WETENSCHAPSDAG Het thema: 'Ken je krachten'

Transcriptie

1 Het thema: 'Ken je krachten' WETENSCHAPSDAG 2005 NB: De nummers tussen (.) achter bepaalde tekstgedeelten verwijzen naar VESTA nummers/pagina's (en andere literatuur) waar genoemd onderwerp (al eerder) behandeld is. [Zie onderaan dit artikel] Omdat er dit jaar géén subsidie werd verstrekt (door Stichting 'WETEN'), waren er (slechts) twee -vertrouwde- sprekers, Jan Voet en Dr. V.d. Horn. Jan liet eerst een filmpje zien over de uitdijing van het heelal, welke (naar nu blijkt) zich steeds sneller voltrekt! Dit gegeven was -voor VESTA donateurs- voor een deel niet nieuw. Op de wetenschapsdag van vorig jaar was dit reeds behandeld (1) De -geheimzinnige-, nog niet begrepen z.g. 'donkere energie' (1) door Einstein reeds ingevoerd als de 'kosmologische constante'- moet hiervoor verantwoordelijk worden gesteld. De totale materie in het heelal bestaat voor slechts 4% uit 'zichtbare materie' (waarvan we de helft maar ook echt kunnen zien), 23 % is de z.g. 'donkere materie' (1 en 2) welke afgeleid wordt uit (kromming van) baanbewegingen. De overige 73 % wordt toegeschreven aan z.g. donkere (vacuüm) energie. Dit is in feite een tegenhanger van de zwaartekracht die massa's elkaar doet aantrekken, verantwoordelijk is voor vertraagde uitdijing en de oorzaak is van een gekromd heelal. De vacuümenergie doet massa's juist afstoten en dit effect overheerst dus de aantrekking. Uiteindelijke conclusie: we leven in een vlak heelal! Maar... we (d.w.z. de astronomen) zitten niet stil. De succesvolle COBE (1) ontdekte enige jaren geleden 'rimpelingen' in de (naar men dacht uniforme) verdeling van de z.g. 'achtergrondstraling' (3) 30 juni 2001 is de opvolger van de COBE, de MAP (Microwave Anisotropy Probe) gelanceerd. (4) Om geen last te hebben van storende invloeden van de aarde (zoals magnetisch veld en microgolfstraling) is ze geplaatst in L-2, één van de punten van Lagrange, een miljoen km van de aarde vandaan. De satelliet zou 2 jaar operationeel blijven maar, zoals zo vaak, hij werkt nog steeds. NB: Jan klaagde een beetje dat er zoo weinig resultaten van de MAP bekend gemaakt werden. Zou daar iets achter steken? Eén (bekend gemaakt) resultaat is wel dat reïonisatie van H (t.g.v. UV straling van bv Quasars) al na 200 miljoen jaar op gang kwam. NB: tot j (na de oerknal) was het heelal totaal geïoniseerd en dus donker (en ondoorzichtig). (5) Dr. van der Horn begon met een overzicht van het begrip 'kracht'. Zo kennen we bv de trekkracht, spierkracht, 'paardenkracht'. E.e.a. werd toegelicht met geestige plaatjes van bv Bommel. Uiteraard kennen we ook de zwaartekracht. Andere -fundamentele- krachten zijn de elektrische en magnetische kracht (blijkt in feite één kracht, de z.g. elektromagnetische kracht), de sterke kernkracht (welke de protonen en de

2 neutronen in de kern bij elkaar houden) en de zwakke kernkracht (verantwoordelijk voor radioactieve processen). Zoals bekend (?) volgen de zwaartekracht en de elektrische kracht dezelfde wet: evenredig met het product van de massa's/ladingen en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand. De zwaartekracht is altijd aantrekkend, de elektrische kracht kan aantrekkend of afstotend zijn, al naar gelang de ladingen ongelijk of gelijk zijn. Stellen we de sterke kernkracht op één dan is de elektromagnetische kracht 1/137 en de zwakke kernkracht 1/ daarvan. De zwaartekracht is daarbij volkomen te verwaarlozen: Ook kwamen witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten ter sprake als overblijfselen van 'normale' en (zéér) zware sterren. die aan het einde van hun 'normale' bestaan explodeerden (6) Bij witte dwergen doet zich een eigenaardig verschijnsel voor: hoe groter de massa (nooit meer dan 1,4 x massa zon) hoe kleiner de straal. Wordt de massa nog groter dan ontstaat (door relativistische en quantummechanische eigenschappen) een zg neutronenster (waarbij de protonen en electronen zo dicht op elkaar gepakt zitten dat ze neutronen vormen), het restant na een supernovauitbarsting, of een zwart gat (na een zg hypernova-explosie).