omgerekend naar gigajoules (GJ), zodat alle gegevens optelbaar zijn. Het gas- en warmteverbruik per jaar is gecorrigeerd voor het aantal graaddagen (onafhankelijk van strenge winters) en daardoor vergelijkbaar. De gegevens voor 2012 zijn nog een prognose. Uitgangspunten en bronnen zijn van belang voor de transparantie van de berekeningen. Deze zijn uitgebreider weergeven in bijlage 6. Het totale energieverbruik van de stad lijkt zich te stabiliseren en na een stijging in 2010 is er weer een lichte daling. In figuur 1 is het totale energieverbruik van de stad Arnhem opgenomen, onderverdeeld in het verbruik in de gebouwde omgeving, mobiliteit en industrie en landbouw. Het energieverbruik van de totale stad is in 2011 echter nog met circa 1% toegenomen ten opzichte van ijkjaar Het grootste deel van het energieverbruik vindt plaats in de gebouwde omgeving Figuur 1: Energieverbruik Arnhem totaal energieverbruik (GJ) prognose industrie en landbouw mobiliteit gebouwde omgeving jaar

11 Arnhem is een stad waarvan de bevolking nog groeit. Als de groei harder gaat dan de besparing op energie, zal het totale verbruik stijgen. Daarom zijn hieronder ook het gemiddelde energieverbruik per huishouden en per bedrijf aangegeven. Daaruit blijkt beter hoe het met de energiebesparing gaat. 10 Bij het gemiddelde energieverbruik per huishouden en per bedrijf in de bebouwde omgeving is na de stijging in 2010 een duidelijke daling te zien (zie figuur 2). Het gasverbruik beslaat hierin een groot aandeel. De warmte is restwarmte van de gasgestookte elektriciteitscentrale op de Kleefse Waard. Door het gebruik van deze restwarmte wordt een energiebesparing gerealiseerd van circa 50% ten opzichte van het gebruik van gas. Als in de toekomst een koppeling van het Arnhemse warmtenet met de afvalverbrandingsinstallatie in Duiven gerealiseerd wordt, zal het rendement, en dus de energiebesparing door het gebruik van stadswarmte stijgen tot circa 70%. 500 Figuur 2: Energieverbruik Arnhem, gebouwde omgeving gemiddeld energieverbruik (GJ) prognose jaar warmte, particulier en zakelijk, per aansluiting zakelijk electriciteit per bedrijf zakelijk gas per bedrijf particulier electriciteit per huishouden particulier gas per huishouden Er zit dus progressie in de energiebesparing in de gebouwde omgeving, ten opzichte van In figuur 3 zijn de percentages energiebesparing bij de huishoudens en bij zakelijk gebruik ten opzichte van ijkjaar 2009 zichtbaar gemaakt. 6,0 Figuur 3: Percentage energiebesparing t.o.v percentage energiebesparing t.o.v ,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3, jaar prognose energiebesparing gemiddeld huishoudens t.o.v energiebesparing gemiddeld zakelijk t.o.v In 2011 ligt het energieverbruik per huishouden circa 3% lager dan in Het verbruik bij huishoudens neemt verder af (de energiebesparing neemt toe) in 2012 (prognose). Naast toenemende isolatiemaatregelen is het gebruik van stadswarmte hierin belangrijk. Het percentage energieverbruik per bedrijf neemt sinds 2010 af en ligt in 2011 rond de 1,5 % lager dan in ijkjaar 2009.

