Examen VMBO-GL en TL. economie CSE GL en TL. tijdvak 2 dinsdag 21 juni Vaststellingsexemplaar Versie uur

Transcriptie

1 Examen VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni Vaststellingsexemplaar Versie uur economie CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Achter dit examen is een erratum opgenomen. Dit examen bestaat uit 46 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 53 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. GT-0233-a-11-2-o

2 Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. MINpunten Bij de beantwoording van de vragen 1 tot en met 7 moet je soms gebruik maken van informatiebron 1 in de bijlage. Als Jeroen van de Brugge bij zijn tante Heleen de keuken binnenloopt, ziet hij dat er een stapel zegeltjes op tafel ligt. Het zijn MINpunten. MINpunten zijn koopzegels die je bij de MIN-Markt kunt kopen bij elke euro die je daar besteedt. Jeroen, die zelf vakkenvuller is bij de MIN-Markt, wil wel eens weten wat nou voor de klant precies de winst is met deze manier van sparen. Gebruik informatiebron 1. 1p 1 Bereken de winst voor de klant op de gespaarde MINpunten in procenten. Schrijf je berekening op. 1p 2 De actie met de MINpunten kost de MIN-Markt veel geld. Toch heeft de MIN- Markt dit er graag voor over. Geef een reden waarom de MIN-Markt veel geld overheeft voor deze actie. 1p 3 Jeroen weet dat de zegeltjes enorm populair zijn bij de klanten. Het prijsbeleid is een belangrijk onderdeel van de marketingmix voor de MIN-Markt. De MINpunten zijn een ander belangrijk onderdeel van onze marketingmix, zegt hij. Bij welk ander onderdeel van de marketingmix horen de MINpunten? A plaatsbeleid B productbeleid C promotiebeleid Gebruik informatiebron 1. 1p 4 Samen met zijn tante telt Jeroen de zegels die zij de laatste twee maanden bij elkaar gekocht heeft. Het zijn er 738. Jeetje tante Heleen, heeft u de laatste tijd soms extra veel boodschappen gedaan? Nee hoor Jeroen, het was gemiddeld net zoveel als anders. Maar tante Heleen, hoeveel boodschappen doet u dan eigenlijk per week? Hoeveel euro geeft tante Heleen per week gemiddeld uit aan boodschappen bij de MIN-Markt? Schrijf je berekening op. Gebruik informatiebron 1. 1p 5 Verklaar in werkelijkheid tante Heleen meer zal hebben uitgegeven bij de MIN- Markt dan je hebt berekend bij de vorige vraag. GT-0233-a-11-2-o 2 lees verder

3 1p 6 Naast de papieren zegeltjes die klanten kunnen sparen zijn er ook winkels waar je digitaal kunt sparen, met bijvoorbeeld een pasje dat je bij elke aankoop moet laten scannen. Wat is een groot voordeel voor de winkelier van het digitaal sparen? 1p 7 Volgens Jeroen zitten er niet alleen maar voordelen aan sparen in de vorm van MINpunten. Ik denk dat je beter gewoon bij een bank kunt gaan sparen. Ben je het met Jeroen eens of oneens. Geef een passend argument voor je mening. Doe het zo: neem één van de twee zinnen over die past bij jouw mening en vul daarna de zin aan met jouw argument. 1 Ik vind ook dat je beter bij een bank kunt sparen, omdat 2 Ik vind dat je beter MINpunten kunt sparen, omdat Lekker warm uit je dak! Bij de beantwoording van de vragen 8 tot en met 12 moet je soms gebruik maken van informatiebron 2 in de bijlage. Johan en Fianne hebben een eigen huis. Ze willen hun rommelzolder beter gaan benutten. Ze willen er een dakkapel laten plaatsen, zodat Johan er een studeerkamer kan maken. Bovendien willen ze het dak laten isoleren. Voor beide werkzaamheden hebben ze een offerte op laten maken. De dakkapel kost: (alles exclusief 19% btw) 20 uur werkloon à 35 per uur 3 uur huur van een kraan à 50 per uur materiaal Het isoleren kost: (exclusief 6% BTW) 46 m² à 26 per m² 2p 8 Hoeveel gaan de aanpassingen aan de zolder totaal kosten inclusief btw? Schrijf je berekening op. Gebruik informatiebron 2. 1p 9 De kosten van de dakkapel betalen Johan en Fianne van hun spaargeld. De kosten van de isolatie wil Johan financieren met het NEON financieringsplan. Fianne is bezig met de administratie. Die hele verbouwing heeft wel veel gevolgen voor onze uitgaven. Behoren de uitgaven met betrekking tot de financiering van de isolatie tot de incidentele uitgaven of tot de vaste lasten? Verklaar je antwoord. GT-0233-a-11-2-o 3 lees verder

