Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus

Transcriptie

1 Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus Ontwikkeling, uiterlijk en betekenis van het Nederlands Pompeji Lugdunum/ Praet. Agrip. 3 Strategie 8-0 N Westcentrum (0) 4 2 Sleutelvaardigheden Systemen Albaniana(e) Samenbindende waarden Forum Hadriani 2 (3-5) Sociale demografie Structuur 5 Flenium Stijl 20 km Cumulatieve huisoppervlakte Verdeling bij volledige gelijkheid Gini-coëfficiënt Forum Hadriani: 0, Cumulatief aantal gemeten huizen Deel III: betekenis & bijlagen 7

2 72

3 Deel III: De betekenis van Forum Hadriani Geld maakt dus als een maat (die vergelijking mogelijk maakt) de dingen gelijk.. Geld maakt alles vergelijkbaar omdat het alles meet. (Aristoteles, Ethica 33a6-33b22) In dit deel van deze studie wordt gekeken naar de betekenis van Romeins Voorburg in het verleden (hoofdstuk 9-23) en het heden (hoofdstuk 24). Daarbij ligt het accent op Forum Hadriani en veel minder op de oudere nederzettingen. De eerste twee hoofdstukken kijken naar de twee onderdelen van de naam Forum Hadriani die de kern van de betekenis omvatten. In hoofdstuk 9 gaat de aandacht uit naar de functie als regionale markt (forum) met ruime aandacht voor de samenhang met de omgeving. Vervolgens wordt in hoofdstuk 20 gekeken hoe de stichting van dit forum paste in de bredere strategie van de naamgever keizer Hadrianus. Zijn strategische keuzes hadden wezenlijke invloed op de verdere ontwikkeling van Europa en Forum Hadriani is een fraaie archeologische illustratie van zijn benadering uit de beginperiode van zijn regering. In de volgende drie hoofdstukken wordt in drie stappen een macro economisch model voor Forum Hadriani en haar omgeving uitgewerkt, een benadering die op dit detailniveau nieuw is voor de Romeinse periode. Allereerst wordt in hoofdstuk 2 de basis gelegd om de economische transacties in het Cananefaatse gebied in geld uit te drukken. Zoals in ecologische modellen het rekenen in energieverbruik (calorieën) veel nieuwe inzichten heeft opgeleverd, levert een vertaling in geldeenheden ook interessante inzichten op. Op die basis wordt in hoofdstuk 22 aan de hand van een zogeheten stromenmodel getoond hoe de economische sectoren met elkaar in verband stonden. Tot slot wordt in hoofdstuk 23 een tijdsdimensie toegevoegd en bekeken hoe de Cananefaatse economie zich in de tijd ontwikkelde. Het laatste hoofdstuk 24 maakt een grote sprong in de tijd en beschouwt de betekenis van Forum Hadriani in het heden, kijkend naar onder meer beheer en ontwikkeling van het erfgoed. Belangrijk element daarin is de voorgestelde erkenning als Werelderfgoed. In lijn daarmee adviseerde de Commissie Herziening Voorlopige Lijst Werelderfgoed op 2 november 200 het kabinet Forum Hadriani als onderdeel van de limes op termijn voor te dragen als Werelderfgoed van de UNESCO, wat dit onderdeel uiterst actueel maakt. Ook worden ingrediënten voor een onderzoeksagenda aangegeven.vervolgens wordt in een terugblik in de epiloog op basis van een uni-divers perspectief bekeken hoe Romeins de stad bij Voorburg eigenlijk was. Afsluitend zijn er de bijlagen en literatuurlijst. 73

4 H 7 DE REGIONALE MARKTFUNCTIE ALS FORUM Forum, de eerste component van de plaatsnaam, past bij de rol van Voorburg als centrale marktplaats voor de Cananefaatse regio. De nieuwe inzichten omtrent Forum Hadriani zelf kunnen worden aangevuld met onder meer nieuw onderzoek naar de wegen in de omgeving en de werking van Romeinse markten in het algemeen. Op die basis valt van de marktfunctie van Forum Hadriani voor het eerst een redelijk goed beeld te schetsen. In dit hoofdstuk gaat eerst de aandacht uit naar het netwerk van wegen en nederzettingen waarbinnen Forum Hadriani als een spin in zijn web functioneerde. Dat is de basis voor een afstandentabel naar de belangrijkste grote steden met de reistijden in dagen. Vervolgens komt de lokale, regionale en interregionale marktwerking aan bod. Afsluitend is er aandacht voor de Voorburgse munten die inzicht geven in de wijze waarop geld de marktwerking mogelijk maakte. Het wegennet Analyse van de marktfunctie vereist allereerst inzicht in de verbindingen met andere plaatsen in de regio. Er valt een redelijk goed beeld te schetsen van de belangrijkste afstanden, inclusief een inschatting van de reistijden. Allereerst wordt gekeken naar de verbindingen over lange afstand met belangrijke plaatsen zoals de hoofdstad van de provincie. Om een idee te krijgen van de bijbehorende reistijden, wordt vervolgens aandacht besteed aan de reissnelheden. Daarna komt de infrastructuur van het Cananefaatse gebied aan bod. De bespreking van het wegennet wordt afgerond met enkele inzichten in de bruikbaarheid ervan. De lange afstandswegen Om vast te stellen hoe gemakkelijk vanuit Forum Hadriani de belangrijkste steden bereikt konden worden, is een reconstructie van het netwerk van lange afstandswegen nodig. Mede dankzij Romeinse bronnen is dat op hoofdlijnen goed mogelijk. De Romeinen hadden een uitstekend ontwikkeld wegennet dat was vastgelegd in routebeschrijvingen. Zo is in Tongeren een fragment gevonden van een achtkantige steen uit circa 200 na Chr. Op deze steen waren in Gallische mijlen de afstanden te lezen naar grote plaatsen in de omgeving, inclusief de afstanden tussen de verschillende nederzettingen die men onderweg tegenkwam. Dergelijke routebeschrijvingen waren ook op papier beschikbaar. Daarvan is het reisboek van Antoninus (Itinerarium Antonini) de compleetste en bekendste. Het gaat om een middeleeuwse kopie van een beschrijving van ongeveer 225 routes waarvan de langste route mogelijk betrekking heeft op een reis van Caracalla (bij de Romeinen bekend als Antoninus) van Rome naar Egypte. Het is waarschijnlijk een particulier Romeins product waarvoor verschillende routes zijn verzameld. De beschikbare versie is aan het eind van de 3e of uiterlijk in het begin van de 4e eeuw samengesteld.2 Wat betreft Nederland stond in het reisboek van Antoninus een beschrijving van de grensweg vanaf Lugdunum langs de Oude Rijn naar het oosten. Nog beroemder is de Kaart van Peutinger (Tabula Peutingeriana) (afb. 7.). Het is een middeleeuwse kopie van een laat-romeinse reiskaart op een 34 centimeter hoge boekrol met een bewaard gebleven lengte van 6,75 meter. Deze kaart toont zo n Romeinse mijl aan wegen (ruim kilometer). De eerste versie is waarschijnlijk in de 3e eeuw opgesteld. Het Nederlandse deel geeft maten in leugae. Dat is een maat die blijkens het gebruik op mijlpalen in deze regio tussen 22 en 250 na Chr. is ingevoerd. Het Nederlandse deel stamt dus op zijn vroegst uit de eerste helft van de 3e eeuw. Het voorkomen van onder meer Constantinopel en de Sint Pieter in Rome geeft aan dat in andere delen van deze kaart zeker nog tot in het midden van de 4e eeuw aanpassingen zijn doorgevoerd. Gezien de selectie van informatie was de samensteller volgens Salway waarschijnlijk 3 afkomstig uit noordoost-italië. In het Nederlandse deel is naast de grensweg op de reiskaart ook een zuidelijker weg beschreven. Die liep van Lugdunum aan de kust via Forum Hadriani richting Nijmegen. Brodersen merkt op dat de reiskaart in feite een versierd reisboek is, een itinerium pictum zoals Vegetius dit type noemde. Dat wil zeggen dat de kaart was uitgevoerd volgens dezelfde methodiek als 4 die van de huidige schema s voor metrolijnen. Dat de kaart van Peutinger was afgeleid van reisroutes, verklaart volgens Salway dat lang niet alle plaatsnamen in de eerste naamval (nominativus) staan. Die naamval zou je op een echte kaart verwachten.5 Zo staat bij de wel voor een kaart bestemde gegevens van Ptolemaeus in het Van de Weerd 944,9; Brodersen 200,3; Salway 200,58. Rivet en Smith 979,50-52; Salway 200,22 en River en Smith 200,49; Stuart 999,3 en 6; Salway 200,3,44 en Brodersen 200,4 en 8. 5 Salway 200,

5 Cananefaatse gebied Lugdunum (Katwijk) in de eerste naamval. De kaart van Peutinger gebruikt daarentegen net als het reisboek van Antoninus de naamval Lugduno. Dat is de ablativus en betekent vanaf Lugdunum. Evenzo staat langs dezelfde weg op de reiskaart van Peutinger Matilone (vanaf Matilo = Roomburg), Albanianis (vanaf Albaniana [of æ] = Alphen) en Nigropullo (vanaf Nigrum Pullum = Zwammerdam).6 Ook Voorburg staat in die vorm: Foro Adriani (vanaf Forum Hadriani), wat ook geldt voor de meeste volgende plaatsen langs die zuidelijke weg (afb. 7.). Nijmegen (Noviomagi) is echter in de locativus geschreven (te Nijmegen). Dat kan betekenen dat dit 7 het eindpunt van een routebeschrijving was, de naamval vanaf is dan immers zinloos. De ablativus is als naamval ook gebruikt op mijlpalen in de buurt van Voorburg. Zo stond op de mijlpalen van Rijswijk en Wateringse Veld dat de paal op x mijlen stond vanaf het municipium (A Municipio ) of 8 vanaf de stad (Ab civitate). De routebeschrijvingen (itineria) konden zo direct van de mijlpalen worden gekopieerd. Dat de informatie op de reiskaart waarschijnlijk is ontleend aan verschillende itineria, kan verklaren waarom de vermelding van de afstand tussen Lugdunum en Forum Hadriani ontbreekt. Naast het wegvallen bij een kopieerslag, is het namelijk denkbaar dat de samensteller vanaf Forum Hadriani alleen kon beschikken over een reisbeschrijving van Forum Hadriani naar de het dichtsbij 9 gelegen civitashoofdstad Nijmegen. Omdat afstanden vanaf het regionale centrum werden gemeten, was er wellicht een aparte routebeschrijving van Voorburg richting Lugdunum. Als die routebeschrijving voor de samensteller van de kaart niet beschikbaar was, kon deze niet meer doen dan tussen Forum Hadriani en Lugdunum een lijn trekken zonder de afstand erbij te vermelden. Voorburg op de kaart van Peutinger Opmerkelijk is verder het ontbreken van een vignet bij Voorburg op de kaart van Peutinger. Een mogelijke verklaring is te vinden bij Ptolemaeus die een lijst geeft van burgerlijke centra en belangrijke militaire plaatsen in de regio. Zijn in het midden van de 2e eeuw verschenen werk, zal een belangrijk document zijn geweest in de tijd dat de kaart van Peutinger werd samengesteld. Als voor de omgeving van de Lage Landen de vignetten op de reiskaart worden vergeleken met de door Ptolemaeus aangedragen gegevens, blijkt dat er een bijna volledige overeenkomst is. Alle negentien vignetten op de reiskaart met twee torentjes uit het gebied van Neder-Germanië en Gallia Belgica, blijken betrekking te hebben op plaatsen die Ptolemaeus ook noemde. Kennelijk symboliseren de vignetten in deze regio een hoofdplaats van een stamgebied of een belangrijke militaire plaats.0 Er blijven in genoemde regio nog vier plaatsnamen over die Ptolemaeus ook heeft genoemd, maar het op de reiskaart zonder vignet moeten stellen. Deze vier plaatsten zijn: Tullio (Toul), Virodino (Saint-Quentin), Nemetaco (Arras) en Gesoriaco (Boulogne). Voor alle vier geldt dat ze op de reiskaart direct naast een plaats liggen die wel een vignet heeft. Daardoor kunnen de vignetten bij het kopiëren gemakkelijk vergeten zijn. Het wegvallen van een vignet komt bij andere belangrijke plaatsen op de reiskaart ook voor, bijvoorbeeld bij de zeer grote stad Alexandrië. Het ziet er dus naar uit dat in het noorden uitsluitend vignetten zijn toegekend aan plaatsen die in de lijst van Ptolemaeus staan, waarbij bij vier plaatsen het vignet niet meer voorkomt op de middeleeuwse kopie waarover we beschikken. Omdat Forum Hadriani bij Ptolemaeus niet voorkomt, zou verklaard zijn waarom daar op de reiskaart een vignet ontbreekt. Het aardige is dat de positie van Forum Hadriani (ontbreken van zowel afstand als vignet) inzicht kan geven in de manier waarop de reiskaart tot stand is gekomen. Ongetwijfeld was er een basiskaart beschikbaar waaraan het verloop van kustlijnen en rivieren ontleend kon worden. Heel nauwkeurig hoefde die niet te zijn omdat de kaart van Peutinger door de langgerekte vorm toch al sterk vervormd werd. Andere bron was gezien de naamvallen waarschijnlijk een set van verschillende routebeschrijvingen tussen belangrijke plaatsen. Dat werpt een nieuw licht op de positie van Voorburg in de bron: Forum Hadriani lag gezien de naamvallen waarschijnlijk aan het beginpunt van een routebeschrijving van Voorburg tot Nijmegen. Net als in het reisboek, lag Lugdunum ook bij de reiskaart aan het begin van een routebeschrijving van de noordelijke limesweg in de richting van onder meer Nijmegen en Keulen. Dat zou verklaren dat op de zuidelijke weg de afstand tussen Forum 6 Stuart 999,3, 7-8 en noot 2. Er zijn uitzonderingen zoals Valkenburg (Pr(a)etoriu(m) Agrippin(a)e) dat in de accusativus ( bij ) lijkt te staan. Pretorio zou wel passen bij de ablativus zodat een schrijffout mogelijk is. Ook Lauri (Woerden) is geen ablativus. 7 M. D. de Weerd gaf desgevraagd aan dat in geval van een locativus er Forum Hadriani gestaan zou hebben. 8 Waasdorp 2003,2, 35, 39 en 4. 9 De locativus suggereert dat Nijmegen het eindpunt van de route was. 0 Vergelijk Bogaers 964, noot 6. Miller 96,xliv. Nemetaco (Arras), Virodino (Saint-Quentin) en Tervanna (Terwaan/Thérouanne) staan vlak bij elkaar zodat er mogelijk ruimtegebrek was; Toul en Naix lagen in hetzelfde gebied. Bij Gesoriaco (Boulogne) kan een tekst over de nieuwe naam de ruimte hebben beperkt. 75