12 De doelstelling 3% energiebesparing per jaar wordt echter nog niet gehaald. Dit zou namelijk betekenen dat er in % besparing is gerealiseerd ten opzichte van 2009, en in % besparing ten opzichte van We zien ook landelijk dat het langzamer gaat en dit wordt ook in het regeerakkoord onderkend. De effecten van de ingrepen die woningbouwcorporaties in steeds grotere mate plegen in renovatieprojecten moeten nog zichtbaar worden en worden geïntensiveerd. Ook zal met de industrie het gesprek meer moeten worden gevoerd om energiebesparing op de agenda te krijgen. Daarbij zal de gemeente meedenken over financieel draagbare constructies en instrumenten uit de Wet milieubeheer meer inzetten. Doelstelling 2: 7% duurzame energie opwekking in 2014 Ook bij het bepalen van de percentages duurzame opwek van energie is 2009 als ijkjaar aangehouden, het jaar voordat het huidige college aantrad. In deze rapportage spreken we van opwek van hernieuwbare energie, in plaats van opwek van duurzame energie. Deze term wordt landelijk gebruikt. Hernieuwbare energie is opgebouwd uit 3 hoofdelementen: hernieuwbare warmte, hernieuwbare elektriciteit en hernieuwbare brandstoffen voor verkeer en vervoer. Het streven van Arnhem om op termijn energieneutraal te worden, betekent dat er evenveel hernieuwbare energie moet worden opgewekt als er energie wordt verbruikt. Arnhem laat een stijgende lijn zien in het opwekken van hernieuwbare energie en het ziet er naar uit dat deze lijn zich doorzet. In figuur 4 is aangegeven hoeveel hernieuwbare energie wordt opgewekt in Arnhem, per jaar, verdeeld over hernieuwbare warmte, elektriciteit en energie voor verkeer en vervoer. Opvallend is een boven landelijk gemiddelde bijdrage van bodemenergie in de vorm van warmte-koude opslag die aangelegd is bij een aantal ontwikkelingen in Arnhem. Voor de jaren 2012, 2013 en 2014 is een prognose gemaakt, waarin voor de bodemenergie, zonne-energie en hernieuwbare energie voor verkeer en vervoer de trends van afgelopen jaren voorzichtig zijn doorgetrokken. Ook zijn grootschalige opwekprojecten die we nu in het vizier hebben, meegenomen in de prognose. Bijvoorbeeld het opstellen van 3 windmolens en zonnepanelen op IJsseloord II. 11 In 2012 rijdt in Arnhem 2,2% van de bedrijfsvoertuigen op schone brandstoffen: groen gas, (waterstof)-electrisch. In 2009 was dit 0%. Dit komt met name door de OV-concessie en aanbestedingen van gemeentelijke diensten, waarbij het gebruik van hernieuwbare energie verplicht is. In 2013 en 2014 wordt een verdere stijging hiervan verwacht door subsidieregelingen en meer aanbestedingen. Naast de totale opwek in figuur 4 is in bijlage 2 in drie aparte figuren te zien in welke mate de verschillende bronnen bijdragen aan hernieuwbare warmte, hernieuwbare elektriciteit en de hernieuwbare energie voor verkeer en vervoer Figuur 4: Opwek hernieuwbare energie Arnhem hernieuwbare energie (GJ) prognose hernieuwbare energie verkeer en vervoer hernieuwbare electriciteit hernieuwbare warmte jaar

13 Het verschil tussen het energieverbruik en de opwek van nieuwe energie vormt de ambitie richting energieneutraliteit. Dit verschil is in Arnhem nog groot. Een energieneutrale stad betekent dat er evenveel energie wordt opgewekt als dat er wordt verbruikt. In figuur 5 is het energieverbruik en de opwek van hernieuwbare energie tegen elkaar afgezet. 12 energie (GJ) Figuur 5: Energieverbruik en hernieuwbare energie Arnhem prognose jaar energieverbruik opwek hernieuwbare energie Het percentage opgewekte hernieuwbare energie in Arnhem is stijgend. Figuur 6 laat dit zien aan de hand van het percentage opgewekte hernieuwbare energie ten opzichte van het energieverbruik in Tot en met 2012 is hiervan circa 4,8 % gerealiseerd. 8,00 Figuur 6: Percentage hernieuwbare energie t.o.v ,00 percentage hernieuwbare energie t.o.v ,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1, prognose hernieuwbare energie t.o.v , jaar Als voor 2014 besluitvorming plaatsvindt over grootschalige energie-opwekprojecten waarover nu gesproken wordt (zonnepark IJsseloord II en 3 windmolens), kan de opbrengst ervan meetellen in In deze rapportage zijn genoemde energie-opwekprojecten geprognotiseerd in Hiermee kan in 2014 circa 7,2% van het energieverbruik (van ijkjaar 2009) uit hernieuwbare energie worden gehaald. Zonder windmolens wordt het opwekpercentage van hernieuwbare energie in 2014 ingeschat op 5,9%.