4 Gebruik informatiebron 2. 1p 10 Fianne vraagt zich af of ze de kosten van de isolatie ook niet beter van hun spaargeld kunnen betalen. Welnee, zegt Johan, nu krijgen we nog rente op ons spaargeld. En die isolatie wordt voor een deel betaald door de NEON. We betalen namelijk nu maar iets meer per maand dan zonder de isolatie. Geef aan welk argument Fianne tegen het verhaal van Johan kan inbrengen. 1p 11 Johan en Fianne hebben er lang over nagedacht of ze de isolatie nou wel of niet zouden laten uitvoeren. Volgens Johan mag de overheid wel iets doen om het isoleren van huizen aantrekkelijker te maken. Noem een maatregel van de overheid die het isoleren van woningen voor de consument goedkoper kan maken. 1p 12 De adviseur van de NEON die bij Johan en Fianne thuis komt heeft niet te klagen over de hoeveelheid isolatieopdrachten die het bedrijf heeft. We hebben gelukkig een koude winter gehad. Daardoor hebben wij meer werk. Hieronder staan enkele economische verschijnselen. 1 De uitgaven aan gas zullen stijgen. 2 De kosten van isolatie worden sneller terugverdiend. 3 Huishoudens verbruiken meer gas. In welke van de onderstaande regels staan de verschijnselen zo dat ze de gedachtegang van de adviseur goed weergeven? A een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven B een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven C een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven D een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven E een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven F een koude winter meer werk voor isolatiebedrijven GT-0233-a-11-2-o 4 lees verder

5 Afdragen maar! Bij de beantwoording van de vragen 13 tot en met 17 hoef je géén gebruik te maken van de informatiebronnen in de bijlage. DEN HAAG (ANP) - Nederlanders moeten na 2010 mogelijk nog jarenlang rekening houden met verlies aan koopkracht. Dat sombere beeld schetste de Macro Economische Verkenning van najaar p 13 Anne werkt bij een bibliotheek als afdelingsmanager. Zij verdient bij een fulltime werkweek bruto Netto houdt Anne hier 1.626,79 van over. Anne wil graag weten hoeveel verschil er tussen haar brutoloon en haar nettoloon zit. Bereken hoeveel procent van haar brutoloon wordt ingehouden. Schrijf je berekening op. Rond je antwoord af op 1 decimaal. 1p 14 Waaruit bestaat het verschil tussen het bruto- en nettoloon? A bedrijfskosten en bijdrage personeelsvereniging B loonbelasting en loonkosten C loonbelasting en premies D werkgeverslasten en premies 1p 15 Anne merkt dat haar nettoloon in 2010 gelijk blijft in vergelijking met Toch daalt haar koopkracht. Leg uit hoe de koopkracht van Anne kan dalen als haar nettoloon gelijk blijft. 1p 16 Het brutoloon van de moeder van Anne is precies drie keer zo hoog als dat van Anne. Toch is de koopkracht van Anne s moeder minder dan drie keer zo hoog. Leg uit hoe de koopkracht van Anne s moeder minder dan drie keer zo hoog kan zijn dan de koopkracht van Anne. 1p 17 De overheid zorgt voor een herverdeling van inkomens. Leg uit op welke manier de overheid de inkomens herverdeelt. Doe het zo: Neem de getallen 1, 2 en 3 over op je antwoordblad. Vul bij de getallen de juiste woorden in. Kies uit de woorden die tussen haakjes staan. De overheid herverdeelt de inkomens door de hogere inkomens (1) (meer belasting te laten betalen / meer subsidies te geven) en de lagere inkomens (2) (meer belasting te laten betalen / meer subsidies te geven). De lagere inkomens gaan er zo in verhouding op (3) (vooruit / achteruit). GT-0233-a-11-2-o 5 lees verder

6 Boze boeren! Bij de beantwoording van de vragen 18 tot en met 23 moet je soms gebruik maken van de informatiebronnen 3 en 4 in de bijlage. Uit de krant: Brussel, september Voor de zesde keer deze maand demonstreren boze boeren in Brussel bij het gebouw van de Europese Unie (EU). De boeren zijn boos, omdat zij vinden dat er te weinig geld verdiend wordt met de productie van melk. De oorzaak van de boosheid moet gezocht worden in het melkquotum, een productielimiet. Dat betekent dat elke boer een maximum hoeveelheid melk mag leveren. Dit quotum zal de komende jaren steeds verder worden vergroot en wordt in 2015 helemaal afgeschaft. 2p 18 In 2008 waren er in Nederland koeien die samen liter melk produceerden. Een boer ontving in 2008 gemiddeld 0,35 per liter. Hoe groot is de gemiddelde opbrengst in euro s van de melk per koe in 2008? Schrijf je berekening op. 2p 19 De melkprijs bij de boer kent een regelmatig patroon van pieken en dalen. In de herfst / winter stijgt de prijs om in de lente / zomer weer te gaan dalen. Geef een verklaring voor dit stijgen en dalen van de prijs bij de boer. Gebruik in je antwoord de woorden: vraag en aanbod. Gebruik informatiebron 3 en 4. 1p 20 De producentenprijs was in de periode 2002 tot en met 2006 redelijk stabiel. De prijs bij de boer varieerde in deze periode. In welk jaargetijde is de winst van de producent het hoogst: in de lente / zomer of in de herfst / winter? Verklaar je antwoord. 1p 21 De melkveeboeren hebben vaak veel geld moeten investeren in hun bedrijf. De kosten per liter melk bedragen gemiddeld 37 cent per liter. De prijs die de boeren ontvangen voor de melk is voor hen vaak niet kostendekkend. Een uitbreiding van het aantal koeien kan op den duur kostendekkend werken. Waarom kan er wel kostendekkend worden geproduceerd als een boer meer koeien heeft? A De variabele kosten worden over meer liters melk verdeeld. B De variabele kosten worden over minder liters melk verdeeld. C De vaste kosten worden over meer liters melk verdeeld. D De vaste kosten worden over minder liters melk verdeeld. GT-0233-a-11-2-o 6 lees verder

