GEO-INFO 7. Spelen met plannen De burger als planoloog. Het Gebiedsmodel Een hulpmiddel voor doelmatige gebiedsontwikkeling

Transcriptie

1 GEO-INFO 7 Vakblad van Geo-Informatie Nederland jaargang 10 Spelen met plannen De burger als planoloog Het Gebiedsmodel Een hulpmiddel voor doelmatige gebiedsontwikkeling Epidemische vormen Mazelen op de kaart

2 BGT een goed idee! De opzet van de Basisregistratie Grootschalige Topografie betekent voor gemeenten en alle overige bronhouders een fikse uitdaging. Crotec biedt met C-SAM beheer een complete en gebruiksvriendelijke oplossing om de BGT conform de landelijke IMGeo 2.1 standaard op te bouwen. Daarmee wordt de BGT een goed idee! C-SAM De C-SAM beheer-applicatie maakt onderdeel uit van het C-SAM ópen geo-fundament. Kenmerken C-SAM beheer: Geschikt voor het volledige transitieproces Transparante integratie van bestaande data Automatische objectvorming Controle op kwaliteit en volledigheid Aansluiting met beheersystemen openbare ruimte Kooikersweg 2, 5223 KA s-hertogenbosch BGT goed idee? T: E: W:

3 Geozomer Terwijl ik dit schrijf, beginnen de mussen om zich heen te kijken: toch zomer in Nederland? Als u dit leest dan zijn de meesten van ons mogelijk weer wat gebruind aan het werk. Kortom, in deze komkommertijd wordt van mij een bijdrage verwacht. Wat kunt u in dit nummer verwachten? Ik denk weer een dwarsdoorsnee van ons werkveld. Laat ik het rondje doen om u te verleiden om verder te bladeren en lezen. Hein Corstens neemt ons mee in de wereld van de modellen. Hoe krijg je een deel van de werkelijkheid bij anderen gepresenteerd. Is meten niet veel anders? Een deel van de wereld vertalen in een beeld dat anderen verder kunnen gebruiken. Gé Lobé neemt ons mee in de veranderingen van de Rijksdriehoeksmeting. De vanzelfsprekendheid van de aanwezige infrastructuur maakt dat het onderhouden en bijhouden ervan al bijna onzichtbaar is. Om maar te zwijgen van het Europees verband dat daarbij om de hoek komt kijken. Tot slot een oproep om ook de bijdragen van Adri, onze vliegende reporter, tot u te nemen. Hij blikt terug in de tijd, maar attendeert ook bezoeken aan actualiteit. Alles met Geo als meer of minder zichtbare spin. Klaas van der Hoek GEO-INFO 7 Vakblad van Geo-Informatie Nederland jaargang 10 Spelen met plannen Serious Gaming in de schoenen van een planoloog Het Gebiedsmodel Een hulpmiddel voor doelmatige gebiedsontwikkeling Epidemische vormen Mazelen op de kaart Deze zomer is daarmee dan ongetwijfeld de opmaat tot het traditionele najaar met themabijeenkomsten te kust en te keur. Vergeet daarbij niet ons 10-jarig jubileum te bezoeken! Zo n bijeenkomst is het middel om samen even terug te blikken, maar vooral om naar de toekomst te kijken. Waar kunnen wij dienstbaar zijn in een nog beter functioneren van overheid en particulier. Kortom wie zet ons de komende tijd op de kaart. U hebt als lezer en lid daarvoor een uitnodigende kans. Laat van u horen zou ik willen zeggen! Klaas van der Hoek Lezerspanel Doet u ook mee met het lezerspanel? Vanaf nummer 5 vragen we 200 lezers mee te denken over de wijzi ging en die wij door gaan voeren in Geo-Info. Meld u aan! Stuur een mail naar: info@geo-info.nl o.v.v. Aanmelding Lezerspanel. MIJNGIN Meer informatie over MIJNGIN en hoe daar gegevens aan te vullen en te verbeteren vindt u door in te loggen op Geo-Info