14 Doelstelling 3: een toonaangevend economisch cluster De doelstelling wordt als volgt omschreven. In 2015 heeft (regio) Arnhem een compleet, gegroeid en internationaal toonaangevend en erkend EMT- cluster opgebouwd rond enkele specifieke innovatietechnologieën en toepassingsgebieden. De focus ligt op de E van elektriciteit en duurzame, schone, efficiënte energiesystemen. 13 De belangrijkste te meten parameters zijn: - Compleetheid van het cluster - Regionale samenhang - Groei van het cluster - Focus - Erkenning en toonaangevend Compleetheid van het cluster In een compleet cluster zitten alle verschillende spelers die nodig zijn om de innovaties en nieuwe bedrijvigheid in een bepaald toepassingsgebied voor elkaar te krijgen. We zoeken naar Maatschappelijke Combinaties tussen 6 groepen die met elkaar Energie opleveren en tot resultaten komen: ondernemers, overheden, onderzoeks- en kennisinstellingen, toonaangevende organisaties die als klant willen optreden en financiers in de EMT-sector. Per eind 2012 is deze compleetheid kwalitatief volledig gerealiseerd, via de circa 95 partners die het convenant Energie made in Arnhem hebben ondertekend en via netwerken als KiEMT(kennis en innovatie in de EMT sector). Regionale samenhang In de ambitie zit al dat het bij een cluster gaat om meer dan de stad; het is minimaal de regio die nodig is om deze ambitie in te kunnen vullen. Een sterk cluster vergt uitwisseling en interactie met sterke partners die dicht genoeg bij elkaar zitten om een vertrouwensband op te bouwen, maar dat betekent niet dat ze in dezelfde stad moeten zitten. We gebruiken Arnhem plus of min km als praktische invulling van de economische regio en daarnaast zoeken we de samenwerking met de Stadsregio Arnhem-Nijmegen en de provincie. Per eind 2012 kunnen we op dit punt als belangrijkste mijlpaal in de voortgang vaststellen dat ook de provincie Gelderland de EMT-sector als speerpunt heeft benoemd en Arnhem als elektrisch centrum daarbinnen, mede door een intensieve gemeentelijke lobbycampagme rond de de Statenverkiezingen. Groei van het cluster Het cluster is gegroeid als er meer organisaties en instellingen deel van uitmaken, als hun onderlinge contact en samenwerking toeneemt en als er in (de regio) Arnhem meer werk en bedrijvigheid uit voortkomt. Ook voor dit onderdeel is voortgang te melden: - Energie made in Arnhem begon met 30 partners in 2010, 80 tekenden het convenant in 2011 en eind 2012 zijn zo n 95 partners aangesloten. - Het netwerk van kiemt (kennis en innovatie in de EMT sector) gestart in Arnhem en mede opgericht door de gemeente- is uitgegroeid tot een interprovinciaal netwerk van meer dan 200 bedrijven en instellingen met een sterke basis en concentratie rond Arnhem - De werkgelegenheid in de Arnhemse EMT sector is in 5 jaar met bijna 19% gegroeid tot ruim 6700 banen (6,7% van het totaal). Dit is reden tot tevredenheid, maar het college ziet ook een aspect dat oproept tot blijvende aandacht en inzet: tot 2010 steeg de werkgelegenheid onafgebroken (tot bijna 7300), 2011 was het eerste jaar waarin een daling optrad. Focus Goed gekozen focus. Een cluster of regio kan niet waarmaken dat ze overal goed in is of wordt. De Arnhemse focus ligt op de E van EMT, de E van elektriciteit en energietechnologie. Binnen die focus willen we voor een paar innovaties en toepassingsgebieden onderdeel zijn van een toonaangevend (regionaal) cluster. Motto s: Energie Made in [Arnhem]! En wat Groningen is voor gas, is Arnhem voor elektriciteit. Erkenning en toonaangevend Hier gaat het om publiciteit en erkenning in dag- en vakbladen en bij publieke en private beslissers die investeringen of andere waarde kunnen toevoegen aan het Arnhemse cluster. Daarnaast kijken we naar voortgang in de schaal: regionaal, provinciaal, nationaal en internationaal. Als kwaliteitsmaatstaf moedigen we aan dat we als gemeente en als cluster toonaangevend willen zijn op drie aspecten: score op duurzaamheid (klimaat/milieu effect), op sociaal-maatschappelijke baten (social return, MVO) en op positieve effecten voor de lokale/ regionale economie (banen, innovatiekracht).