7 Gebruik informatiebron 3. 2p 22 In oktober 2009 bedraagt de melkprijs in de supermarkt 0,68 per liter, terwijl de boer maar 0,21 per liter krijgt. Geef twee argumenten waarom je niet kan stellen dat de supermarkt 47 cent nettowinst maakt op een liter melk. Je moet 1 argument uit de bron halen en 1 argument zelf bedenken. 1p 23 Veel economen vinden dat de overheid zich niet moet bemoeien met de melkprijzen. De meeste boeren willen subsidie van de Europese Unie op hun melk. Met wie ben jij het eens? Met de economen of met de boeren? Geef een argument voor je mening. Gulle gevers of fiscale slimmeriken? Bij de beantwoording van de vragen 24 tot en met 28 moet je soms gebruikmaken van informatiebron 5 in de bijlage. Bij de aangifte inkomstenbelasting zijn onder andere de aftrekposten van belang. Eén van de aftrekposten is de aftrek van giften. Op de site van de belastingdienst staat het volgende: Giften Geeft u wel eens geld of goederen aan een goed doel of een kerkelijke of maatschappelijke instelling? Dan doet u een gift. Er zijn twee soorten giften: - gewone giften - periodieke giften 1p 24 Noem, naast de aftrek van giften, nog twee andere aftrekposten. A eigenwoningforfait en reiskosten B hypotheekrente en de algemene heffingskorting C reiskosten en studiekosten D studiekosten en de algemene heffingskorting 1p 25 Hoe beïnvloedt de aftrek van giften het te betalen bedrag aan belasting? A De aftrek van giften verlaagt het belastbaar inkomen, waardoor minder belasting in box 1 hoeft te worden betaald. B De aftrek van giften verlaagt het bruto-inkomen. C De aftrek van giften verlaagt het vermogen, waardoor minder belasting in box 3 hoeft te worden betaald. D De aftrek van giften wordt in mindering gebracht op het totaal te betalen belastingbedrag. GT-0233-a-11-2-o 7 lees verder

8 Gebruik informatiebron 5. 2p 26 Cas en Pam bespreken hoeveel ze allebei aan giften weggeven per jaar. Cas zegt dat hij maar liefst per jaar als gewone giften overmaakt naar diverse instellingen. Het drempelinkomen van Cas is Bereken het bedrag aan giften dat Cas kan aftrekken van zijn inkomen. Schrijf je berekening op. Pam komt elk jaar maar tot één periodieke gift. Maar, zegt Pam, dan doe ik het wel slimmer. Ik heb niet te maken met de drempel en kan 100% aftrekken. Jij kunt lang niet alles aftrekken. Cas ziet echter nog wel een belangrijk punt. Jij hebt een akte van de notaris nodig. Zo n akte is vast ook erg duur. Gebruik informatiebron 5. 1p 27 Nee hoor, zegt Pam, die akte wordt betaald door de instelling waaraan ik de gift doe. Geef een argument waarom de instelling de kosten van de akte voor haar rekening neemt. 1p 28 Mats, die het hele gesprek van Cas en Pam heeft beluisterd, mengt zich nu ook in het gesprek. Ik geef ook best een aardig bedrag weg per jaar, zoveel als ik maar kan missen, maar ik gebruik het nooit als aftrekpost. Ik geef namelijk uit een sociaal motief en niet voor de aftrek. Dat kan best zijn, zegt Cas. Maar daar benadeel je de organisaties aan wie je geeft wel mee. Als je het wel zou aftrekken zou je de goede doelen meer kunnen geven en toch niet meer geld kwijt zijn! Geef een argument voor de redenering van Cas. GT-0233-a-11-2-o 8 lees verder

9 Jeroen wil hulp van de EU Bij de beantwoording van de vragen 29 tot en met 35 moet je soms gebruik maken van informatiebron 6 in de bijlage. Jeroen runt een boerenbedrijf in Nederland. Hij exporteert kaas. Veel van zijn kaas gaat naar Amerika. De laatste tijd bleef de verkoop redelijk stabiel. Jeroen handelt regelmatig met landen die een andere munteenheid hebben, waardoor hij veel met wisselkoersen te maken heeft. Het beleid van de Europese Centrale Bank (ECB) is voor hem dan ook heel belangrijk. 1p 29 De ECB heeft als belangrijkste doelstelling het streven naar stabiele prijzen (maximaal 2% inflatie). Wat is een andere taak van de ECB in Europa? A Bij de ECB kun je binnen Europa geld pinnen. B Bij de ECB kunnen producenten geld lenen. C De ECB regelt de uitgifte van bankbiljetten binnen Europa. D De ECB zorgt voor kredietverlening aan consumenten. 1p 30 Waarom is prijsstabiliteit zo belangrijk voor de consumenten binnen de Europese Unie (EU)? A Een hoge inflatie leidt tot hoge besparingen. B Een hoge inflatie leidt tot hoge investeringen. C Een hoge inflatie leidt tot koopkrachtverlies. D Een hoge inflatie leidt tot loonverlies. Jeroen leest in de krant: Euro stijgt tot boven de 1,50 dollar De euro is woensdagmiddag voor het eerst sinds augustus vorig jaar door de grens van 1,50 dollar gebroken, om daarna weer iets terug te zakken tot 1,4990 dollar. De koersstijging van de Europese munt ten opzichte van de dollar wordt veroorzaakt door zorgen over de Amerikaanse economie. Valutahandelaren verwachten dat de Amerikaanse centrale bank de rente voorlopig erg laag zal houden om de economie te stimuleren. 1p 31 De kaas die Jeroen exporteert naar Amerika wordt betaald in euro s. Is de stijging van de koers van de euro ten opzichte van de dollar voordelig of nadelig voor de kaasverkoop van Jeroen in Amerika? Verklaar je antwoord. GT-0233-a-11-2-o 9 lees verder