4 Partners Geo-Informatie Nederland Agenda GIN Subcoast Symposium Low Lands and High Seas Datum: 25 september 2013 Locatie: Hoogheemraadschap Delfland, Delft Aanmelden: INTERGEO Datum: oktober Locatie: Essen, Duitsland Meerinformatie: Kennisdag: Surfen door het stelsel van basisregistraties Datum: dinsdag 1 oktober 2013 Locatie: Gemeente Rotterdam Tijd: uur Thema s: Beter benutten, gebruik van het stelsel in toepassingen Meer informatie: De pabo-netwerkdag - Thema Geo-ICT Datum: 9 oktober 2013 Locatie: KNAG, Utrecht a.beek@knag.nl Meer informatie: Themabijeenkomst GIN Oost Thema: Duurzaam GIS Datum: 7 november 2013 Locatie: Gemeentehuis Hardenberg Lustrumfeest GIN 10 jaar Datum: 28 november 2013 Locatie: Amersfoort Tijd: uur Meer informatie en inschrijven vanaf 1 september a.s. via redactie@geo-info.nl Foto omslag: Spelen met plannen / De burger als planoloog Colofon Uitgever Geo-Informatie Nederland Redactieadres Redactie Geo-Info Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) gi@geo-info.nl Redactie Geo-Info Hoofdredacteur: Roelof Keppel Redacteuren Adri den Boer Klaas van der Hoek Bart Huijbers Milo van der Linden Edward Mac Gillavry Ad van der Meer Ferjan Ormeling Frans Rip Bladmanagement Motivation Office Support bv, Nijkerk Inzenden kopij Indienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie. Zie ook onder Geo-Info. Advertentie-exploitatie Motivation Office Support Jan van de Vis Telefoon: acquisitie@mos-net.nl Algemen gi@geo-info.nl Advertentietarieven op aanvraag Vormgeving en druk VdR druk & print, Nijkerk Abonnementen / inlichtingen Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) administratie@geo-info.nl Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via . Een abonnement of lidmaatschap kan op elk gewenst moment ingaan en wordt voor een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal drie maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per wordt opgezegd. Abonnementsprijzen per jaar voor 2013 Persoonlijk lidmaatschap: 59 incl. 6% btw Abonnement op Geo-Info: 107 incl. 6% btw Organisatielidmaatschap: 240 incl. 6% btw Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa 33 (excl. 21% btw) en buiten Europa 57 per jaar (excl. 21% btw). Kijk voor meer informatie op de website Bij automatische incasso krijgt u een korting van 2 per jaar Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur. ISSN (print), ISSN (online) Geo-Info

5 In dit nummer......en verder 4 Het Gebiedsmodel: productmodel voor een gebied 10 Van Kernnet naar Footprint 15 1 Redactioneel Geozomer 2 Agenda - Colofon 9 Column Polder tools 18 Verslag Computers! Save as://erfgoed 20 Open Kaart Epidemische vormen Mazelen op de kaart 26 Verslag Opening Kadasterbalie bij Groninger archieven 28 Verslag Basismeting Stroe 1913: model bij eeuwfeest 33 Lezerspanel Spelen met plannen De burger als planoloog 23 De ramp van Heikamp Historische kritiek op het Nederlandse kadasterstelsel 30 De Reünie van de jaren Geo-Info

6 Het Gebiedsmodel: productmodel voor een gebied Met BIM als voorbeeld de samenhang van een gebied opslaan Hein Corstens Het concept van een BouwwerkInformatiemodel (een BIM) is toepasbaar op een gebied. Het resultaat daarvan noem ik een Gebiedsmodel. Onder een gebied versta ik in dit verband een campus, een wijk, een oefenterrein, een gebouw in zijn omgeving enz. Een Gebiedsmodel is dan een elektronisch model, waarin de relevante informatie van en voor de betrokken partijen en disciplines over een gebied eenduidig, eenmalig, objectgericht en integraal is opgeslagen. In een Gebiedsmodel wordt het gebied als een product gezien. Een Gebiedsmodel is dan ook een productmodel, toegepast op een gebied, net zo als een BIM (zie kader) een productmodel is voor een gebouw of een civieltechnisch object. Een Gebiedsmodel is een hulpmiddel voor doelmatige gebiedsontwikkeling en doelmatig gebiedsbeheer, informatiemanagement, communicatie, samenwerking en optimalisatie van kosten en kwaliteit. In dit artikel