15 Voortgang - Gelderland staat volgens CBS in de top 3 van provincies die economisch het sterkst presteren in duurzame economie. Daarbinnen geldt de stadsregio Arnhem- Nijmegen als sterkste regio. - De gemeente heeft met provincie Gelderland - kiemt in staat gesteld een sterke lobby te voeren bij het rijk voor erkenning van Oost-Nederland als top regio. - De ministeries van EL&I en I&M krijgen Arnhem meer en meer op het netvlies als regio met toonaangevende kennis en (eerste) innovatieprojecten op het gebied van elektriciteit (smart grids) en mobiliteit (waterstofelektrisch rijden). Echter, ten opzichte van andere regio s is voortdurende aandacht nodig om voldoende schaal en kracht te laten zien en te bewijzen welke unieke of complementaire toegevoegde waarde de regio te bieden heeft. Ter illustratie: Energy Valley heeft op de schaal van Nederland verhoudingsgewijs veel meer invloed in Den Haag en de EU, met 3 provincies en de kop van Noord-holland, een Energy academy i.o. plus 25 fte en goede politieke connecties voor een geoliede lobby machine. Brabant heeft met een zeer actieve automotive en hightech campus rond Helmond Eindhoven en een claim in zonneenergie ten opzichte van de regio Arnhem(-Nijmegen) het nodige te bieden. In de Randstad timmert het Rotterdam Climate Initiative met Clinton en Lubbers aan de weg en in Amsterdam opereren Amsterdam Smart City en de Amsterdam Innovatie Motor ook op geduchte schaal in de energiesector. 14 Het college wil in de komende periode vooral verder werken aan focus, toonaangevend en erkenning: met (grootschaliger) innovatieprojecten op made in Arnhem technologie reputatie vestigen op smart grids en mobiliteit en tegelijkertijd met de partners als ambassadeurs verder werken aan marketing en lobby voor het uitdragen en versterken van Arnhem als deel van een toonaangevend energiecluster in de regio. 3.2 Stand van zaken inspanningen Watt Connects, demonstratie- en leercentrum voor slimme energienetten. Op 5 oktober 2012 geopend in Arnhem (Arnhems Buiten) ( Algemeen In paragraaf 2.3. stelden we al dat transitie geen lineair verlopend proces is. Integendeel, er zal eerst een lang voortraject zijn waarin de voorwaarden gecreëerd worden om in een latere fase een versnelling te realiseren. En in dit traject maken we met Energie made in Arnhem meters. In totaal zijn inmiddels 49 projecten afgerond, veelal met zichtbare resultaten zoals: realisatie van groene daken en wanden, laadpunten voor elektrische auto s, toename van duurzame auto s. Maar ook samenwerkingsverbanden zoals de evenementen Roofgarden, het Future City Festival en Watt Connects. Daarnaast zijn in een aantal projecten haalbaarheidsonderzoeken gedaan of zijn instrumenten ontwikkeld die de basis zijn voor verdere stappen en realisatie van projecten. Voorbeelden van uitgewerkte instrumenten zijn de zonatlas en de hittekaart. De zonatlas heeft veel navolging in andere gemeenten. Verder is op veel plaatsen zichtbaar dat Arnhem millennium- en fairtradegemeente is en zijn in samenwerking vele zichtbare projecten gerealiseerd met o.a. scholen en maatschappelijke ondernemingen, gestoeld op de principes die horen bij een millenniumgemeente. Uit de voortgang van de projecten blijkt dat er in Arnhem veel gebeurt en veel partijen actief zijn. Er zijn convenantpartners bijgekomen en er melden zich nog steeds nieuwe partners aan. Door als gemeente partijen te faciliteren en verbindingen te leggen wordt het voor alle partijen steeds vanzelfsprekender en makkelijker om aan de gang te gaan met duurzaamheid. Door het programma Energie made in Arnhem is een groot netwerk ontstaan, met partners uit bedrijfsleven, onderwijs, maatschappelijke instellingen, stichtingen en overheid. De partners weten elkaar te vinden en helpen elkaar in het realiseren van projecten en bij het opzetten van nieuwe projectideeën.

16 Gemeentelijke projecten In bijlage 4 is een overzicht gegeven van de 43 projecten uit het programmaplan met daarbij de stand van zaken. Hieruit blijkt dat 6 projecten inmiddels succesvol zijn afgerond. De overige projecten zijn in uitvoering. Een aantal projecten gaat voorspoediger dan verwacht, een aantal projecten loopt inmiddels wat vertraging op. En enkele projecten zijn inmiddels anders ingestoken vanwege gewijzigde inzichten. 15 Een greep uit de voorbeelden van gemeentelijke projecten die zijn afgerond: - De gemeente heeft bij de inkoop en aanbesteding duurzaamheid en social return als gunningscriteria opgenomen. Daarnaast is bij de catering focus gelegd op fair trade. - In het programma van eisen voor renovatie en nieuwbouw van gemeentelijk vastgoed is duurzaamheid opgenomen, zoals duurzaam bouwen volgens de GPR-systematiek, instrumenten zoals zonatlas e.d.. - Vanaf eind 2010 wordt subsidie verstrekt aan woningeigenaren die hun woning isoleren. Er is inmiddels aan bijna 600 woningeigenaren voor in totaal circa e ,- aan subsidie uitgekeerd voor het aanbrengen van in totaal circa m² aan isolatiemateriaal. Hiermee wordt jaarlijks circa 400 ton CO 2 bespaard. Aan nog eens 150 woningeigenaren is op basis van hun aanvraag (voor circa m² aan isolatiemateriaal) subsidie toegezegd voor in totaal e ,-. - In de winter van 2011 zijn infrarood-beelden gemaakt van vrijwel alle woningen in Arnhem. De beelden met warmtelekken zijn per adres (en directe omgeving) te bekijken op de website van de gemeente Arnhem. Om woningeigenaren te stimuleren isolatiemaatregelen te treffen is er een directe koppeling met de woningisolatiesubsidie. Daarnaast is er een adviesloket en een bedrijvencollectief opgericht om woningeigenaren te ontzorgen in het nemen van de juiste maatregelen. - Vanaf 2012 wordt fasegewijs LED-verlichting aangebracht in de openbare ruimte. - Er zijn een hittekaart en een hitte-attentiekaart met aanbevelingen opgesteld. - Het aantal starters en nieuwe innovaties ligt op peil (kiemt, EMT incubator Greenhouse), het effect in arbeidsplaatsen blijft nog achter. - De gemeente heeft een succesvolle lobby naar provincie (statenverkiezingen) opgebouwd; energie- en milieutechnologie (EMT) is speerpunt geworden in het provinciale programma Energietransitie. - Diverse demonstratieprojecten en promotie-acties zijn uitgevoerd (Hymove waterstofelektrisch rijden, Ecomarathon, Loloo s, Energetic city 2050, energiebeurs Brabanthallen, aanbesteding van de groenste OV-concessie van Nederland); de gemeente stond aan de wieg van het initiatief of heeft partners ondersteund met geld, deskundigheid en advies. - Op het gebied van versterken van de factor kennis heeft de gemeente nieuwe voorzieningen (mede) mogelijk gemaakt: van MBO tot WO-niveau, o.a. 5 oktober j.l. opening smart grid demo en ontwikkelcentrum Watt Connects op Arnhems Buiten, in 2011 het HAN valorisatieprogramma Energie (ca. 12,5 mln.) en in januari dit jaar de E-garage (ROC Rijn IJssel, centrum voor vakmanschap en innovatie, garage van de toekomst). Gemeentelijke panden en gemeentelijk vervoer zijn verduurzaamd, waaronder: - De Koppel: isolatie: vernieuwen van dak en aanbrengen van nano-folie bij ramen. - Valkenhuizen: aanbrengen LED-verlichting. - Sporthal Elderveld: 230 zonnepanelen (55 kwp) aangebracht. Panorama van 230 zonnepanelen op sporthal Elderveld - Stadhuis: groen dak. - Sporthal De Pas, Rijkerswoerd: aanbrengen LED-verlichting en plaatsen brandstofcel. - Energiebesparing binnen Stadskantoor door wijze van afstelling van verlichting, computers en klimaat. - Kenniscluster: veel aandacht voor duurzaam bouwen, o.a. WKO en zonnepanelen. - Stimuleren van verduurzamen van de Arnhemse basisscholen. - Gemeentelijk wagenpark: verminderen van aantal dienstauto s, aanschaf elektrische scooters en inmiddels 11 voertuigen op groengas.