10 1p 32 In het artikel boven vraag 31 staat dat de Amerikaanse centrale bank de rente voorlopig erg laag zal houden om de economie te stimuleren. Verklaar hoe een lage rente de economie kan stimuleren. Gebruik informatiebron 6. 2p 33 Jeroen bekijkt de exportgegevens van Nederlandse kaas. Hij berekent de prijs van een kilo kaas in 2007: 3,48 Bereken hoeveel de prijs van een kilo kaas in euro s in 2008 is veranderd ten opzichte van Schrijf je berekening op. 1p 34 Wanneer de prijs van de kaas binnen de EU hoger is dan de prijs op de wereldmarkt, kan de EU beslissen om kaas te subsidiëren. Het subsidiëren van een product heeft vooral voordelen voor de producent van dit product. Wie heeft op de markt een nadeel van deze maatregel? A consumenten buiten de EU B producenten binnen de EU C producenten buiten de EU 1p 35 Jeroen is in ieder geval erg gelukkig dat de EU een handelsblok vormt tegenover andere delen van de wereld. Leg uit waarom de EU bereid is om de boeren in de EU financieel te blijven steunen, terwijl er voldoende producten verkrijgbaar zijn op de wereldmarkt. Karin en Rainier krijgen een kind Bij de beantwoording van de vragen 36 tot en met 41 moet je soms gebruik maken van informatiebron 7 in de bijlage. Karin is zwanger van haar eerste kind. De aanstaande ouders verheugen zich enorm op de komst van de baby. Samen bespreken ze de veranderingen die hen te wachten staan. Zo komt ook de financiële kant aan bod. Want kinderen kosten nu eenmaal geld. Karin maakt zich niet zo n zorgen. Als je een kind krijgt, krijg je kinderbijslag. Hiervan kun je behoorlijk wat kosten betalen, volgens Karin. Gebruik informatiebron 7. 1p 36 Karin bekijkt op de site van de Sociale Verzekeringsbank de tabellen van de kinderbijslag. Bereken hoeveel kinderbijslag er voor dit eerste kind ontvangen zal worden tot het kind zes jaar wordt. Ga er van uit dat de bedragen niet veranderen. Schrijf je berekening op. GT-0233-a-11-2-o 10 lees verder

11 1p 37 Rainier wijst Karin er op dat de kinderbijslag lang niet genoeg zal zijn om alle kosten te betalen. Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) heeft berekend hoeveel kinderen gemiddeld kosten in procenten van het gemiddeld besteedbaar inkomen van een gezin. Dit staat weergegeven in onderstaande grafiek. Kosten kinderen in % van het besteedbaar inkomen 45 % aantal kinderen in een gezin Rainier zegt: De kosten per kind in procenten van het besteedbaar inkomen dalen als er meer kinderen zijn in een gezin. Laat door middel van een berekening zien dat deze bewering van Rainier klopt. 1p 38 Karin en Rainier hebben beiden een volledige baan. Als het kind geboren is zullen zij beiden één dag per week minder gaan werken. De overige drie dagen zal het kind naar de kinderopvang gaan. Als ze straks beiden één dag in de week thuis zijn, verwachten ze dat de vaste lasten zullen stijgen. Geef, naast de kosten van de kinderopvang, een mogelijke verklaring voor de stijging van de vaste lasten als beide ouders minder gaan werken. GT-0233-a-11-2-o 11 lees verder