(7) Literatuurverwijzingen: (1) VESTA 74/6 (4) Inf.blad 285-6/9 (7) VESTA 51/9 (2) VESTA 39/15 (5) Inf.blad 314/3 (8) VESTA 53/3 (3) VESTA 32/15 (6) VESTA 69/7 Actueel Het ligt in de bedoeling van 'actueel' een vaste rubriek in VESTA te maken waarin de laatste - meest -interessante ontwikkelingen (feiten, gebeurtenissen, nieuwe theorieën etc) behandeld zullen worden. Helaas moeten we een keuze maken want elk jaar zijn er wel meer 100 (!) actuele zaken te vermelden. Ditmaal allemaal nieuws van dit jaar in ons zonnestelsel. I Juli: De 'georganiseerde' inslag op de (kern van) de komeet Tempel-1, om daaruit (meer) te weten te komen over de samenstel-ling ervan. Een 'bewuste' inslag op een ander hemellichaam, het was nog niet eerder voorgekomen. Natuurlijk waren er weer 'azijnpissers die bang waren voor een verstoring van de baan van de komeet: hij zou eens op de aarde terecht kunnen komen! Het effect op de komeet was echter te vergelijken met dat van een mug op een olifant! Maar eerst iets over het verschijnsel komeet (voor diversen wel oude kost). [Zie ook VESTA 59 pg 3-7 en VESTA 60 pg 3-5] Er worden -in principe- twee soorten kometen onderscheiden. I. De periodieke kometen (verschijnsel ontdekt door Halley) die sterk elliptische banen om (vrijwel altijd) de zon beschrijven. Men veronderstelt dat ze oorspronkelijk uit de Kuipergordel komen. De Kuipergordel is een groep van (vrij kleine) hemellichamen, ijsdwergen, op een afstand vanaf Neptunus. NB: Pluto is in feite ook als een relatief groot Kuipergordel object is te

3 II. beschouwen. Onder invloed van de -regelmatig terugkerende- zonnestraling hebben deze kometen al veel gassen verloren en zijn de buitenste lagen verweerd. Niet-periodieke kometen welke slechts éénmaal -in een parabolische baan- langs de zon scheren waarbij sommigen door de zon worden opgeslokt. Deze worden verondersteld uit de z.g. Oortwolk te komen. Dit is een soort halo van ons zonnestelsel, voorbij de Kuiper-gordel, met een diameter van ongeveer 2 lichtjaar. Door hun geringe afmeting worden kometen pas zichtbaar indien ze de zon dicht naderen. Er vormt zich dan een lichtgevende staart, vanaf de zon gericht. Het verschijnen van een komeet is, zelfs voor astronomen, altijd een verrassing. Veel amateurastronomen turen nachten lang de hemel af in de hoop een komeet te ontdekken. In dat geval krijgt de komeet de naam van de ontdekker! 12 januari 2005 werd de Deep Impact gelanceerd om op 1 juli bij de komeet aan te komen. Een raket -de impactor (massa 360 Kg)- werd toen gelanceerd om met een snelheid van 10 km/s zich in de 6 km grote komeetkern te boren. De raket had een camera aan boord die -tot 3 seconden vóór de inslag!- foto's maakte, doorgeseind naar het moederschip. Details, slechts enkele meters groot waren daarop zichtbaar! Gevolg van de inslag was een enorme flits, een krater van ruim 100 m en een wolk -duizend tonvan gas, ijs en stof tot honderden km hoog, welke onderzocht werd met grote telescopen op Mauna Kea waarbij ook de flits werd waargenomen. Deze wolkvorming duidt op een vrij 'zachte' structuur en een stoflaag aan de oppervlakte van tientallen meters dik. De temperatuur liep op tot een paar duizend graden. Door de inslag kon men de diepere lagen onderzoeken die bleken te bestaan uit een ingewikkeld mengsel van silicaten, organische verbindingen en water. Verrassend was wel de conclusie dat dit hetzelfde materiaal was als van de niet-periodieke kometen, uit de Oort-wolk afkomstig. Dus toch slechts één soort komeet, beide aanvankelijk gevormd tussen de banen van Jupiter en Saturnus? Hier is de temperatuur 'hoog' genoeg om deze verbindingen te vormen. Een andere verrassing was de aanwezigheid van cirkelvormige structuren van 40 tot 400 m, lijkend op inslagkraters. Deze actie is niet het einde van de missie Deep Impact. December 2007 zal het vrij dicht langs de aarde vliegen. Misschien heeft NASA vóór die tijd alweer een ander klusje klaar liggen? Literatuur: Informatie blad 323/6, 324/7 en 331/2en 3 NRC 9/05 G.Beekman Natuur.Wetenschap. & Techniek sept.2005 pg 16 Alhoewel niet-actueel toch nog even aandacht op het verschijnsel 'natuurlijke' inslagen' (van een kleiner op een groter hemellichaam). Meest bekend -en berucht- is natuurlijk de -vermoedelijke-inslag van een meteoriet 65 miljoen jaar geleden op aarde (waarbij o.a. de Dinosauriërs uitstierven.