6 Hadriani en Lugdunum voor de tekenaar onbekend was en niet is ingevuld. Het zou ook verklaren waarom hier de karakteristieke hoek in de lijn ontbreekt die bij andere plaatsen het eindpunt van een afstand markeert. Nadat zo de lijnen met afstanden waren getekend, moesten nog vignetten worden toebedeeld. De plaatsing van de vignetten met twee torentjes lijkt voor de Lage Landen mede op Ptolemaeus terug te e gaan, of op een daaraan verwante bron. In de 3 eeuw, toen zeer waarschijnlijk dit deel van de kaart ontstond, was het werk van Ptolemaeus nog steeds zeer gezaghebbend. Zonder kennis van het gebied kon de vermoedelijk Noord-Italiaanse tekenaar zo toch bepalen bij welke plaatsen hij een vignet met twee torentjes moest aanbrengen. Dat Forum Hadriani vignet-loos bleef, valt dus goed te verklaren, hoewel zekerheid over de toedracht ontbreekt. Holwerda meende dat het bijzondere vignet van Pr(a)etorium Aggripin(a)e bij Voorburg hoorde omdat de omvangrijke sporen zo n vignet veel beter rechtvaardigde dan het veel kleinere Valkenburg. Ook recent nog is mede op basis van de Voorburgse restanten betoogd dat dit vignet eigenlijk op 2 Forum Hadriani betrekking zou hebben. Maar dat is toch een minder waarschijnlijke variant. Allereerst past het kaartsymbool heel goed bij Valkenburg. Het valt namelijk op dat bij praetoriumnamen regelmatig een bijzonder vignet wordt gebruikt. Miller noemt, inclusief Valkenburg, tien plaatsen met een dergelijke naam, waarvan er vier een opvallend vignet hebben. Het gaat naast Valkenburg om Ad pretorium in Kroatië (Sibenik), Pretorium Laverianum in Italië (bij Lucera) en 3 Ad pretorium in Bosnië-Herzegovina (bij Bosanska Dubica). Het is daarom zeer goed denkbaar dat de tekenaar in de plaatsnaam Pr(a)etorium Agrippin(a)e aanleiding zag daar ook een bijzonder vignet te tekenen, mogelijk zonder enige kennis van de werkelijke situatie. Bijzonder is het vignet bij Praetorium Aggripinae zonder meer. Van de in totaal 555 vignetten op de reiskaart, is ruim driekwart (429 stuks ofwel 77 procent) in de vorm van een constructie met twee torentjes, waaronder die bij Katwijk (Lugdunum) en Nijmegen (Noviomagus). Het bij Praetorium Aggripinae gebruikte vignet van een gebouw met binnenplaats, komt slechts 37 keer voor (7 procent), en is dus veel bijzonderder.4 Naast bijzondere namen zoals praetorium, werden deze vignetten met binnenplaats in de meeste gevallen (23 stuks ofwel 62 procent) gebruikt voor plaatsen met een specifieke badfunctie ( Ad aquas ) of plaatsen die een aan water (aqua) gekoppelde naam bezaten zoals Aquis Segeste. Van een met water verbonden naam is bij Forum Hadriani in ieder geval geen sprake. Resteert de mogelijkheid dat verwezen zou worden naar een speciale badfunctie. Daarvoor zijn in Voorburg geen aanwijzingen gevonden. Het opgegraven badhuis is immers niet meer dan in een regionale hoofdplaats te verwachten valt. Bovendien is het sterk de vraag of de tekenaar bekend was met de omstandigheden in het ver weg gelegen Voorburg. Het is theoretisch mogelijk dat het vignet met de twee torentjes bij Lugdunum eigenlijk bij Forum Hadriani hoort. Dat vignet paste in de regio immers bij hoofdplaatsen. Maar dan moet het vignet op de kaart flink verschoven zijn. Bovendien is het niet zo vreemd dat Lugdunum een eigen vignet heeft. Het wordt immers door Ptolemaeus genoemd, vermoedelijk omdat deze zich baseerde op een bron uit het midden van de e eeuw. Dat was een periode waarin Lugdunum waarschijnlijk de belangrijkste plaats in de regio was. Voor de tekenaar was zo n vooraanstaande positie geloofwaardig. Lugdunum stond immers in het reisboek van Antoninus ook nog zeer prominent vermeld als caput Germaniarum (kopstuk van de Germaanse provincies). Het aannemelijkst is daarom dat de vignetten bij Lugdunum en Pr(a)etorium Aggripin(a)e op de juiste plaats staan. Forum Hadriani kreeg waarschijnlijk geen vignet als gevolg van het gebruik van een verouderde bron die was gebaseerd op Ptolmaeus en Forum Hadriani niet als hoofdplaats onderkende. De tekenaar kon daarvoor niet corrigeren bij gebrek aan kennis van deze afgelegen regio. De reconstructie van het wegennet Hoewel de genoemde documenten dus onvolledig kunnen zijn en ook andere fouten zullen bevatten, zijn ze wat betreft de afstanden over het algemeen redelijk betrouwbaar. Een voorbeeld is de zowel op de reiskaart als het reisboek beschreven weg van Keulen naar Worms. De werkelijke afstanden daarvan zijn bekend dankzij de bewaard gebleven beschrijving op de stenen wegwijzer van Tongeren, een eigentijdse bron. Daaruit blijkt dat de afstanden tussen de reiskaart en de steen van Tongeren maximaal leuga verschillen, wat ook nog te maken kan hebben met afrondingsverschillen5 De aansluiting op het reisboek van Antoninus is eveneens vrij exact met een verschil van maximaal twee milia passuum (Romeinse mijlen) (tab. 7.). Het reisboek en de reiskaart bieden dus bruikbare 2 Van der Heijden Vergelijk Salway 200,47; Miller 96,xlv; N.N. 976 (reiskaart codex 324). 4 Aantallen in Miller Gegevens in Brodersen 200,3 en Stuart