12 Karin en Rainier gaan nu alvast een aantal zaken regelen. De kinderopvang moet geregeld zijn en ze willen geld opzij zetten, zodat er straks geld beschikbaar is als hun kind wil gaan studeren. 1p 39 Karin en Rainier openen een spaarrekening bij de ABC-Bank. Karin stelt voor om hierop elke maand 100 te sparen. Rainier wil aan het begin van elk jaar overmaken naar deze spaarrekening. Volgens Rainier levert dat uiteindelijk meer geld op na een jaar. Karin is het niet met hem eens. Wie heeft er gelijk? Leg je antwoord uit. Ook de kinderopvang is geregeld. Daar zijn hoge kosten aan verbonden. Via de website van de belastingdienst hebben ze gelezen dat ze in aanmerking komen voor een kinderopvangtoeslag. Dat wil zeggen dat ze een deel van de kosten terugkrijgen via de belastingdienst. De toeslag is grotendeels afhankelijk van het inkomen. Hoe hoger het inkomen, hoe minder toeslag. Dit is bij kinderbijslag niet het geval. 1p 40 Tineke, de vriendin van Karin zegt: Belachelijk dat ze die kinderopvangtoeslag afhankelijk maken van het inkomen. Dat ben ik niet met je eens, zegt Karin, ik vind het juist goed dat de overheid dat doet. Met wie ben jij het eens, met Tineke of met Karin? Geef een verklaring voor je mening. 1p 41 Als je alles op een rijtje zet, dan blijkt dat het krijgen van kinderen een hoop financiële gevolgen met zich meebrengt. De kosten worden hoger, terwijl het inkomen vaak daalt. Karin vindt dat het inkomenspatroon tijdens je carrière anders zou moeten lopen. Op het moment dat je hoge kosten hebt, bijvoorbeeld als je kinderen thuis wonen, zou je meer moeten verdienen en zodra ze het huis uitgaan, kun je met minder inkomen rondkomen. Rainier denkt dat werkgevers hier geen voorstander van zullen zijn. Geef een argument voor de mening van Rainier. GT-0233-a-11-2-o 12 lees verder

13 Chocolade Bij de beantwoording van de vragen 42 tot en met 46 hoef je géén gebruik te maken van informatiebronnen in de bijlage. Meswin is een arme boer in Afrika. Op het stukje land dat hij bezit, verbouwt hij cacao. Om een klein inkomen bij elkaar te krijgen, moet zijn hele gezin, de kinderen dus ook, meewerken op het land. Op die manier verdienen ze net voldoende om één keer per dag een maaltijd voor het gezin te hebben. Er is absoluut geen geld om de kinderen naar school te laten gaan. 1p 42 Omdat de familie geen geld heeft, kunnen ze niet investeren in technische hulpmiddelen. Daardoor kunnen ze dus ook niet hun productiviteit en daarmee hun inkomen verhogen: de armoede wordt van generatie op generatie doorgegeven. Dit wordt een vicieuze cirkel genoemd. Hieronder staat ook een vicieuze cirkel. Zet de verschijnselen op de juiste plek. Kies uit: gebrekkige scholing laag inkomen laag kennisniveau laag geschoold werk Doe het zo: schrijf de cijfers op je antwoordblad en zet de juiste verschijnselen erachter. 4 leven in armoede Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. GT-0233-a-11-2-o 13 lees verder

14 1p 43 Meswin levert zijn cacao aan een grote multinational die de cacao van alle kleine boeren opkoopt en doorverkoopt op de wereldmarkt. De multinational maakt veel winst. De prijs die Meswin ontvangt van de multinational is net voldoende om zijn gezin in leven te houden. Als de multinational de prijs die hij betaalt aan Meswin zou verlagen, om zelf nog meer winst te maken, heeft de multinational een probleem. Dit zou namelijk ongunstig kunnen uitpakken voor de leveringen van Meswin aan de multinational. Leg uit waarom het verlagen van de prijs die Meswin ontvangt, voor de multinational ongunstig zou kunnen zijn. In Nederland zijn diverse organisaties actief die zich bezig houden met eerlijke internationale handel. Fairtrade is een voorbeeld van een dergelijke organisatie. Deze organisatie betaalt de cacaoboeren een eerlijke prijs voor hun producten. Omdat de regering van zijn eigen land hieraan medewerking verleent, krijgt Meswin de kans zich aan te sluiten bij de handelscoöperatie van Fairtrade en kan hij voortaan hieraan zijn cacao leveren. 1p 44 In de volksmond wordt de cacao en chocolade die verhandeld wordt via de multinational oneerlijk genoemd en de cacao en chocolade die via Fairtrade verhandeld wordt eerlijk. De Europese Unie (EU) is tevreden met het bestaan van organisaties als Fairtrade. Het is voor de EU niet mogelijk om de invoer van oneerlijke cacao en chocolade te verbieden. Noem één maatregel die de EU wél zou kunnen nemen ter stimulering van eerlijke cacao en chocolade in de EU. 1p 45 Sommige mensen stellen dat de werkwijze van Fairtrade niet goed is, omdat de cacaoboeren niet zelfstandig worden, maar nog steeds afhankelijk zijn, nu echter van Fairtrade. Eigenlijk is er dus niet zo veel veranderd, zeggen ze. Geef een tegenargument voor deze mening. 1p 46 De prijs van een reep eerlijke chocolade is hoger dan van een oneerlijke reep. Vandaar dat supermarkten nog niet veel eerlijke repen in de schappen hebben liggen. Volgens een woordvoerder van Fairtrade moeten consumenten zorgen dat dit verandert. De consumenten hebben deze macht, aldus de woordvoerder. Verklaar hoe de consument ervoor kan zorgen dat de supermarkten de oneerlijke chocolade gaan vervangen door eerlijke chocolade. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. GT-0233-a-11-2-o* 14 lees verder einde