4 De inslag van de in 20 brokken uiteengereten komeet Schoemacher-Levy 9 op Jupiter, tussen 16 en 22 juli 1994, zorgde voor de grootste waarnemingscampagne in de geschiedenis van de sterrenkunde. De komeet werd (pas) 25 maart 1993 voor het eerst waargenomen. Terug rekenende computerberekeningen lieten zien dat het vroeger een om de zon draaiende komeet was, in 1971 door Jupiter 'ingevangen' en toen daarvan een satelliet werd in een zéér langgerekte baan. Door de getijdekrachten van Jupiter werd deze komeet, 6 tot 10 km groot, in 20 brokken gesplitst, waarvan de grootsten meer dan een km in doorsnee waren. Uit berekeningen bleek dat in juli 1994 Jupiter in de baan kwam te liggen! Men was dus gewaarschuwd. Met een snelheid van 60km/s boorden de brokken (een snoer van meer dan miljoen km lang) zich (tussen 16 en 22 juli) in de gasvormige atmosfeer. Dergelijke inslagen van 'snoeren' komeetbrokken waren eerder voorgekomen -zoals uit diverse foto's bleek- maar nu was men er voor het eerst getuige van! Literatuur: NRC artikelen van o.m. George Beekman in '94 en '95 II Juli: Bij I is de Kuipergordel al ter sprake gekomen: Objecten bestaande uit een verzameling 'ijsdwergen' voorbij Neptunus, daarom ook wel transneptunianen genoemd, De grootste daarvan (tot 29 juli/05!) was Pluto, ontdekt in 1930, toen men nog geen weet had van deze gordel en dus als de 9e planeet beschouwd werd. Moeten we nu alle Kuipergordel objecten ook planeten gaan noemen? Neen, dat werd te gek. Men nam als grens de afmeting van Pluto. Maar op 29 juli is door Brown de ontdekking van een object 2003UB313, groter dan Pluto, bekend gemaakt. Dit is dus de tiende planeet! Diameter 2860 km (Pluto 2320 km) Omloopstijd (elliptische baan) 560 jaar (Pluto 248 j). Tegelijk werden twee andere objecten gevonden, iets kleiner dan Pluto maar toch nog flink groot. Zie figuur rechts Banen van de Kuipergordel objecten, juli 2005 bekend gemaakt. Pikante bijzonderheid is wel dat ook de Spanjaard Ortiz 2 dagen voor 28 juli (!) de ontdekking had gemeld en zich zo als ontdekker profileerde. Maar ten onrechte: al 'Goochelend' was hij hiervan op de hoogte gekomen. Zijn gedrag geldt dan ook als onbehoorlijk. Literatuur: IB aug pg 1, NRC sept 05 D. van Delft. III Juli: De Japanse KamLAND-detector (Kamioka Liquid scintillator Anti Neutrini Detector) heeft als eerste geoneutrino's waargenomen. Deze worden in het inwendige van de aarde geproduceerd. Literatuur NRC aug.05 D. v Delft

5 IV Augustus: De Japanse ruimtesonde Hayabusa is in augustus geland op de planetoïde Itokawa, een 600 m lang rotsblok tussen Mars en Aarde, dat in 12,5 uur om zijn as draait. Met een speciale techniek worden bodemmonsters genomen om deze mee terug te nemen naar aarde. Literatuur: NRC aug.05 G,Beekman V November: 9 november heeft de ESA de Venus Express gelanceerd. Deze moet na 162 dagen aankomen bij Venus om daarvan de 'helse' atmosfeer te onderzoeken. Lit.:IB aug 2005 pg 7 NRC 8/11/05 G.Beekman Ruimtevaartuigen als de Cassini en de Mars Express doen intussen ook vele interessante ontdekkingen. Een overzicht hiervan komt in een later VESTA nummer KOSMOLOGIE Natuurlijk zijn er astronomen, zoals Imke de Pater (1), die het liefst 'dicht bij huis' -ons zonnestelsel- blijven, maar veel astronomen zoeken het juist zo ver mogelijk -dus in het prille begin van ons heelal. Kosmologie is een hot item. Dat was vroeger -nog niet eens zo lang geleden!