7 informatie over de werkelijke reisafstanden vanaf Forum Hadriani naar grote plaatsen als Xanten en Keulen. Dat is een belangrijk gegeven omdat de Romeinse wegen slechts gedeeltelijk zijn teruggevonden. De Voorburgers konden naar het oosten reizen via de grensweg langs de Rijn. Die is beschreven in verschillende bronnen.6 Daarbij staat vermeld dat op de kaart ten noorden van het Franse Lyon Gallische mijlen (leugae) zijn gehanteerd. Die waren anderhalf maal zo lang als de Romeinse mijl. De afstanden blijken aardig overeen te komen met de kortste afstand die de routeplanner van de ANWB opgeeft (tab. 7.2).7 Het gaat weliswaar om moderne wegen. Maar ze volgen grotendeels de oever van de Rijn zodat het in ieder geval een bruikbare indicatie biedt. Als de huidige afstanden worden omgerekend in leugae, blijkt dat beide Romeinse bronnen voor het Nederlandse deel van de weg doorgaans geloofwaardige afstanden opgeven. Daarbij leert de vergelijking met het stenen itinerarium van Tongeren dat de afstanden in de twee papieren bronnen een enkele mijl kunnen afwijken van opgaven uit de Romeinse tijd zelf. De afstanden zijn dus indicatief, wat voor het gestelde doel voldoende is. Conclusie is dat de reiskaart tot aan de Duitse grens op hoofdlijnen een geloofwaardig beeld geeft als wordt gerekend in Gallische mijlen, met alleen een afwijking tussen Fletione (Vechten) en Levefano (Wijk bij Duurstede).8 In de andere bron, het reisboek, is het beeld ook herkenbaar met 9 uitzondering van de afstand tussen Mannaritio en Carvone, een vermoedelijke kopieerfout. De werkelijke afstand van dat traject valt slechts globaal op 6 Gallische mijl te schatten omdat de exacte ligging van Mannaritio en Carvone niet met zekerheid bekend is (beide castella zijn mogelijk door de 20 Rijn weggespoeld). De afstand van Lugdunum tot Mannaritio zou in het reisboek dan ongeveer 42 Gallische mijl bedragen en tot Carvone op ongeveer 48 Gallische mijl uitkomen. Die eerste afstand lijkt bevestigd te worden door een bron uit de Romeinse tijd. Volgens de reiskaart werd na de eerste twee mijl van deze route de plaats Praetorium Agrippinae (Valkenburg) bereikt. De afstand Praetorium Agrippinae Mannariatio bedroeg dan volgens het reisboek 40 Gallische mijl. Datzelfde getal staat op een graffito op een scherf uit Valkenburg die volgens een reconstructie van Bogaers mogelijk aangeeft dat de afstand tussen Valkenburg en Maurik (Mannaritio) 40 mijl bedroeg. Het grafitto luidt: A MA[..]GRIPPIN[A.]XXX. Bogaers geeft twee mogelijke lezingen, waaronder: A MA[NNARCIO PRAETORIUM A]GRIPPIN[AE/ A of E].LEUGAE X]XXX (=Vanaf Mannaritium tot Praetorium Agrippinae (X)XXX leugae).2 Voor de eerste 27 Gallische mijl van het reisboek (de afstand Lugdunum Utrecht) levert de reiskaart een indirecte bevestiging. Het reisboek vermeldt weliswaar Utrecht niet, maar wel het nabij Utrecht gelegen castellum Fletione.22 Dat wordt gelijkgesteld met het Fectione op een in Vechten gevonden inscriptie. Op de reiskaart is de afstand Lugdunum Fletione 29 Gallische mijl. Het verschil van 2 Gallische mijl komt overeen met de afstand tussen het Utrechts castellum op het Domplein en het castellum bij Vechten volgens de benadering met de routeplanner. Voor de tweede helft van het traject vanaf Kesteren geven het reisboek en de reiskaart twee verschillende routes aan. Het reisboek geeft de directe verbinding met Kleef net over de Duitse grens. De afstand volgens de routeplanner komt daarmee overeen. De reiskaart beschrijft een omweg via Arnhem over Nijmegen. Ook die afstanden komen weer goed overeen met de afstanden volgens de routeplanner. Al met al valt de afstand van Lugdunum tot Kesteren op 48 Gallische mijl te schatten. Volgens de reiskaart is het dan nog 2 Gallische mijl tot Nijmegen. Dat brengt het totaal op 69 Gallische mijl (53 kilometer). Forum Hadriani lag niet direct aan de Rijn zodat daarvoor nog gecorrigeerd moet worden. De afstand tot het aan de Rijn gelegen Matilo (Roomburg bij Leiden) bedroeg circa 5 kilometer, dat is circa 5 kilometer (2 Gallische mijl) meer dan de afstand tussen Lugdunum en Matilo. Via deze route was ten opzichte van Lugdunum de afstand van Forum Hadriani tot aan Nijmegen dus zo n twee mijl langer. Daarmee komt de afstand via deze noordelijke route uit op circa 7 Gallische mijl (58 kilometer). De reiskaart toont als enige ook nog een zuidelijke weg vanaf Lugdunum via Forum Hadriani naar Nijmegen. Omdat de beschrijving van de noordelijke weg vrij accuraat bleek, is de reiskaart ook voor de zuidelijke weg een interessante bron. Ook deze weg ligt in het deel van de reiskaart waar volgens de notitie Gallische mijlen zijn gebruikt. Bij die eenheid is de lengte van de weg met 78 of 84 mijl vergelijkbaar met die langs de Rijn. Bij de een derde kortere Romeinse mijlen zou de totale afstand 6 Onder andere Stolte 959, 57 e.v.; Bogaers 968,59; Van de Weerd 944, 0 e.v.; Miller 96. Internetversie op Mogelijk een kopieerfout of omweg omdat het gebied hier vrij drassig geweest lijkt te zijn. 9 Dat de te grote afstand van 22 mijl ook tussen Carvone en de volgende plaats voorkomt kan de oorzaak van de verschrijving geweest zijn. 20 Bechert en Willems 997, Bogaers 968,59 met de theoretische mogelijkheid dat niet Valkenburg maar Keulen is bedoeld (afstand LXXX). 22 Er is vastgesteld dat het castellum bij Utrecht aan een zijweg van de limesweg lag die zelf wat zuidelijker liep; Vos 2009,

8 omgerekend slechts 52 of 55 Gallische mijl bedragen. Dat is 5 of 22 kilometer terwijl volgens de routeplanner de kortste afstand tussen Voorburg en Nijmegen langs de zuidelijke route 34 kilometer bedraagt. Gebruik van de Gallische mijl is dus ook hier het waarschijnlijkst.23 De afstand tussen Lugdunum en Forum Hadriani ontbreekt helaas.24 Maar vanaf Forum Hadriani zijn wel alle afstanden in oostelijke richting gegeven. De afstand tussen Grinnibus en Ad Duodecimum 25 is als enige door een gat slecht leesbaar, maar bedraagt volgens een oudere kopie zes mijl. Tussen veel plaatsen komt de afstand van achttien mijl voor, wat op deze route tevens de grootste tussenafstand is. Dat is interessant omdat dit ongeveer de gemiddelde afstand tussen Romeinse weghotels is. Het was een praktische afstand omdat deze overeenkwam met de afstand die reizigers per dag aflegde, waarover meer in de volgende paragraaf.26 Terwijl de noordelijke weg primair militair was en de onregelmatige afstanden zijn bepaald door de ligging van de grensforten, kan bij de zuidelijke weg deels sprake zijn van op vaste afstanden gebouwde halteplaatsen voor reizigers. Het hoeven dus niet allemaal nederzettingen te zijn. Helaas is van veel plaatsen op deze route de exacte ligging niet meer bekend. Wel laat de geloofwaardigheid zich met behulp van de routeplanner testen. Hoewel het geen bewijs levert, geeft die analyse aan dat de genoemde afstanden zeer goed mogelijk geweest kunnen zijn (tab. 7.3). De enige grote afwijking betreft de laatste afstand van achttien Gallische mijl. Hier is waarschijnlijk sprake van een kopieerfout. Het eerder op dezelfde route tweemaal voorkomen van de