wordt een nadere toelichting gegeven op het concept van een Gebiedsmodel en worden enkele details nader uitgewerkt. In het bijzonder wordt aandacht besteed aan de toe te passen gegevensstandaarden. Gebiedsontwikkeling en gebiedsbeheer Samenhang in gebiedsontwikkeling en beheer is een nobel streven. Daarmee wordt immers bereikt, dat als er ergens in de werkelijkheid of in een Ik gebruik de term Gebiedsmodel. Immers, een gebied wordt gezien als een specialisatie van de term product in productmodel. De term bouwwerkinformatiemodel ( BIM ) is in deze verwarrend, omdat een BIM een productmodel is van een gebouw. Bovendien wil ik de term GebiedsInformatieModel ( GIM ) bewaren voor het informatiemodel voor gebieden (naar analogie van IMGeo enz.). ontwerp iets veranderd wordt, direct de consequenties van die verandering duidelijk worden. In dit verband zijn er vele voorbeelden te noemen: Wijziging in vegetatie leidt tot een andere waterhuishouding. Wijziging in bouwhoogten leidt tot meer of minder windhinder. Wijziging in de bevolkingssamenstelling leidt tot verandering in verkeersgedrag en dat leidt weer tot verandering in de geluidsbelasting. Toename van verkeer kan leiden tot geluidsoverlast. Afstemming van de ontwikkeling en het beheer van groen, grijs en blauw leidt tot aanzienlijke kostenbesparing en kwaliteitsverbetering. Voor bepaalde functies is een eenduidige en eenmalige opslag van groot belang, zoals voor safety en security. Voor gebiedsontwikkeling en gebiedsbeheer zijn er vele instrumenten, veelal gericht op één functie, zoals: CAD-programma s voor het tekenen van bestemmingsplannen. GIS-programma s voor de registratie en analyse van milieubelasting. Programma s voor de berekening van de grondexploitatie. Iedere oplossing brengt eigen gegevensverzamelingen met zich mee, waardoor de gegevenshuishouding gekenmerkt wordt door diversiteit, redundantie en inconsistenties. Dit ondanks de vele inspanningen die er de afgelopen jaren gepleegd zijn op het gebied van integratie van de gegevensvoorziening op basis van standaarden. In de administratieve wereld is het al heel lang gemeengoed bepaalde kerngegevens eenmalig en eenduidig op te slaan in één (al dan niet gedistribueerde) database, zoals bijvoorbeeld een personeelsdatabase. Ik stel voor om deze methodiek toe te passen op gebieden teneinde tot de gewenste samenhang te komen. Dit als een vervolg op ontwikkelingen in de industrie en de bouw. BIM Een BIM is een elektronisch model, waarin de relevante informatie van en voor de betrokken partijen en disciplines over een te ontwerpen, te bouwen en/of te beheren bouwwerk eenduidig, eenmalig, objectgericht en integraal is opgeslagen. BIM betekent Building Information Model, maar wordt ook wel gezien als Building Information Modelling, zijnde een op samenwerking gerichte activiteit. BIM is sterk in opkomst in de bouwwereld en wordt als bevorderlijk gezien voor een doelmatige ontwikkeling, informatiemanagement, communicatie, samenwerking en optimalisatie van kosten en kwaliteit. In het algemeen wordt uitgegaan van 3D als basis voor het BIM, hoewel in de praktijk nog veel details alleen in 2D uitgewerkt worden. Figuur 1 geeft een idee van een BIM: aan ieder detail is relevante informatie gekoppeld. Productmodellen in de industrie Hoewel in de bouwwereld niet altijd de link gelegd wordt, is BIM in feite een 4 Geo-Info