17 Een belangrijke gerealiseerde ambitie is de oprichting van de Rijn en IJssel Energie Coöperatie. Deze coöperatie is de invulling van het gemeenschappelijk duurzaam energiebedrijf, actiepunt uit het Lenteakkoord en benoemd in het programmaplan Arnhem Energiestad. De coöperatie zal door projectontwikkeling en ondersteuning aan burgers en ondernemingen mede invulling geven aan de doelstellingen 3% energiebesparing en 7% opwek van lokale duurzame energie. De energiecoöperatie ondersteunt veel initiatieven van partners van Energie made in Arnhem vanuit 4 takken: het energieservicepunt De Kas, de energieleveringstak, de projectontwikkelingsorganisatie en het duurzaamheidsfonds. Marktpartijen hebben zich geïnteresseerd getoond in het realiseren van windenergie op basis van locatiestudie van de gemeente. Hiermee wordt mede invulling gegeven aan de voor de programmadoelstelling noodzakelijke inspanning op lokaal hernieuwbare energieopwekking. Het raadsvoorstel voor het faciliteren van marktinitiatieven van windenergie is ingebracht. De markt zal hierbij zelf initiatief nemen om te komen tot een haalbare businesscase. Een positieve grondhouding van de gemeenteraad over windenergie is hiervoor wel een vereiste. Besluitvorming hierover volgt begin Projecten van convenantpartners In bijlage 5 is een overzicht gegeven van alle 137 projecten van convenantpartners met daarbij de stand van zaken. Van de 137 projecten zijn er 33 nieuw ten opzichte van de ondertekening van het convenant op 24 juni Uit deze lijst blijkt dat: - 43 projecten inmiddels zijn afgerond - 9 projecten niet zijn doorgegaan, om diverse redenen (zoals: niet haalbaar, bedrijf failliet). - de overige projecten in uitvoering zijn, soms op iets andere wijze dan vooraf verwacht, door gewijzigde inzichten. 16 Enkele projecten zijn wel afgerond, maar uit haalbaarheidsonderzoeken blijkt dat ze niet haalbaar zijn (zoals het aansluiten van Rijnstate ziekenhuis op warmtenet, verduurzamen warmtekrachtcentrale Nuon). Een greep uit de voorbeelden van convenantpartners die zijn afgerond: - Tennet, KEMA, TCN, Allliander hebben Watt Connects opgericht. - Een EMT-incubator voor bedrijven op Industriepark Kleefse Waard geopend. - LED-verlichting in personeelsparkeergarage en enkele operatiekamers Rijnstate Ziekenhuis woningen van Volkshuisvesting zijn 2 labelstappen zuiniger. - Opening van het HAN Automotive Center. - Opening van de E-garage (Garage van de Toekomst). - Plaatsen van 20 laadpalen voor elektrische auto s, samen met Stichting E-laad. Ook zijn laadpalen geplaatst bij Arnhems Buiten, Industriepark Kleefse Waard en Ziekenhuis Rijnstate. - Lancering van de zonatlas, samen met Klimaatverbond en Tetraeder.solar. - Fair-trade ontbijt georganiseerd bij scholen en Burgers Zoo door Stichting Fair Trade Arnhem - Opening van Theeschenkerij Mariëndaal in juli 2012 door Hoeve Klein Mariëndaal. Verbouwing en exploitatie is duurzaam, ook een groen dak aangelegd. - Realisatie van een mobiele daktuin Roofgarden door Aswespeak. - In oktober 2012 heeft het Future City Festival plaatsgevonden en zijn rondom het festival diverse activiteiten uitgevoerd (Energetic City 2050, diverse activiteiten met scholen), een samenwerking met gemeente, Alliander, Aswespeak en i-link. - Opening van duurzame nieuwbouw van Dirkzwager advocaten en notarissen in Fair trade ontbijt in Burgers Zoo juli Realisatie van tijdelijke groene wanden en daken op 3 plekken door Groenesteden.nl. - Door groene aanbesteding komen er 7 voertuigen bij SITA die rijden op groengas en LNG. - De groendiensten die onlangs zijn aanbesteed, zijn goed voor 1 groengasvoertuig per kavel. - De OV-concessie is op 9 december van start gegaan met 218 bussen op groengas (75 % reductie van fossiel CO 2 ).