afstand van achttien mijl verklaart waarschijnlijk dat deze afstand ook per ongeluk is aangegeven tussen het plaatsje Ad Duodecimum (letterlijk: bij de twaalfde mijlpaal ) en Nijmegen. Gezien de plaatsnaam moet de werkelijke afstand twaalf mijl zijn geweest, een afstand die 27 ook vaak langs deze zuidelijke weg voorkomt. Van Forum Hadriani tot Nijmegen bedraagt de afstand volgens de reiskaart dan 78 Gallische mijl (73 kilometer).28 Dat is iets meer dan de circa 7 Gallische mijl (58 kilometer) via de noordelijke route.29 Uiteraard zijn er enige onzekerheden maar de gegevens bieden een bruikbare indicatie voor de toenmalige reisafstanden. Dankzij de reiskaart en het reisboek weten we bij benadering ook wat vanuit Forum Hadriani de afstand over de Romeinse wegen was naar grote plaatsen als Xanten en Keulen. Volgens de reiskaart was het vanuit Nijmegen nog 25 Gallische mijl (56 kilometer) naar Xanten. En wel eerst 0 Gallische mijl tot Kleve/Rindern, wat past bij de afstand volgens de routeplanner.30 Vanaf dat punt beschrijven de reiskaart en het reisboek dezelfde weg, waarbij het reisboek de weg zelfs in twee richtingen weergeeft. Volgens één versie van het reisboek is de afstand tot de volgende plaats (Burginatium) 0 Gallische mijl, wat volgens Willems klopt met de werkelijke situatie.3 Daarna is volgens zowel reiskaart als reisboek de afstand tot Xanten nog 5 mijl. Daarmee komt de afstand Forum Hadriani Xanten via de zuidelijke route op 03 Gallische mijl (229 kilometer). De noordelijke route was iets korter. Bovendien kon zo n tien Gallische mijl worden afgesneden als overeenkomstig het reisboek geen omweg via Nijmegen werd gemaakt. Daarmee bedroeg de afstand Forum Hadriani Xanten via de kortste noordelijke route zo n 87 mijl (93 kilometer).32 De volgende afstand, tussen Xanten en Keulen, valt ook goed te bepalen. Dit temeer omdat het gebied hier niet meer zo drassig was en de weg een vrijwel rechte lijn kon volgen. Hoewel van de weg zelf niet zoveel is teruggevonden, bieden de huidige afstanden een bruikbare controlemogelijkheid voor de Romeinse bronnen. Daaruit blijkt dat de Kaart van Peutinger voor het gehele traject betrouwbare afstanden geeft.33 Volgens die kaart bedraagt de afstand tussen Xanten en Keulen 43 Gallische mijl, dezelfde afstand van 43 mijl die het reisboek opgeeft.34 De afstand van Forum Hadriani 23 de Enige tegenargument is dat het plaatsje Ad Duodecimum ( bij de 2 mijlpaal ) volgens de reiskaart op 8 mijl van Nijmegen e ligt, wat klopt als het plaatsje naar de 2 Gallische mijlpaal is genoemd en dus 2 Gallische mijl = 8 Romeinse mijl van Nijmegen lag. Maar hierna wordt betoogd dat een schrijffout op de reiskaart een aannemelijker verklaring is. 24 e De afstand ontbreekt ook op 6 -eeuwse kopieen: Stolte 959, Stolte 959, De Blois 986,08 noemt 25 Romeinse mijl (37 km), dat is zo n 7 Gallische mijl; Adkins en Adkins 994,84 noemen een daarbij passende marge van Romeinse mijl (30-40 km) = 3 tot 20 Gallische mijl. 27 Volgens Stolte 959 refereren dergelijke plaatsnamen altijd naar de Gallische mijl (leugae) die vanaf 7 na Chr. steeds e vaker op mijlpalen werd gebruikt; Willems 986,70 noot 28; de plaatsnaam dateert dan uit de 2 eeuw of 3e eeuw.. 28 Foro Adriani XII Flenio XVIII Tablis XII Caspingio XVIII Grinnibus VI Ad Duodecimum XII Noviomagi. 29 Stolte 959,59 wijst ook op de consistentie met Plinius, Naturalis Historia IV.0 die voor het gehele gebied van Bataven en Cananefaten (dus tot aan de kust) een (waarschijnlijk in rechte lijn gemeten) afstand opgeeft van circa 00 mijl (= circa 67 Gallische mijl). 30 Bogaers 968,55 komt op 22,5 km. 3 Willems 986,66 (route 256,2). De afstand VI bij de andere route en de reiskaart moet onjuist zijn. 32 Maurik - Rindern is dan 22 in plaats van 3 Gallische mijl. Op basis van de werkelijke afstand tussen Maurik en Rindern stelt Willems 986,65-66 (waaronder noot 200) dat de echte wegafstand mogelijk een paar mijl langer was. Maar ten opzichte van de zuidelijke weg was de route zelf ook een paar mijl korter zodat het verschil zo n tien mijl blijft. 33 Joosten 2003,4,23 en Tabel. 34 Het reisboek geeft tussen Veteris en Keulen 42 mijl. Volgens een tweede beschrijving van dezelfde route lag Veteris leuga van Xanten zodat het totaal op 43 mijl komt. Deze tweede route geeft overigens de afstand tussen Veteris en Keulen fout weer: 52 mijl i.p.v. 42 mijl. Bogaers 968,59 noot 84 komt op 44 mijl. 78

9 tot Keulen komt daarmee uit op 30 Gallische mijl ofwel 289 kilometer. De afstand van Keulen tot Trier, de plaats waar zaken als de belastingen werden geregeld, bedraagt volgens het reisboek 78 Gallische mijl (73 kilometer). Dat komt overeen met de afstand op de Kaart van Peutinger.35 De afstand van Keulen tot Mainz, de volgende provinciehoofdstad was 72 Gallische mijl (60 kilometer) op basis van de mijlpaal van Tongeren. Dat komt zoals gezegd nagenoeg overeen met de afstanden die de kaart en het reisboek opgeven. Ook vanuit Mainz was er een verbinding met Trier. Die afstand 36 bedroeg via Bingen volgens het reisboek 62 Gallische mijl. Van Trier tot Rome tot slot, was het bijna kilometer. Volgens de reiskaart liep er vanuit Nijmegen ook een weg door Limburg naar de grote stad Tongeren. De afstand bedroeg met vier tussenplaatsen in totaal zeventig Gallische mijl ofwel 55 kilometer.38 Dat is vanuit Forum Hadriani in totaal net als naar Keulen zo n 300 kilometer. Zowel volgens het reisboek als de reiskaart lag Heerlen zestien Gallische mijl van Tongeren.39 Een en ander is de basis voor de reconstructie van een afstandentabel (tab. 7.4). De reissnelheid en afstandentabel In combinatie met gegevens over Romeinse reissnelheden bieden de gereconstrueerde afstanden interessante informatie. Het geeft inzicht in de reistijden vanuit Forum Hadriani naar belangrijke steden in de omgeving. Op basis van de beschreven afstanden viel een afstandentabel te reconstrueren voor Forum Hadriani en omgeving. Dat wordt extra interessant als dit wordt gecombineerd met een reconstructie van de gemiddelde reissnelheden in die tijd. Dat levert namelijk een beeld op van de reistijden van Forum Hadriani naar een aantal belangrijke plaatsen, uitgedrukt in het gemiddelde aantal dagen reistijd (tab 7.4). Om daarvan een enigszins goede inschatting te kunnen maken, is inzicht in de gemiddelde reissnelheid van groot belang. Daarvoor