7 Figuur 1 - Een BIM (bron: Atelier PRO architecten). toepassing van het werken met productmodellen ofwel Product Lifecycle Management (PLM), wat in de industrie al enkele decennia gebeurt. Belangrijk is daarbij de systematische decompositie van een product in deelproducten en elementen. Een productmodel bevat niet alleen 3D-modellen van het product en zijn samenstellende onderdelen, maar ook alle bijbehorende informatie (statusinformatie, documenten, enz.). Belangrijk doel is configuratiemanagement. Gebiedsmodel Waarom niet het concept productmodel toepassen op een gebied? Immers ook van een gebied is het belangrijk alle componenten en veranderingen daarin, alsmede de daaraan Figuur 2 - Gebiedsmodel. gerelateerde informatie in hun samenhang, goed bij te houden, zoals hiervoor werd toegelicht. Bij gebiedsontwikkeling is het van belang de status van alle onderdelen bij te houden inclusief die van de bijbehorende documenten. Naar analogie van de definitie van BIM definiëren we een Gebiedsmodel als BIM is een toepassing van Product Lifecycle Management een elektronisch model, waarin de relevante informatie van en voor de betrokken partijen en disciplines over een te ontwerpen, te bouwen en/of te beheren gebied eenduidig, eenmalig, objectgericht en integraal is opgeslagen. Een gebied is in dit verband de ruimte die als projectie een aardoppervlak heeft met - om de gedachten te bepalen - een oppervlakte van 1 à ha. Toepassing van het concept Productmodel op gebieden leidt tot virtueel ontwikkelen en beheren. Daarbij ontwikkelen gebieden en Gebiedsmodellen zich parallel, zodat er een besturingsproces ingericht kan worden; men spreekt dan van virtueel ontwikkelen en beheren. Praktijktoepassing In de periode eind 2012 begin 2013 is door mij een verkennend onderzoek uitgevoerd in de gemeente Eindhoven naar de consequenties van BIM voor gemeenten. Eén aspect van dat onderzoek, dat deel uitmaakte van het programma van het Platform Virtueel Brabant van de provincie Noord-Brabant en de gemeenten Eindhoven, Helmond, s-hertogenbosch en Tilburg, betrof een nadere uitwerking van het concept Gebiedsmodel als oplossing voor geïntegreerde omgevingsinformatieuitwisseling bij BIM-projecten. Voor de volledige rapportage verwijzen we u naar de website van de Bouw Informatie Raad ( De toepassing betrof de bouw en verbouw van een school voor 350 leerlingen in 8100 m2 bvo op een kavel van m2. In de praktijktoepassing is het BIM (zie ook figuur 1) gekoppeld aan diverse gemeentelijke bestanden betreffende de omgeving. Geo-Info

8 aan de vigerende standaarden (Inspire, NEN 3610, GEMMA, BIM-standaarden). Ondersteuning van Systems Engineering, de aangewezen ontwerpmethodiek voor bouwwerken en gebieden. De essentie is dat er permanent een relatie onderhouden wordt tussen functies, eisen en oplossingen. Configuratiebeheer: workflow, vrijgaveprocedure, wijzigingsprocedures en versiebeheer. Informatiefuncties: ondersteuning van visualisatie, import/export, zoeken, raadplegen, presenteren, rapporteren, koppeling met objecten in GIS- en CAD systemen. Figuur 3 - BIM Vakcollege in LOD2 3D-Stadsmodel Eindhoven. Onder andere het 3D-stadsmodel van Eindhoven, dat gebaseerd is op het AHN2 en de BAG-pandenkaart (zie figuur 3). Het 3D-stadsmodel is een LOD2 model in CityGML en andere geo-formaten (ESRI file geodatabase, DGN). Het heeft een hoge precisie (<10 cm), maar bevat weinig semantiek. De rode elementen zijn gecompleteerde objecten van BAG-panden, de blauwe zijn overstekken. In de praktijktoepassing werd geconcludeerd dat er enkele relevante bestanden aanwezig zijn, waarmee in 3D-ontwerpen met bijbehorende problemen en oplossingen gevisualiseerd kunnen worden. Het is echter nog maar een eerste stap tot een omgeving, waarin alle relevante achtergrondinformatie met bijbehorende documenten opgevraagd kan worden, waarop analyses uitgevoerd kunnen worden, die vervolgens ingezet kunnen worden om alle participanten op het juiste moment van de