- wel anders: Het heelal zoals het nu is, zou altijd zo bestaan hebben! Pas de laatste 75 jaar - na 4000 jaar astrologie/astronomie een ademtocht!- is men daar geheel anders over gaan denken. Vier belangrijke ontdekkingen hebben hierin een rol gespeeld. I In 1929 ontdekte Hubble m.b.v. het Doppler effect, in spectra van sterren, het z.g. uitdijend heelal : het heelal dijt uit met een snelheid, evenredig aan de afstand (2) II In 1963 ontdekten Penzias en Wilson -bij toeval- de kosmische achtergrondstraling (3). III Ook in 1963 (en wel op 5 februari 2 uur s middags) poneerde Maarten Schmidt het verschijnsel quasar (quasi stellair object). IV In 1967 werd -ook al weer bij toeval- de eerste gammaflitsen z.g. GRB's (Gamma Ray Burst) ontdekt. Quasars en GRB's hangen -gedeeltelijk- met elkaar samen. Ze zijn nog niet eerder in VESTA behandeld, mooie gelegenheid dat nu dus te doen. NB: Voor Gammastraling/flitsen zie straks in VESTA nr 77

6 Literatuur: (1) NatuurWetenschap&Techniek nov.'05 pg 32 (2) NRC 10/05 D. v Delft (3) VESTA 29/13 (4)VESTA 32/15 QUASARS Vlak na de oorlog ontstond een nieuwe loot aan het astronomie firmament, de radioastronomie. Radiogolven zijn elektromagnetische golven met een golflengte tussen de en de 1 m. Hun naam danken ze aan het feit dat deze golflengten gebruikt worden voor de radio-ontvangst. Er zijn 3 gebieden, de lange golf (tot 1000m) de middengolf ( m) en de korte golf (100-1m). Deze golven, ook uit het heelal afkomstig, kunnen ongehinderd de dampkring passeren, sterker nog, ze zijn zelfs overdag te traceren. Door de enorme golflengte (miljoen tot miljard keer groter dan zichtbaar licht!) is wel speciale apparatuur vereist: enorme (uiteraard parabolische) spiegels met diameters van 10 of meer meter. Heel bekend is natuurlijk onze radiosterrenwacht bij Dwingeloo. Aan de hemel werden vele radiobronnen ontdekt. Probleem bij radioastronomie was wel dat de positie van de bronnen heel onnauwkeurig kon worden vastgesteld. Met behulp van interferometrie (gebruik van vele met elkaar verbonden radiosterrenwachten tegelijk) kan dat verbeterd worden. In 1960 en '62 werden twee z.g. 'radiosterren' gevonden, radiobronnen die samenvielen met een 'ster'. Men wist er geen verklaring voor totdat Maarten Schmidt (op 5 februari 1963), bij bestudering van het spectrum van deze sterren, een enorme roodverschuiving ontdekte (m.b.v. lijnen uit het H spectrum). Rechter figuur: Verband tussen de Vluchtsnelheid V (in % van c) roodverschuiving Z en de afstand A (in miljarden lichtjaren) Onderaan: Jaren die de waarnemingsgrens aangeven Conclusie: deze 'radiosterren' staan op afstanden van vele miljarden lichtjaren! Dit was verder dan de (tot die dag) bekende verste sterrenstelsels. De 'radiosterren' werden 3C273 en 3C48 genoemd (de 273e resp. 48e bron uit de 3e Cambridgecatalogus). Daarna werden nog vele van deze zeer veraf staande 'sterren' (ook zonder radiostraling) gevonden die men quasistellaire objecten, ook wel Quasars ging noemen.