15 erratumblad economie CSE GL en TL Centraal examen vmbo Tijdvak 2 Opgaven Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor vmbo, Bij het centraal examen economie GL en TL vmbo op dinsdag 21 juni, aanvang uur moeten de kandidaten de volgende mededeling ontvangen. Deze mededeling moet bij het begin van de zitting worden voorgelezen en/of aan de kandidaten worden uitgereikt. Op pagina 2, bij vraag 5 moet de vraag Verklaar in werkelijkheid tante Heleen meer zal hebben uitgegeven bij de MIN-Markt dan je hebt berekend bij de vorige vraag. gewijzigd worden in: Verklaar waarom tante Heleen in werkelijkheid meer zal hebben uitgegeven bij de MIN- Markt dan je hebt berekend bij de vorige vraag. Het College voor Examens Namens deze, de voorzitter, drs. H.W. Laan GT-0233-a-11-2-o-E*

16 Bijlage VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 economie CSE GL en TL GT-0233-a-11-2-b

17 MINpunten Informatiebron 1 MINpunten sparen bij de MIN-Markt Hoe spaart u MINpunten? Bij de MIN-Markt kunt u ongemerkt een leuk bedrag bij elkaar sparen. Met een gegarandeerde winst van maar liefst %! Hoe? Gewoon, door bij elke hele euro die u bij ons besteedt, een MINpunt van 3 cent te kopen. U koopt 1 MINpunt (voor 3 cent) bij elke euro aan boodschappen. Met 200 MINpunten is uw spaarboekje vol. U levert uw volle spaarboekje in en ontvangt 8. Zo plakt - en pakt - u snel en makkelijk.% pure winst! Lekker warm uit je dak! Informatiebron 2 Wat houdt het NEON financieringsplan in? NEON wil dat iedereen energie gaat besparen. Daarom helpt NEON u met de financiering van energiebesparende producten. Het werkt als volgt. U koopt bij NEON producten waarmee u energie kunt besparen. U betaalt niet direct maar in termijnen via uw energierekening. Het door u af te lossen bedrag wordt maandelijks verrekend via uw energierekening Omdat u direct energie gaat besparen, kunt u al gauw een deel van de investering betalen met het geld dat u bespaart. Rekenvoorbeeld Dakisolatie Aanschaf dakisolatie 2.000,00 Looptijd in maanden 36 Effectieve rente op jaarbasis 11,02% Totaalbedrag 2.340,36 Te betalen maandbedrag 65,01 * Energiebesparing per maand 27,41 * de financiering wordt u aangeboden via financieringspartner De Hoge Bergen. Toetsing en registratie bij BKR Tiel. GT-0233-a-11-2-b 2 lees verder

18 Boze boeren! Informatiebron 3 Bedrijfskolom van melk boer producent (zuivelcoöperatie, melkfabriek) detailhandel (supermarkt; buurtwinkel e.d.) consument Informatiebron 4 Ontwikkeling melkprijs (indexcijfers) index jaar Legenda: consumentenprijs producentenprijs prijs bij de boer bron: GT-0233-a-11-2-b 3 lees verder

19 Gulle gevers of fiscale slimmeriken? Informatiebron 5 Van de site van de Belastingdienst Voor het aftrekken van gewone giften geldt het volgende: - Het totale bedrag van uw giften is meer dan het drempelbedrag. Wat u meer hebt betaald dan dit drempelbedrag, mag u aftrekken. - Het drempelbedrag is 1% van uw drempelinkomen, met een minimum van U mag voor deze giften in totaal niet meer aftrekken dan het maximum: 10% van uw drempelinkomen Drempelinkomen Het drempelinkomen is het totaal van uw inkomsten en aftrekposten in box 1, 2 en 3, maar zonder uw persoonsgebonden aftrek. Voorwaarden voor het aftrekken van periodieke giften Uw gift is een periodieke gift, als: - u de gift hebt laten vastleggen bij een notaris - u regelmatig (minstens 1 keer per jaar) bedragen overmaakt naar een instelling of een vereniging - deze bedragen steeds (ongeveer) even hoog zijn - u deze bedragen minimaal 5 jaar achter elkaar overmaakt - de instelling of vereniging u geen tegenprestatie levert voor de gift Voor periodieke giften geldt geen drempelinkomen of maximaal aftrekbaar bedrag. GT-0233-a-11-2-b 4 lees verder

20 Jeroen wil hulp van de EU Informatiebron 6 uitvoerwaarde uitvoerhoeveelheid jaren x euro in kilo's bron: CBS Karin en Rainier krijgen een kind Informatiebron 7 Kinderbijslag vanaf januari 2009 Kinderbijslag voor kinderen geboren op of na 1 januari 1995 bedrag in euro per kwartaal 0 t/m 5 jaar 6 t/m 11 jaar 12 t/m 17 jaar per kind 194,99 236,77 278,55 GT-0233-a-11-2b* GT-0233-a-11-2-b* 5 lees verder einde

21 Correctievoorschrift VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 economie CSE GL en TL TL Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores 6 Bronvermeldingen 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. Voorts heeft het College voor Examens (CvE) op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet CvE de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Examens. 2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de gecommitteerde toekomen. 3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Examens. GT-0233-a-10-1-c 1 lees verder

22 De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde. 4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het aantal scorepunten voor het centraal examen vast. 5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke gecommitteerde aanwijzen. De beoordeling van de derde gecommitteerde komt in de plaats van de eerdere beoordelingen. 2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat. 2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2,..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd. 3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel; 3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel; 3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld; 3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal; 3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven; 3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord; GT-0233-a-11-2-c 2 lees verder