juiste informatie te voorzien. Daarop kan ingezoomd worden en omgekeerd kan men vanuit het BIM uitzoomen om de omgeving te verkennen. Een Gebiedsmodel bevat informatie over gebiedscomponenten in hun samenhang Wat zijn nu de belangrijkste functies van een Gebiedsmodel? Welnu: Vastlegging en bewaking van de structuur van het gebied door identificatie en definitie van de objecten en de relaties daartussen, met name decomposities ( A is een deel van B ) en taxonomieën ( A is een C ). Topologische relaties kunnen deel uitmaken van de structuur (bijvoorbeeld: P is in Q ). De gegevensstructuur dient te voldoen In figuur 4 is de gebiedsstructuur indicatief uitgewerkt als een samenstelling van de erin voorkomende elementen. Het is nadrukkelijk geen compleet model. Zo kan het bijvoorbeeld in voorkomende gevallen wenselijk zijn om tussen Gebouwen en Ruimten Verdiepingen op te nemen. Indicatief is de technologie aangegeven: op gebiedsniveau zal er voornamelijk met GIS gewerkt worden, op bouwwerkniveau met BIM. Daarnaast wordt er uiteraard op alle niveaus met CAD gewerkt. Er is een overlap te zien. De toekomst zal uitwijzen of die zal groeien of wellicht afnemen óf zal oplossen in een nieuwe technologie die zowel GIS als BIM omvat. Het Gebiedsmodel staat los hiervan: in de structuur worden referenties opgenomen aan alle relevante modellen. Zo ook bijvoorbeeld aan specifieke modellen voor de installaties. In de implementatie zal het mogelijk moeten zijn vanuit een gebied in GIS in te zoomen op een BIM en vice versa. Functionaliteit Gebiedsmodel In mijn visie wordt in een Gebiedsmodel niet ieder detail bijgehouden, maar wordt eigenlijk alleen een STRUCTUUR vastgelegd, bestaande uit alle relevante objecten in het gebied en de relaties daartussen, waaraan vervolgens alle relevante informatie details, ruimtelijke ontwerpen, documenten, e.a. gekoppeld wordt. De elementen kunnen bestaan uit toegesneden modellen. Voor de gebouwde objecten zoals gebouwen, infrastructurele objecten en leidingen zijn dat BIM s. Figuur 4 - Gebiedsstructuur met technologie-aanduiding. 6 Geo-Info

9 In de verkenning is geëxperimenteerd met Projectwise van Bentley, dat echter slechts over een beperkt deel van de benodigde functionaliteit beschikt. Wel is het al mogelijk in een webomgeving relevante bestanden en documenten te delen op zodanige wijze dat externe partijen als waren het afdelingen van de gemeente kunnen deelnemen aan een ontwikkelproces. Om echter een Gebiedsmodel volledig te ondersteunen is verdere uitbreiding van de functionaliteit of inzet van andere tools, zoals een PLM-systeem, nodig. Ook zijn er uiteraard al bestaande oplossingen, waarvan gebruik gemaakt kan worden, zoals de Beheersystemen voor openbare ruimte, BORIS (gemeente Den Haag), Strategis Gebiedsontwikkelaar, Urban Strategy van TNO, ROgeo, e.a. Deze oplossingen zijn in het algemeen echter op een deel van de problematiek gericht en implementeren niet consequent een productstructuur met het bijbehorende configuratiemanagement. Gebiedsmodel en Standaarden In een Gebiedsmodel dienen gegevens volgens een bepaalde structuur opgeslagen en uitgewisseld te worden. In productmodellen wordt uitgegaan van een verzameling objecten, die samenhangen door: 1. Compositie: object A is onderdeel van object B, bijvoorbeeld een BOOM behoort tot een LAAN. 2. Taxonomie: object C is een specialisatie van object A, bijvoorbeeld een LINDE is een BOOM. In het BIM-domein is op initiatief van de Bouw Informatie Raad een zogenaamde Conceptenbibliotheek in ontwikkeling: CB-NL. CB-NL is in feite een gegevenswoordenboek, waarin alle voor de bouw relevante objecten gedefinieerd en in onderlinge samenhang