7 Bijzonder was ook dat sommige quasars snelle veranderingen in helderheid, soms binnen een dag vertoonden. Hieruit concludeerde men: de afmeting kan niet veel meer zijn dan één lichtdag, dit is ongeveer de afmeting van ons zonnestelsel, 10 miljard maal kleiner dan een sterrenstelsel! Hoe kon dat?? Notoire dwarsliggers waren Hoyle en ARP (die ook de oerknaltheorie bestreden). We gaan op hun argumenten maar niet in. Het duurde overigens nog tot de jaren tachtig(!) voordat men iets meer ging begrijpen van het verschijnsel quasar. Door verbeterde apparatuur ontdekte men bij quasars met kleinere roodverschuiving nevelachtige structuren. Vermoeden: quasars zijn superheldere kernen van zeer veraf staande sterrenstelsels (waarvan het grootste deel dus onzichtbaar is). Ook werd ontdekt dat het beeldje van een quasar door een sterrenstelsel ervoor kon worden verplaatst of in meerdere beeldjes gesplitst. Hier was sprake van een z.g. gravitatielens. Quasaronderzoek bleef moeizaam en tijdrovend, het is tenslotte maar een punt. Dankzij ruimteonderzoek kan er echter bij alle golflengtegebieden onderzoek worden gedaan. Dichtbij (zoals in onze supercluster) vinden we geen quasars. Bij grotere afstanden neemt het aantal toe, tot een maximum, daarna neemt het aantal weer af. Ongeveer een miljard jaar na het ontstaan van het heelal ontstonden quasars, na twee miljard jaar was er een maximum, daarna nam het aantal weer af. Quasars zijn vermoedelijk een manifestatie van een bepaald stadium in de evolutie van sterrenstelsels en hebben veel gemeen met z.g. Seyfert-stelsels, al bekend sinds Deze stelsels hebben ook een heel heldere kern. Ze vertonen ook snelle verandering in helderheid en hebben zwakke buitengebieden. Belangrijke vraag: hoe verklaart men die enorme (stralings)energie, door die zeer heldere kern uitgezonden? Kernenergie (verantwoordelijk voor de straling van sterren) is hiertoe volstrekt ontoereikend, neen men moet het zoeken in zwaartekrachtsenergie. Men veronderstelt de aanwezigheid van een zwart gat (met een massa van vele miljoenen zonnen). Daaromheen draait een kosmische gaswolk (accretieschijf) die door wrijving (botsingen van onderlinge deeltjes) een langzame instroming van het gas naar het midden veroorzaakt. Het gas verdwijnt tenslotte in het zwarte gat maar voor het zover is wordt zwaartekrachtsenergie in andere energievormen omgezet. Een dergelijk proces noemt men accretie. Dit is een zeer efficiënt proces. Bij kernenergie wordt < 1 % van de massa in energie omgezet, bij neutronensterren is dat al 10% en bij zwarte gaten zelfs 40 %! Deze energie wordt afgevoerd in de vorm van straling. Hoe dit gebeurt is lastig te beantwoorden. We kennen: I. Synchrotonstraling waarbij elektronen zich in een cirkelbaan in een magnetisch veld bewegen, II. Thermische straling (door oscillerende elektronen uitgezonden) 3) Remstraling die ontstaat wanneer snel bewegende elektronen door botsingen plotseling van koers veranderen. Door de aard van de straling kunnen we dus afleiden welk mechanisme haar heeft opgewekt. Een van de best onderzochte quasars is 3C 273 (de eerst ontdekte), vooral omdat hij relatief 'dicht bij' staat (2,3 miljard lichtjaar) en daardoor ook zeer lichtsterk is. Zoals alle actieve melkwegstelsels vertoont 3C 273 jets. Onderzoek naar deze quasar is o.m. gedaan door de röntgentelescoop HEXE (High Energie X- ray experiment) welke aan een ballon is opgelaten tot in de stratosfeer. Ontstaan van quasars Quasars worden vermoedelijk gevormd door het samensmelten/botsen van twee of meer stelsels. Recente opnamen, gemaakt met de VLT (Very Large Telescoop) tonen een (verre) quasar bezig om met nabije stelsels samen te smelten. Structuren -te zien op de opnamen- vormen een duidelijke aanwijzing dat de enorme energieproductie van de quasars samenhangt met de zwaartekrachtswisselwerking tussen melkwegstelsels. Maar hoe is dan de eerste quasar en het eerste zwarte gat ontstaan? Volgens de huidige kosmologische theorie waren de eerste sterren reuzesterren, gevormd door samenballing van donkere oermaterie, met een massa van 10 tot 1000 maal die van de zon (!). Door deze enorme