zijn zowel plaatselijke gegevens beschikbaar als algemene gegevens. Hierboven zagen we dat langs de zuidelijke weg van Forum Hadriani naar Nijmegen veel halteplaatsen achttien Gallische mijl (= zevenentwintig Romeinse mijl) uit elkaar lagen, dat is zo n veertig kilometer. Dat klopte met informatie van elders over de afstand tussen Romeinse halteplaatsen.40 Een gemiddelde reissnelheid over de weg van circa 40 kilometer per dag ligt in de buurt van de bovengrens. Andere gegevens komen namelijk uit op reissnelheden tussen de 25 en 45 kilometer per dag.4 De halteplaatsen waren kennelijk ingesteld op geoefende reizigers die een flink tempo konden aanhouden. Dat past bij het beeld dat dergelijke halteplaatsen onderdeel waren van de cursus publicus, het overheidsnetwerk van stations voor het postverkeer. Met behulp van verschillende gegevens is een idee te krijgen voor het realiteitsgehalte van genoemde reissnelheid van 25 tot 45 kilometer per dag. Een mens kan gewoon lopend drie tot vijf kilometer per uur afleggen, zodat negen uur gelopen moet worden om 27 tot 45 kilometer af te leggen. De gemiddelde loopduur van negen uur is fysiek geloofwaardig. Bovendien passen gegevens over het Romeinse leger binnen de zo verkregen marge. Volgens Vegetius kon een Romeinse soldaat op mars 20 tot 24 Romeinse mijl per dag lopen, dat is 30 tot 36 kilometer. Een vergelijkbare afstand (32 42 kilometer) demonstreerde Hadrianus met volle bepakking aan zijn eigen manschappen. Zonder bepakking moest nog iets meer haalbaar zijn. Zo volgen uit gegevens bij Procopius reissnelheden van 24 tot 26 mijl per dag, dat is 36 tot 39 kilometer. Een bovengrens vormt de 45 kilometer die men behaalt met negen uur een flinke tred aanhouden van vijf kilometer per uur. Het is ook de bovengrens voor normale voetgangers in klassieke bronnen. Zo kwam volgens Libianus voor een voettocht naar Antiochië (Antakye in Turkije) uit op 44 kilometer per dag.43 Bij langere afstanden lag de gemiddelde snelheid wat lager omdat ook rustpauzes ingelast moesten worden. Ambrosius stelt bijvoorbeeld dat iedere vierde dag rust werd genomen, waarmee een dagsnelheid van 40 kilometer al zakt tot 30 kilometer. Laatstgenoemde reissnelheid van 30 kilometer (20 Romeinse mijl) per dag vonden juristen een acceptabele reissnelheid om mensen naar de rechtbank te laten reizen. Het gemiddelde kon nog iets verder zakken omdat er bijvoorbeeld 35 Miller 96, route 372 expliciet in leuga s; Weber 976: tussen Keulen en Marcomagus onduidelijk, rest zelfde als reisboek. Combinatie van 2 routes. Afstand 764 km volgens Kolb 2000, Van de Weerd 944,5: Noviomagi III Ceuclum XXII Blariaco XII Catualium XIII Feresne XVI Atuaca (Tongeren). De werkelijke afstand tussen Nijmegen en Ceuclum (Cuijk) bedroeg waarschijnlijk 6 mijl (onder andere Willems 986,66). 39 Van de Weerd 944,3 en 5; De Grooth en Stuart 987,2-3 en Bijvoorbeeld 24 Romeinse mijl op basis Anonymus Burdigalensis (Salway 200,33). 4 Kolb 2000,3, 33, en 320 noemt km; Bechert 982,78 noemt km; Meijer 997,06 noemt km; Chevallier 976,94 noemt een normale reissnelheid van maximaal 45 km. 42 Vegetius, Epitoma rei militaris I,9; Birley 997,8 (Hadrianus). 43 Libanius,Oratio,4; Kolb 2000,

10 bergachtig terrein lag of een groter reisgezelschap meeging wat extra vertraging opleverde. Al met al liggen de reissnelheden veelal tussen de 25 en 45 kilometer per dag. Verschillen hadden onder meer te maken met kwaliteit van de wegen, bergachtigheid van het terrein, lengte van het daglicht en omvang van het reisgezelschap.44 Wagens realiseerden dezelfde snelheid als een lopend mens, of nog iets meer45 Afhankelijk van de omstandigheden bedraagt de snelheid met een wagen drie tot acht kilometer per uur, wat met 46 negen uur reizen goed is voor 27 tot 72 kilometer. De reissnelheid lag mede aan het type wagen en lading. Ammianus Marcelinus meldt dat een lichte reiswagen (carpentum) op een dag 70 kilometer kon afleggen. Maar veel wagens gingen aanzienlijk langzamer. Strabo meldt een reissnelheid die op ongeveer de helft daarvan ligt: 37 kilometer (25 mijl). Cicero haalde bij één dag reizen zo n 48 kilometer (32 mijl). Ook hier neemt de snelheid met de reislengte af. Zo zakte de snelheid van Cicero van 48 kilometer (32 mijl) in één dag naar 30 tot 36 kilometer (20 tot 24 mijl) bij een reisduur van vier dagen.47 Uit een andere bron volgt een vergelijkbaar gemiddelde van 36 kilometer bij een reis van vijftien dagen. Caesar haalde verspreid over zeventien dagen een lagere gemiddelde snelheid van 27 kilometer (8 mijl) per dag. Ook Hadrianus kwam in een week tijd op een dergelijk gemiddelde van 20 tot 30 kilometer per dag uit.48 Al met al lagen de snelheden van wagens vaak tussen de 20 en 40 kilometer per dag. De eerder genoemde afstand van veertig kilometer tussen de halteplaatsen moet 49 dus voor wagentransport net haalbaar zijn geweest. Voor vee zal gemiddeld veertig kilometer eveneens mogelijk zijn geweest, zeker op korte afstanden. Zo haalt een ezel met bepakking al dertig kilometer per dag.50 Uitzondering vormen de ossenwagens die zeer zware lasten vervoerden en gemiddeld slechts zo n 2 kilometer (8 mijl) per dag konden afleggen, uiteraard mede afhankelijk van de lading.5 Schepen konden dagelijks een met die van voetgangers en wagens vergelijkbare afstand overbruggen. Op rivieren was de snelheid stroomafwaarts nog hoger, maar stroomopwaarts wat lager. Trajanus deed tien weken over de kilometer van Rome naar Antiochië in het oosten van het huidige Turkije. Dat is gemiddeld 35 kilometer per dag. En in Romeins Egypte legde volgens Plinius een rivierschip bij een twaalf dagen durende reis stroomopwaarts per dag zo n 40 kilometer af.52 De snelheid per uur lag weliswaar lager dan bij de eerder genoemde transportwijzen, maar dat viel te compenseren met een langere vaartijd. Bechert stelt dat rivierschepen op de Rijn een snelheid van 4,5 knopen haalden, ofwel 8 kilometer per uur. De stroomsnelheid van de rivier zelf was 3 tot 4 kilometer per uur. Moeyes komt echter voor het schip De Meern op een iets lagere snelheid ten opzichte van het water van ongeveer 5 kilometer per uur bij een stroomsnelheid van 3 kilometer per uur.53 Stroomafwaarts werd zodoende een snelheid van 8 tot 2 kilometer per uur bereikt. Stroomopwaarts was dat slechts 2 tot 5 kilometer per uur, dezelfde snelheid als een lopend