geplaatst worden volgens de bovenbeschreven relaties. Daarnaast worden relaties gelegd met documenten, worden (definiërende) eigenschappen van de objecten gespecificeerd en worden ook relaties tussen termen beschreven (zoals synoniemen en homoniemen). CB-NL is een referentiemodel voor objectenbibliotheken en productencatalogi. Voorgesteld wordt om voor de gestructureerde opslag van het Gebiedsmodel hierop aan te sluiten (overigens Figuur 5 - Globaal Gebiedsinformatiemodel. heeft CB-NL sowieso ook betrekking op de omgeving van gebouwen en infrastructuur; (zie CB-NL zal bij het Forum Standaardisatie worden Er moet nog heel wat gebeuren aangeboden ter adoptie, zodat het voor publieke opdrachtgevers ook mogelijk (en verplicht) wordt om het gebruik van deze taal in de keten af te dwingen. Het uitgewerkte CB-NL zal gebaseerd zijn op standaarden en wel: bsdd: BuildingSmart Data Dictionary (voorheen IFD: International Framework for Dictionaries), de standaard voor objectenbibliotheken; IFC (Industry Foundation Classes), de open standaard voor de (3D-)geografie en topologie in BIM; COINS (op Systems Engineering gebaseerde systematiek voor de toepassing van BIM in bouwprojecten en om bouwinformatie uit te wisselen en te beheren); INSPIRE (Europese Richtlijn ruimtelijke informatie en milieu-informatie): voor wat betreft netwerken en voor de Nederlandse uitwerking in het Basismodel Geoinformatie (NEN 3610) en de relevante sectormodellen. Met name worden genoemd: IMGeo en RioNed, maar aangenomen mag worden dat de relevante delen van IMBAG, IMKAD, IM101, IMKICH, IMKL, IMLG, IMNAB, IMOOV, DBK, IMRO, UM Aequo en IMBOR i.o. zeker in de uitwerking betrokken zullen worden. In dit kader past vermelding van een project van Geonovum, semantische afstemming van informatiemodellen en Inspire, gericht op de totstandkoming van een publicatieomgeving met alle geo-semantiek van de objecten in alle standaarden. Deze omgeving kan worden gebruikt voor harmonisatie, integratie en samenwerking op semantiek tussen standaardbeheerders, bronhouders en datagebruikers. Voorafgaande aan dit initiatief is in april 2013 een verkenning naar de semantische afstemming van IMGEO met sectormodellen verschenen met een analyse van de verschillen tussen objectdefinities in de verschillende domeinen. Het is van groot belang deze verschillen op te lossen dan wel expliciet te modelleren en dus is dit project ook van groot belang als conditie voor adequate Gebiedsmodellering. NEN Deze norm geeft een decompositie van infrastructurele werken, met name ten behoeve van inspecties. CityGML (OGC standaard voor 3D-geografische informatie). Belangrijk is dat er internationaal initiatieven zijn tot afstemming van standaarden zoals de MoU OGC-BuidingSmart over BIM- GIS en de Roadmap BS-OGC voor Infra. Het Gebiedsmodel kan gezien worden als een instantiatie van een GebiedsInforma- Geo-Info

10 tiemodel. De kern daarvan kan wellicht als een nadere specificatie van CB-NL gezien worden (eventueel aangevuld met elementen die niet in CB-NL zijn opgenomen), welke kern de relevante sectormodellen integreert. In het GebiedsInformatieModel dienen echter ook functies, activiteiten en documenten (c.q. content) gemodelleerd te worden. De uitwerking van dat model bewaar ik voor een volgend artikel. Als men het Gebiedsmodel wil inbedden in de gemeentelijke informatie-infrastructuur dient rekening gehouden te worden met: RSGB: Referentiemodel Stelsel van Gemeentelijke Basisgegevens, een basis voor de gemeentelijke basisgegevens, gebaseerd op de gemeentelijke referentie-architectuur (GEMMA) en op de landelijke basisregistraties voor personen, gebouwen en