18 4. Conclusie en vervolg 17 Conclusie De programmatische aanpak van Energie made in Arnhem heeft een beweging in de stad én in de gemeentelijke organisatie in gang gezet, waarvan de eerste succesvolle resultaten al zichtbaar zijn. In 2011 ligt het energieverbruik per huishouden circa 3% lager dan in Het verbruik bij huishoudens neemt verder af. Het percentage energieverbruik per bedrijf neemt sinds 2010 af en ligt in 2011 circa 1,5 % lager dan in ijkjaar De doelstelling 3% energiebesparing per jaar wordt echter nog niet gehaald. De effecten van de ingrepen die woningbouwcorporaties in steeds grotere mate plegen in renovatieprojecten moeten nog zichtbaar worden. Dit zien we landelijk ook terug en wordt ook in het regeerakkoord onderkend, maar noodzaakt tot extra inspanningen. Het percentage opgewekte hernieuwbare energie in Arnhem is stijgend. De eerste resultaten van het programma en de autonome ontwikkeling van inzet van koude warmte opslag in Arnhem zijn hier de succesfactoren in geweest. Met het huidig opgesteld vermogen aan hernieuwbare energie ligt het percentage op circa 4,8% (2012). Energie made in Arnhem timmert ook economisch aan de weg. Gelderland staat volgens het CBS in de top 3 van provincies die economisch het sterkst presteren in duurzame economie. Daarbinnen geldt de stadsregio Arnhem- Nijmegen als sterkste regio. De gemeente heeft met provincie Gelderland- kiemt in staat gesteld een sterke lobby te voeren bij het Rijk voor erkenning van Oost-Nederland als top regio. De ministeries van EL&I en I&M krijgen Arnhem meer en meer op het netvlies als regio met toonaangevende kennis en (eerste) innovatieprojecten op het gebied van elektriciteit (smart grids) en mobiliteit (waterstofelektrisch rijden). Echter: ten opzichte van andere regio s is voortdurende aandacht nodig om voldoende schaal en kracht te laten zien en te bewijzen welke unieke of complementaire toegevoegde waarde de regio te bieden heeft. Door de samenwerking met en de betrokkenheid van partners is de energie in de Arnhemse samenleving gemobiliseerd en heeft de gemeente een faciliterende en stimulerende rol op zich genomen. De E-raad heeft hierin vooral betekenis gehad als strategisch klankbord op bestuurlijk niveau. Het verder voornamelijk lokale karakter van Energie made in Arnhem is cruciaal gebleken voor de betrokkenheid. De creativiteit, innovativiteit en inzet van de partners is onmisbaar om de eerste stappen van de energietransitie te doorlopen. Wethouder Van Gastel sluit elektrische auto aan op laadpaal