8 massa explodeerden deze reuzesterren na korte tijd (hoe meer massa de ster heeft hoe korter de levensduur) waarbij zwarte gaten werden gevormd. Door aangroei en versmelting ontstonden zoo reuze zwarte gaten. In de kosmologie kent men (evenals bij geschiedenis) een aantal tijdvakken: I De oude geschiedenis. Dit is de tijd tot jaar na de oerknal (VESTA 31/4-6). Na de 'schokkende' eerste drie minuten (zie ook Steven Weinberg: de eerste 3 minuten) gebeurde er in feite weinig: Het heelal bestond uit protonen, elektronen en He-kernen en maal zoveel fotonen. Alles dijde uit. De uitdijende fotonen vormden de -latere- achtergrondstraling. II De Middeleeuwen: na jaar. De temperatuur van het heelal was intussen gedaald tot 3000 K waarbij het mogelijk was om atomen te vormen uit protonen, He-kernen en elektronen, scheiding van materie en straling. (VESTA 32/16) III De Renaissance. Vanaf?? De eerste sterren -en daaruit de eerste sterrenstelsels- worden gevormd. Deze z.g. eerste generatie sterren bestond dus uitsluitend uit H en He. Belangrijke vraag voor kosmologen was: wanneer ontstonden de eerste sterren? Men kon natuurlijk proberen uit te zoeken hoe veraf (lees hoe jong) de eerste stelsels waren. Probleem hierbij is dat steeds verder af staande stelsels niet alleen door deze grote afstand steeds lichtzwakker worden, maar in het begin van hun bestaan ook maar heel weinig straling uitzenden. Er is echter nog een andere methode. Op de tijdgrens Middeleeuwen-Renaissance bestond het heelal uit atomaire waterstof. Maar het UV-licht van de eerste sterren deed deze (atomaire) waterstof weer ioniseren. Nu is geïoniseerd waterstof transparant voor licht maar neutraal waterstof absorbeert dit op bepaalde golflengten. Dit betekent dat het spectrum van de eerste lichtbronnen -nog omringd door neutraal gas (vnl waterstof) in bepaalde golflengtegebieden donker zal zijn! Dit effect werd al in 1965 voorspeld door Gunn en Peterson en werd -naar hen- de Gunn- Peterson trog genoemd. Dus nu op zoek naar deze trog! Op 10 oktober 2001 is deze trog nu gevonden in het spectrum van een quasar van 800 miljoen jaar oud. Op deze manier hebben quasars dus hun steentje aan de kosmologie bijgedragen: De eerste sterren ontstonden zo n 800 miljoen jaar na de oerknal. En deze (reuze)sterren explodeerden snel tot zwarte gaten die aangroeiden/versmolten tot zwarte gaten van vele miljoenen zonsmassa's en daarmee de eerste quasars vormden, ( jaar na de oerknal, bij de leeftijd van het heelal op 13,6 gesteld, op een afstand van 12,8 miljard lichtjaar. Laatste nieuws! November 2005: UV licht, uitgezonden door de eerste sterren en stelsels is door de uitdijing naar het infrarood verschoven: z.g. kosmische IR achtergrondstraling. M.b.v. opnamen van de IR telescoop Spitzer is het nu gelukt (na verwijdering van storende bronnen) de straling van de eerste reuzesterren (massa meer dan 100 x de zon!) -er waren toen geen stelsels- van nog maar 200 miljoen jaar oud (!) waar te nemen! Geraadpleegde literatuur: Natuur & Techniek 57/302, 73/32 NRC G.Beekman 10/9/92 Mister Quasar Dec/01 Op naar de trog. Sept/02 Eerste licht. Nov/05 (!) IR sat. ziet eerste sterren. Informatieblad 278/5, 280/7, 284/5 De verhandeling over Gammaflitsen zult U het volgend VESTA-nummer aantreffen. Heiloo november 2005 Jaap Kuyt