persoon. De vaarsnelheid is dus afhankelijk van de vaarrichting 2 tot 2 kilometer per uur. Dat sluit aan op de 3 tot kilometer per uur die valt te berekenen uit gegevens van Plinius. Daar gaat het om de snelheid van zeeschepen op de Middellandse zee, variërend met de windrichting.54 Bij die snelheid per uur viel stroomafwaarts per dag de door Plinius genoemde gemiddelde afstand van 40 kilometer goed af te leggen. Stroomopwaarts werden de schepen soms voortgetrokken door mensen die langs de kant over een jaagpad liepen, wat uiteraard langzamer ging dan gewoon lopen. Maar door elkaar af te lossen kon ook hier de dagelijkse reistijd verlengd worden. Bij de door Moeyes berekende netto snelheid van 2 kilometer per uur kon op een dag maximaal 24 kilometer worden afgelegd en zal 5 tot 20 kilometer gebruikelijker zijn geweest.55 Blijkens een daartoe toegerust schip uit Woerden werden vrachtschepen mogelijk ook stroomopwaarts geroeid Procopius, Bello Vandalico,,7; Procopius, Bello Gothico,4,6 en Bello Gothico,5,9; Kolb 2000,30; Salway 200, Kolb 2000, Shirley 200 (op basis van Shirley 2000),6. 47 Strabo, Geographica 6,37; Cicero, Epistula ad Atticum 5,4,; 5,5,; 5,6,; 5,4, en 5,5,; Kolb 2000, Cicero, Epistula ad Atticum 8,4,; Ambrosius, Expositio Psalmi CXVIII 5.2; Kolb 30-3; Salway 200,32 en 37; Halfmann 986,86 en 90 op basis van CIL VI 5076 (Hadrianus); Juristen: Digest. Gaius 2,,; Ulpianus 38,5,2,3; Modestinus 27,,3,2; Ulpianus 50,6,3. 49 Horatius, Satirae,5 e.v.; Kolb 2000,32-33 en Roth 999,2. 5 Kolb 2000,36-37 noemt gemiddeld 2 km/dag; Roth 999,2 noemt 5-25 km/dag; Forbes 958,54 komt op 0-5 km/dag; White 984,3 noemt 40 km/dag maar dat is volgens Kolb 2000,37 ongeloofwaardig, zelfs als de ossen onderweg werden gewisseld. 52 Plinius, Naturalis Historia 6,02; Kolb 2000,39; Halfmann 986,86; Zie ook Lewis 983, Moeyes 2007,58-74; Bechert 2003,4; Kolb 2000,320; Shirley 200 (op basis van Shirley 2000),6 noemt,85 km/uur. Volgens Blok 979,33 haalde men in Frankische tijd stroomopwaarts zo n 30 kilometer per dag. 54 Kolb 2000,38 op basis van Plinius, Naturalis Historia, 9,,3 (,5 tot 6,2 knopen ad,8 km/uur). 55 Moeyes 2007,69-70; Rothenhöfer 2005,3 noemt ook 5-20km/dag stroomopwaarts. 56 Blome, Hazenberg en Vos 2006,46 en 50; Moeyes 2007,64-68 en

11 Sneller waren ijlbodes te voet en ruiters. De ijlbodes haalden volgens Livius 60 kilometer per dag, 57 ongetwijfeld op basis van een systeem van aflossing. Ruiters waren nog sneller aangezien een paard in galop twee uur doet over een afstand van 25 kilometer.58 De staatspost beschikte over een speciaal systeem met paarden die werden gewisseld waardoor een snelheid van 75 tot 90 kilometer per dag haalbaar was, dus ruim het dubbele van de gewone snelheden. Zo werd een edict in dagen van Trier naar Rome gebracht, dat is gemiddeld 80 kilometer per dag. In spoedgevallen bereikte men een nog tweemaal zo hoge snelheid van 50 tot 200 kilometer per dag. Volgens Suetonius legde Caesar honderd mijl per dag af, zo n 50 kilometer. En Tiberius haalde op weg naar zijn stervende broer zelfs 200 kilometer per dag.60 Met ongeveer dezelfde snelheid bereikte het nieuws van de opstand van 69 de keizer in Rome. Het nieuws had negen dagen nodig om van Mainz naar de hoofdstad gebracht te worden. 6 Voor eenvoudige boodschappen beschikten de militairen langs de Rijn ook over een stelsel van signaaltorens. Op de zuil van Trajanus in Rome is zichtbaar hoe vanaf dergelijke torens met fakkels werd gewerkt. Blijkens onderzoek in De Meern waren wachttorens vanaf de beginperiode van de limes in gebruik en stonden ze op een onderlinge afstand van vijfhonderd tot achthonderd meter.62 Uitgaand van een normale reissnelheid van 25 tot 45 kilometer per dag, laat de afstandentabel zich aanvullen met reisduren. Het resultaat is een indicatieve afstand- en reisduurtabel voor het langeafstands netwerk rond Voorburg (tab. 7.4). Uit deze tabel valt onder meer af te lezen dat het bij normale reissnelheden vanuit Voorburg vier tot zeven dagen reizen was naar Nijmegen, vijf tot acht dagen naar Xanten en zeven tot twaalf dagen naar Keulen. Tot aan Rome duurde de reis al snel twee 63 tot drie maanden. Wie naar de hoofdstad op en neer ging, was bij een normaal reistempo een klein half jaar onderweg. Dat zijn cruciale gegevens voor het bepalen van de relatie van Voorburg met andere delen van het Romeinse Rijk. De lokale infrastructuur Reconstructie van de lokale infrastructuur is nodig om vast te stellen in welke mate Forum Hadriani haar regionale marktfunctie kon vervullen. In Zuid-Holland zijn verschillende resten teruggevonden van de limesweg langs de Rijn. Van de overige wegen zijn slechts een paar stukken opgegraven, en enkele mijlpalen die verwijzen naar Romeins Voorburg (afb. 7.2).64 Het onderzoek in Voorburg biedt extra informatie over de belangrijke verbindingsweg die daar over de strandwal van de Oude Rijn naar de Maas liep. Belangrijk aanknopingspunt bij de reconstructie is het inzicht dat de landwegen in het gebied grotendeels langs de waterwegen liepen. Zo volgden de op de reiskaart beschreven twee wegen voor belangrijke delen de oevers van Rijn en Maas. Waar mogelijk had de weg een recht verloop. Maar drassige delen dwongen ook de bochten van de rivier te volgen. Dat is goed zichtbaar bij het stuk weg dat bij De Meern over grote lengte is blootgelegd.65 Landinwaarts volgden de wegen zoveel mogelijk het van de Romeinen bekende rechte verloop, zo bevestigde in de regio onderzoek in Wateringse Veld.66 Maar ook hier werd rekening gehouden met de bodemgesteldheid.67 Het valt te verwachten dat over de Voorburgse strandwal een verbindingsweg tussen Rijn en Maas liep. Mede gezien de ligging van Forum Hadriani lag deze weg vanaf de Rijn tot aan Voorburg ongetwijfeld op de strandwal ten noordwesten van het Kanaal van Corbulo. Al in de prehistorie zal de strandwal een belangrijke route zijn geweest. De hier gebruikte term route geeft aan dat het waarschijnlijk niet ging om een weg in de moderne betekenis.68 In zandige gebieden, zoals de strandwal, bestonden de wegen ook in recentere tijden uit een door de wielen van de wagens getrokken sporenstreng. Daarbij ontstond in de loop van tijd vaak een sporenveld dat op sommige plekken honderden meters breed kon zijn. Op de strandwallen bestond de neiging de routes langs de rand van de strandwal te laten lopen, dus bij de overgang naar het aangrenzende rietveen. In droge 57 Livius, Historia 9,9,3; Kolb 2000,3 en 324. Camusso 99,47. Kolb 2000,onder andere 34 en 329; Chevallier 976,94 en Forbes 958,54 (75 km); Bechert 982,78 (maximum 90 km); Adkins en Adkins 994,84 (circa 75 km). 60 Suetonius, Caesar 57 en Plutarchus, Caesar 7; Kolb 2000,34-36; Meijer 990,38; Meijer 997,06; Adkins en Adkins 994,84. 6 Johnson 2007, Graafstal 2002,7; Volgens Bloemers 2005,24 in Zuid-Duitsland meter. 63 Afstand op basis Kolb 2000,329; Claudius deed de vergelijkbare afstand van Rome naar de kust van Groot Brittannië op en neer in zes maanden, met 6 dagen verblijf overzee (Halfmann 986,72). 64 Waasdorp 2003, onder andere afb. 3; Waasdorp 2009,22 afb Graafstal Zo bleek bij onderzoek van de weg bij Wateringse Veld: Waasdorp 2003, Jansen en De Visser 2003,9 en begeleidende kaart. 68 Willems introduceerde de term route; Willems 986,63; Heidinga 987,24;