19 Vervolg In 2013 zal de focus liggen op het afronden van het grootste deel van de gestarte projecten. Met name op het gebied van energiebesparing zal de inspanning moeten worden geïntensiveerd. Het ingezette beleid van woningbouwcorporaties in combinatie met stimulering van isolatie bij particuliere woningbezitters moet zich verder gaan bewijzen. Ook zal met de industrie het gesprek meer moeten worden gevoerd om energiebesparing op de agenda te krijgen. De gemeente zal daarbij meedenken over financieel draagbare constructies en ook meer instrumenten van de Wet milieubeheer inzetten. Met besluitvorming over grootschalige energie-opwekprojecten waarover nu gesproken wordt zoals zonnepark IJsseloord II en faciliteren van windenergie, kan de opbrengst ervan meetellen in In deze rapportage zijn genoemde energie-opwekprojecten geprognostiseerd in Hiermee kan in 2014 circa 7,2% van het energieverbruik (van ijkjaar 2009) uit hernieuwbare energie worden gehaald. Zonder windmolens wordt het opwekpercentage van hernieuwbare energie in 2014 ingeschat op 5,9%. Het college wil in de komende periode vooral verder werken aan focus, toonaangevendheid en erkenning: met (grootschaliger) innovatieprojecten op made in Arnhem technologie reputatie vestigen op smart grids en mobiliteit en tegelijk met de partners als ambassadeurs verder te werken aan marketing en lobby voor het uitdragen en versterken van Arnhem als deel van een toonaangevend energiecluster in de regio. 18 Van belang voor het vervolg is om de energie met de partners vast te houden. De E-raad zal begin 2013 opnieuw focus aanbrengen in haar klankbordrol. Maar ook zullen nieuwe (project) ideeën en ontwikkelingen die zich voordoen worden gewogen, en indien kansrijk, worden opgepakt dan wel gefaciliteerd. Om ook na 2014 (einde van het programma) de beweging en versnelling door te kunnen zetten zijn doorkijken op het gebied van energie en klimaat voor de langere termijn nodig, waarmee ook na 2014 de richting wordt bepaald op weg naar energieneutraliteit, klimaatbestendigheid/- adaptatie, een toonaangevend economisch cluster en het millenniumgedachtegoed. In 2013 zullen een doorkijk en keuzes over beleidsdoelstellingen worden voorbereid. Wethouder Van Wessem bij waterstofauto

20 19 Bijlagen

21 Bijlage 1 Samenvatting van motie 20 en amendementen Amendement Uitwerking Duurzaam Energiebedrijf in 2012 Op 7 november 2011 is een amendement op de MJPB , ingebracht door Groen Links en D66, aangenomen. Besloten is: - In het eerste kwartaal van 2012 komt er een uitgebreide rapportage over de stand van zaken aangaande de overeengekomen ambities, de uitkomsten van het convenant Energie made in Arnhem en de bevindingen van de Arnhemse Energieraad. - In het eerste kwartaal komt er een beleidsplan waarin is uitgewerkt hoe invulling wordt gegeven aan het opzetten van een gemeenschappelijk duurzaam energiebedrijf met een duidelijke afbakening van de rol van de participanten en inclusief een realistische kostenraming. Motie Energie Op 25 juni 2012 is de motie Energie op de Perspectiefnota, ingebracht door Christen Unie, PvdA en D66 aangenomen. Besloten is om: Bij de MJPB voor verdere planning en reservering van middelen in het kader van Arnhem Energiestad nadrukkelijk de focus te leggen op: 1. Verduurzaming van bestaande woningvoorraad 2. Eisen van duurzaamheid bij aanbesteding van nieuwbouwprojecten 3. Energiebesparende maatregelen gemeentelijke panden (gemeente geeft goede voorbeeld) Motie is reeds afgedaan via de MJPB Amendement Arnhem Groene en Duurzame Stad Op 26 juni 2012 is een amendement op de Perspectiefnota, ingebracht door Groen Links en D66 aangenomen. Dit amendement houdt het volgende in: - Prioriteit 1: Sturing op 3% energiebesparing per jaar en 7% productie van duurzame energie in 4 jaar. Opzetten monitoringsmechanisme waardoor goed te volgen is in welke mate acties bijdragen aan de doelstellingen. - Prioriteit 2: Ondersteunen gemeenschappelijk energiebedrijf en het opzetten van een loketfunctie voor duurzame energie en energiebesparing voor burgers, bedrijven en instellingen. - Prioriteit 3: Het versterken van het imago Arnhem Energiestad. Amendement is reeds afgedaan via de MJPB

22 Bijlage 2 Gedetailleerde data 21 hernieuwbare energie In onderstaande figuur is aangegeven uit welke bronnen hernieuwbare warmte wordt gewonnen, en welk aandeel die bron heeft per jaar. Duidelijk is dat het aandeel bodemenergie, warmte koude opslag groot is in de hernieuwbare warmte. Hernieuwbare warmte Arnhem hernieuwbare warmte (GJ) prognose warmte uit net gemolken melk zonnewarmte houtketels bedrijven houtkachels buitenluchtwarmte stadswarmte biowkk bio-energie bodemenergie, warmtepomp bodemenergie, wko jaar In onderstaande figuur is aangegeven uit welke bronnen hernieuwbare electriciteit wordt gewonnen, en welk aandeel die bron heeft per jaar. hernieuwbare electriciteit (GJ) Hernieuwbare electriciteit Arnhem zon op gemeentelijke gebouwen zon op IJsseloord 2 en afvalbult wind zon, particulier opgewekt jaar prognose -----

23 In onderstaande grafiek is aangegeven uit welke bronnen hernieuwbare energie voor verkeer en vervoer is opgebouwd, en welk aandeel elke bron heeft per jaar. 22 Hernieuwbare energie verkeer en vervoer Arnhem hernieuwbare energie (GJ) jaar prognose hernieuwbare electriciteit voor wegverkeer hernieuwbare electriciteit voor vervoer excl. wegverkeer biobrandstoffen