23 3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen; 3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn. 4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal punten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend. 5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden. 8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven. 9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer. NB Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten. Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken. 3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 53 scorepunten worden behaald. Voor dit examen zijn de volgende vakspecifieke regels vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen punten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één punt afgetrokken tot een maximum van twee punten voor het geheel van de open vragen. GT-0233-a-11-2-c 3 lees verder

24 4 Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt 1 scorepunt toegekend. MINpunten 1 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste berekening: 2 / 6 x 100 % = 33,3% 2 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste reden: Klantenbinding: door de zegels komen klanten (vaker) terug in de winkel. 3 C 4 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste berekening: 738 x 6 / 52 = 85,15 5 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste verklaring: Een MINpunt koopt Heleen per hele euro. Dus ook als Heleen 1,99 uitgeeft, kan ze toch maar 1 MINpunt kopen. 6 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist voordeel: Mogelijkheid om informatie over koopgedrag van de klant te verzamelen. Geen aanschafkosten voor zegeltjes en boekjes. 7 maximumscore 1 Voorbeelden van juiste argumenten: zin 1: Bij de bank krijg je over ieder bedrag dat je spaart rente. Bij de bank hoef je niets te kopen om rente te krijgen. Bij MINpunten heb je pas winst als je het boekje vol hebt. Je bent verplicht je boodschappen bij de MIN-Markt te doen. zin 2: De winst / rendement op MINpunten is hoger dan op een bank(spaar) rekening. Je spaart ongemerkt en al met kleine bedragen. GT-0233-a-11-2-c 4 lees verder

25 Vraag Antwoord Scores Lekker warm uit je dak! 8 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: De dakkapel kost: 20 uur werkloon x 35 x 1,19 = 833,00 3 uur huur kraan x 50 x 1,19 = 178,50 materiaal x 1,19 = 4.165,00 1 De kosten voor de isolatie: 26 x 1,06 x 46 = 1.267, Totale kosten 6.444,26 9 maximumscore 1 vaste lasten Voorbeeld van een juiste verklaring: De isolatie wordt gefinancierd in de vorm van een lening. Maandlasten voor een lening vallen onder vaste lasten. Opmerking Uitsluitend het scorepunt toekennen bij een juiste verklaring. 10 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist argument: De rente die je betaalt is (veel) hoger dan de spaarrente. Je betaalt aanzienlijke kredietkosten ( 340,36). De besparing die het oplevert heb je ook als je niet financiert. 11 maximumscore 1 Voorbeelden van een juiste maatregel: subsidie geven op uitvoeren van isolatie btw-tarief verlagen Opmerking Niet goed rekenen: goedkoper maken, de overheid kan prijzen niet bepalen. Er moet duidelijk aangegeven worden, waardoor het isoleren dan goedkoper wordt. 12 E GT-0233-a-11-2-c 5 lees verder

26 Vraag Antwoord Scores Afdragen maar! 13 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: ,79 = 673,21 673,21 / x 100% = 29,27% 1 29,27% is afgerond 29,3% 1 14 C 15 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste uitleg: De prijzen van de goederen en diensten stijgen (inflatie). 16 maximumscore 1 Voorbeelden van een juiste uitleg: Op het loon van de moeder van Anne wordt in verhouding meer ingehouden dan op het loon van Anne. De moeder van Anne koopt goederen waarvan de prijzen meer zijn gestegen dan van de goederen van Anne. 17 maximumscore 1 (1) = meer belasting te laten betalen (2) = meer subsidies te geven (3) = vooruit Boze boeren! 18 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: / = 7.704,35 liter per jaar ,35 x 0,35 = 2.696,52 opbrengst per koe 1 Opmerking Een andere manier van afronden niet fout rekenen. GT-0233-a-11-2-c 6 lees verder

27 Vraag Antwoord Scores 19 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste verklaring: In de herfst/winter zal er minder aanbod van melk zijn, of een grotere vraag. 1 In de lente/zomer zal er meer aanbod van melk zijn, of een geringere vraag maximumscore 1 in de lente / zomer Voorbeeld van een juiste verklaring: De prijs bij de boer is in de lente / zomer het laagst. In die periode zal de winst bij de producent dus het hoogst zijn. 21 C 22 maximumscore 2 Voorbeeld van een juist argument: De boer levert niet rechtstreeks aan de supermarkt, de overige schakels willen hier ook geld aan verdienen 1 De supermarkt heeft ook (bedrijfs)kosten in verband met de verkoop van de melk 1 23 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist argument voor de mening van de economen: Zonder bemoeienis van de overheid heeft iedere producent een eerlijke kans. Hoe meer concurrentie, hoe lager de prijs. Dit is gunstig voor de consument. De belastingbetaler hoeft nu niet te betalen. Voorbeelden van een juist argument voor de mening van de boeren: Melk valt onder eerste levensbehoefte, daarin moeten we ons zelf kunnen voorzien. Boeren kunnen dan wel genoeg verdienen en hoeven niet verliesgevend te produceren. Boeren worden werkloos als ze niet kunnen concurreren. Gulle gevers of fiscale slimmeriken? 24 C 25 A GT-0233-a-11-2-c 7 lees verder