12 periodes bood het droge rietveen namelijk een betere ondergrond dan het mulle zand. In natte periodes werd het veen te vochtig en was de hoger gelegen rand van de strandwal het best begaanbaar.69 Zodoende was de rand van de strandwal ideaal voor een route. Aan de zuidoostzijde van de Voorburgse strandwal lag geen rietveenvlakte, maar een waterloop, de natuurlijke voorganger van het Kanaal van Corbulo. Het is daarom het aannemelijkst dat de prehistorische weg aan de andere (noordwestelijke) rand van de Voorburgse strandwal lag. Dat sluit overigens niet uit dat er langs de oever aan de zuidoostzijde wel een eenvoudig pad was. In Leidschendam zijn langs het Kanaal van Corbulo de resten van een jaagpad opgegraven. Het jaagpad op de noordelijke oever was vervaardigd van humeuze kleiplaggen zonder bekisting en was voorzien van een bermgreppel. Op de zuidelijke oever zijn ook sporen van een jaagpad gevonden.70 In het Cananefaatse gebied is van de prehistorische wegen over de strandwallen tot nu toe nog niets met zekerheid gevonden. Maar een indirecte aanwijzing levert de opgraving binnen de latere ommuring van Forum Hadriani. Daar worden de vroeg-romeinse inheemse sporen doorsneden door het latere tracé van de Romeinse weg. Dat duidt erop dat de oorspronkelijke weg niet over het hogere deel van de strandwal liep, maar meer aan de rand was gelegen. In de IJzertijd waren wegen over het hart van de strandwal te zandig en ging de voorkeur om genoemde redenen uit naar een ligging op de flank bij de overgang naar het veen. De Romeinen hadden het organisatievermogen om het zandige weglichaam met bijvoorbeeld opgebrachte grond te verharden en van ontwateringgreppels te voorzien. Daardoor konden ze wel een goed bruikbare weg over het midden van de strandwal aanleggen. Dat is gezien de genoemde Voorburgse sporen waarschijnlijk ergens in de tweede helft 7 van de e eeuw tot stand gekomen. Verder is zoals gezegd langs de oever van het Kanaal van Corbulo een jaagpad aangelegd om schepen voort te kunnen trekken.72 Om te voorkomen dat de jagers van tegemoet komende trekschuiten elkaar in de weg liepen, was het handig als er aan weerszijden een jaagpad lag. Zo n pad kan aan de overzijde ook gebruikt zijn door de boeren die daar blijkens opgravingen hun boerderijen hadden. In 997 zijn door Waasdorp voor het eerst duidelijke restanten gevonden van de weg naar Forum Hadriani, inclusief een aantal mijlpalen. Het blijkt dat de weg circa 20 meter ten noorden lag van de Churchilllaan en de in het verlengde daarvan liggende Oosteinde. Het kanaal van Corbulo lag waarschijnlijk direct ten zuiden van de weg. De eerste waarneming in 997 is gedaan in het westen bij Wateringse Veld. Het blijkt dat de weg hier nog steeds aan de Voorburgse kant van het Kanaal van Corbulo liep, en wel exact evenwijdig daaraan. Terwijl aan de noordwestkant van de weg een bermgreppel voor ontwatering zorgde, was dat aan de zuidoostkant niet altijd nodig omdat het nabijgelegen Kanaal van Corbulo voor voldoende afvoer garant stond.73 De weg kon over een afstand van 750 meter worden gevolgd en bleek in dat tracé een kaarsrecht verloop te hebben in de richting van Voorburg. Dat klopt ook met de afstand van vier Romeinse mijl (bijna zes kilometer) die op de oudste in situ aangetroffen mijlpaal nog leesbaar was. Gezien de werkelijke afstand was er tot aan Voorburg inderdaad weinig ruimte voor kronkels. Bovendien heeft Waasdorp op basis van informatie van Magendans aannemelijk gemaakt dat de in 963 gevonden mijlpaal van Rijswijk bij het kruispunt van de Huis te Lande Laan en de Winston Churchilllaan is gevonden. Dat is precies halverwege Voorburg en de vindplaats van de mijlpalen van Wateringse Veld. Op die basis maakt Waasdorp aannemelijk dat de Rijswijkse mijlpaal langs dezelfde weg naar Voorburg stond, en wel op twee Romeinse mijl afstand van die stad. Dat werd in 2005 bevestigd door de vondst van een fragment van een andere mijlpaal vlakbij die plek, plus wederom een stuk van de weg met alleen aan de noordkant een bermgreppel. Direct aan de zuidkant werd een waterloop aangesneden, zeer waarschijnlijk een restant van het kanaal van Corbulo. Mogelijk lag hier in de buurt ook een zijweg waarop een iets verderop aangetroffen pakket grind en schelpen wijst.74 Helaas ontbreekt de afstand op beide beschadigde Rijswijkse mijlpalen, maar de reconstructie van het wegverloop is zeer geloofwaardig.75 W.J. van Liere merkte na een veldkartering al in 946 op dat in het verlengde van dit tracé een opvallend spoor van Romeinse vondsten in de richting van Naaldwijk liep, dat wellicht verband houdt met een Romeinse weg. In lijn daarmee is recentelijk ook in Naaldwijk een fragment van een mijlpaal 69 Meffert 998,97-98 over situatie in Noord Holland. Brandenburgh en Hessing 2005,45; De Kort en Henk 2007; De Kort en Raczynski-Henk 2008,2-24 en fig. 0; De Kort 2009,26. 7 Zie bespreking Domitiaanse fase in hoofdstuk 3 over de datering van de Romeinse weg over de strandwal. 72 De Kort en Henk Waasdorp 2003,8, 42-43, 5 en 62; Jansen en De Visser 2003,32 en begeleidende kaart; Waasdorp 2006,20-2, en afb. p Koot 2007; Jansen en De Visser 2003,73 nr Jansen en De Visser 2003, 9 en begeleidende kaart; Waasdorp 2003,8, 47, 5 en 62: locatie mijlpaal Rijswijk op basis van een gesprek van Waasdorp met Magendans in 983 met de betrokken aannemer, afwijkend van eerdere reconstructie van de vindplaats door Bogaers