24 Bijlage 3 Factsheet Topsector 23 energie in Oost-Nederland (bron kiemt, Goldmine) personen werkzaam in de sector 800 bedrijven, waarvan ruim 130 bedrijven met meer dan 100 FTE 3 universiteiten, 7 hogescholen en 9 ROC s met voor de sector relevante en toonaangevende specialisaties USP s in downstream technologie-ontwikkeling: biobased economy, smart grids, smart solar & smart gas applications, brandstofceltechnologie en zeroemissievervoer, waterbehandeling en duurzame bouw Organiserend vermogen 4 O s en bewezen valorisatie infrastructuur met bedrijven-participatie (St. kiemt): 180 bedrijven en kennisinstellingen actief en meefinancierend participant in innovatienetwerk > 200 bedrijfsideeën gescout, 25 seedleningen verstrekt sinds nieuwe bedrijven ondersteund, waarvan 65 nieuw gestart sinds 2007 De sector legt actief verbindingen naar topsectoren Food en HTSM Groot productie- en exportpotentieel (van Duitsland tot China)

25 Toelichting op topsector energie Oost-Nederland Maakt De groene en innovatieve energiesector in Oost -Nederland heeft aanzienlijke economische potentie op nationaal en Europees niveau. Vele mondiale spelers en een sterk vertegenwoordigd MKB bieden een stevige basis, met onderscheidende kwaliteiten in elk onderdeel van de energieketen: van duurzame opwekking (zon, biomassa) via slimme energienetten tot zuinige en schone systemen in mobiliteit en gebouwde omgeving. Enkele boegbeelden uit Oost-Nederland zijn KEMA, BTG-BTL (biomass to liquid), Remeha, Stork, Tauw, Twence Afvalverwerking. Toonaangevende kennis- en onderwijsinstellingen zijn Wageningen University & Researchcentre, Radboud Universiteit Nijmegen en Universiteit Twente waartussen al intensieve samenwerking plaatsvindt - en de HAN en Saxion. Samen met bedrijven zoals Stork Air, Akzo Nobel, Hygear, Nedstack, Ubbink, Alliander, Kiwa Gas Technology, Vitens, BASF, Royal Haskoning, Arcadis, IF Technology, Nedap, Bredenoord Aggregaten), Host (bio-energie), Norske Skog Parenco (bioraffinagepark), Thomassen, Exendis, Teijin Aramid, Vestas enz kunnen we stellen: de sector in Oost Nederland maakt het. Verbindt Sinds 2005 organiseerden 180 van dit type bedrijven en kennisinstellingen zich bottom up in de Stichting KiEMT, hét netwerk in Oost-Nederland voor Kennis en innovatie in de Energie- en MilieuTechnologie. Mede dankzij deze Stichting beschikt Oost-Nederland over een onderscheidende kennisvalorisatie infrastructuur voor groene innovaties. De 4 O s zijn op alle bestuurslagen in het netwerk aanwezig en werken samen aan de opschaling van het cluster. Vanuit deze basis legt het cluster nu al verbindingen naar de andere topsectoren vooral Food en HTSM, maar ook Water en Chemie - en completeert activiteiten in andere regio s in binnen- en buitenland, zoals Noord-Nederland (Energy Valley), Brabant en Limburg (automotive, solar), Duitsland (NRW) en China. 24 Biedt De kracht én potentie van de groene energiesector in Oost-Nederland draagt bij aan een toekomstbestendige energievoorziening, een toonaangevend energiesector in Nederland en een schoner milieu. Lokale, regionale en provinciale overheden onderschrijven dit en vervullen in het netwerk een actieve stimulerende en faciliterende rol. Door het onderscheidende profiel van bedrijven, in combinatie met de strategische ligging van Oost-Nederland, een hoog opgeleide beroepsbevolking en het aantrekkelijke woon- en leefklimaat, draagt investering in de groene en innovatieve energiesector in deze regio in hoge mate bij aan de concurrentiekracht van Nederland. Vraagt Investeer in de toekomst door in te zetten op innovatie in groene energie/grondstoffen en hergebruik. Om de kansen ten volle te benutten vraagt de sector om investeringen in de kennisvalorisatie infrastructuur (kennis-kunde-kassa) en ondersteuning van enkele majeure toepassingsprojecten. Motto; laat hier groot zien wat je elders wilt verkopen. Voorbeelden: smart grids en smart energytoepassingen in combinatie zon, wind en nieuw gas, biobased economy, nulemissiemobiliteit en duurzame wijken; thema s waar de sector in Oost Nederland bij uitstek kan bijdragen aan de maatschappelijke uitdagingen waar we voor staan. Daarnaast willen we investeren in de verdere ontwikkeling van excellente EMT-engineering- en maakindustrie locaties en een (nationaal) centrum slimme energiesystemen.