28 Vraag Antwoord Scores 26 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: 1% van = = maximumscore 1 Voorbeeld van een juist argument: De schenking dient aangegaan te worden voor vijf jaar (eis van de wetgever). De instelling is zo verzekerd van vaste inkomsten. 28 maximumscore 1 Voorbeeld van een juist argument: Als je de gift wel aftrekt en dus een deel terugkrijgt (tot ongeveer 52%), kun je dus bruto tot twee keer zoveel geven en netto toch evenveel kwijt zijn. Jeroen wil hulp van de EU 29 C 30 C 31 maximumscore 1 nadelig Voorbeeld van een juiste verklaring: De afnemers moeten meer dollars betalen voor dezelfde hoeveelheid euro s. Ze zullen daardoor minder kaas kopen. Opmerking Het scorepunt alleen toekennen als ook een juiste verklaring is gegeven. 32 maximumscore 1 Voorbeelden van een juiste verklaring: Wanneer de rente laag is, zullen consumenten en bedrijven eerder kiezen om geld te lenen, waarmee ze consumeren/investeren, waardoor de productie toeneemt. Wanneer de rente laag is, zullen consumenten en bedrijven minder sparen, waardoor de consumptie/productie toeneemt. 33 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: / = 3,95 1 De prijs verandert met 3,95-3,48 = 0,47 (gestegen) 1 GT-0233-a-11-2-c 8 lees verder

29 Vraag Antwoord Scores 34 C 35 maximumscore 1 Voorbeelden van een juiste uitleg: De EU beschermt haar eigen boeren omdat we anders geheel afhankelijk zouden zijn van producenten buiten de EU. Vele boerenbedrijven zouden niet meer kunnen bestaan en de boeren zouden werkloos worden. Karin en Rainier krijgen een kind 36 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste berekening: 6 x 4 x 194,99= 4.679,76 37 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste berekening: Kosten per kind in % van het besteedbaar inkomen: Bij 1 kind: 17% van het besteedbaar inkomen. Bij 2 kinderen: 26% / 2 = 13% van het besteedbaar inkomen. Bij 3 kinderen: 33% / 3 = 11% van het besteedbaar inkomen. Bij 4 kinderen: 40% / 4 = 10% van het besteedbaar inkomen. Opmerking De leerlingen hoeven niet alle 4 berekeningen te laten zien. 38 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste verklaring: Er zal meer gebruik gemaakt worden van elektra, gas, water enz. 39 maximumscore 1 Rainier. Voorbeeld van een juiste uitleg: Bij aan het begin van het jaar krijgen ze rente over dit hele bedrag. Bij 100 in de maand staat er pas aan het eind van het jaar op de rekening. De rente wordt dan over een lager gemiddeld jaarbedrag berekend. Opmerking Het scorepunt alleen toekennen als ook een juiste verklaring is gegeven. GT-0233-a-11-2-c 9 lees verder

30 Vraag Antwoord Scores 40 maximumscore 1 Voorbeeld van een juist argument voor de mening van Tineke: De overheid wil dat iedereen blijft werken als er kinderen komen. Dit moet je dus niet minder aantrekkelijk maken als je een hoger salaris gaat verdienen. Voorbeeld van een juist argument voor de mening van Karin: Met een hoog inkomen zijn de kosten makkelijker te dragen dan met een laag inkomen, dan heb je minder toeslag nodig. 41 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist argument: De werkgever is bang dat het voor een werknemer niet motiverend is als hij een lager salaris in het vooruitzicht heeft aan het eind van zijn carrière, waardoor er geen prikkel ontstaat om erg zijn best te doen. Een werkgever wil niet een hoog salaris betalen aan een werknemer met weinig ervaring. Chocolade 42 maximumscore 1 (1) = gebrekkige scholing (2) = laag kennisniveau (3) = laag geschoold werk (4) = laag inkomen 43 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist antwoord: Als Meswin zo weinig krijgt dat hij zelfs zijn gezin niet meer van voedsel kan voorzien, heeft verbouwen van cacao geen zin meer en zal hij daarmee stoppen en dan heeft de multinational geen cacaolevering meer. Een lager inkomen voor Meswin betekent dat hij minder goed in staat is te werken. Dit houdt in een lagere productie van cacao en minder leveringen aan de multinational. Hij verkoopt de cacao aan iemand anders. 44 maximumscore 1 Voorbeelden van een juiste maatregel: invoerbeperkingen voor niet eerlijke chocolade en cacao. invoersubsidie voor eerlijke chocolade en cacao. subsidie aan Fairtrade. GT-0233-a-11-2-c 10 lees verder

31 Vraag Antwoord Scores 45 maximumscore 1 Voorbeeld van een juist tegenargument: Boeren hebben nu kans zelfstandig te worden en te investeren en op termijn onafhankelijk te worden. 46 maximumscore 1 Voorbeeld van een juiste verklaring: Als consumenten zorgen voor veel vraag naar eerlijke chocolade en de oneerlijke chocolade niet meer kopen, zullen de supermarkten gedwongen worden in plaats van oneerlijke chocolade, meer eerlijke chocolade aan te bieden. 5 Inzenden scores Verwerk de scores van alle kandidaten per school in het programma WOLF. Zend de gegevens uiterlijk op 24 juni naar Cito. 6 Bronvermeldingen bron 4 bijlage, pag. 3 bron 6 CBS, bijlage, pag. 5 GT-0233-a-11-2-c* 11 lees verder einde