adressen, bedrijven, topografie, enz. RGBZ: Referentiemodel Gemeentelijke Basisgegevens Zaken. Ook de relatie van zaken met documenten wordt in het RGBZ gemodelleerd. In figuur 5 is een globaal objectmodel weergegeven als basis voor een uitgewerkt gegevensmodel voor het Gebiedsmodel. GebiedsInformatieModel De gebiedsstructuur is in dit model vastgelegd als een structuur van objecten, in een Systems Breakdown Structure (SBS). Deze moet voldoen aan relevante standaarden, zoals NEN 3610 en CB-NL. Aan objecten worden eisen gesteld, die vastgelegd worden in een Requirements Breakdown Structure (RBS). Om het ontwikkelen en beheren van objecten mogelijk te maken, zijn er activiteiten, geordend in een Work Breakdown Structure (WBS). Gebiedsobjecten kunnen in de gemeentelijke context gerelateerd worden aan het RSGB (Referentie Stelsel Gemeentelijke Basisgegevens) via de klasse Benoemd Object. Op analoge wijze worden activiteiten via de klasse Zaak gerelateerd aan het RGBZ (Referentiemodel Gemeentelijke Basisgegevens Zaken). Documenten moeten passen in de toepasselijke standaarden zoals IDM (Information Delivery Manual). Conclusie Product Life Cycle Management als begrip is - net zoals dat voor de bouw is gebeurd met als resultaat BIM - toe te passen op gebieden, met als resultaat Gebiedsmodellen. Er moeten nog heel wat inspanningen verricht worden voordat het eerste integrale Gebiedsmodel dat echt die naam mag dragen, gerealiseerd is: inspanningen op de gebieden standaardisatie, gegevensmodellering, ontwikkeling van applicaties en services, mobilisatie van data, procesinrichting en toepassing in de praktijk. Op basis van wat er is, kunnen niettemin behoorlijke oplossingen ontwikkeld worden. Hein Corstens, CORSTENS informatie-architectuur, is te bereiken via hein@corstens.nl Grensverleggend vergaderen Bij GeoFort is heel veel mogelijk. Of u nu met 5 of 150 personen bent, GeoFort heeft voor alles een pakket op maat. Elk arrangement is aan te vullen, uit te breiden of te voorzien van uw wensen en eisen! Laat u betoveren door de wereld van X,Y,Z op ons mooie fort. Kijk voor het zakelijke aanbod op GeoFort Nieuwe Steeg KG Herwijnen geozalen@geofort.nl 8 Geo-Info

11 Column Poldertools S-HERTOGENBOSCH Hier plaatsen we een windmolenpark! Enthousiast trekt de ontwerper een gele lijn op de Maptable ongeveer tien kilometer uit de kust. Je moet het vlak wel sluiten, wordt er geroepen. De ontwerper kijkt enigszins hulpeloos om zich heen. De moderator schiet snel te hulp en sluit vakkundig het vlak. Met licht triomfantelijke lach stapt hij achteruit. Bovenop het strak gespannen snoer. De stekker schiet uit het stopcontact en het beeld op de Maptable dooft. WAGENINGEN Volgens mij moet dat vlak ook groen, roept de student betrokken. Glimlachend voert de moderator de aanwijzing uit. Met een paar klikken worden de verschillen en overeenkomsten over de opvatting wat natuur in Europa is op een kaart getoond. Ik kan het ook in een histogram laten zien, biedt de moderator bereidwillig aan. De studenten luisteren niet meer, er ontspint zich een intensieve discussie over de getoonde verschillen op de kaart. Plotseling loeit de sirene. Brandalarm. Het debat verstomt en de studenten lopen al grappend naar de uitgang van Atlas. De hierboven geschetste situaties zijn twee sfeerimpressies van polder tools in ontwikkeling waar ik bij aanwezig was. In het eerste voorbeeld wordt een Maptable gebruikt in het kader van DENVIS. DENVIS staat voor Delta ENVisioning Support en is een systeem met bijbehorende aanpak in ontwikkeling binnen het NWO onderzoeksproject Integrale Planning en Ontwerp in de Delta. Binnen dit project werken een groot aantal partijen samen om tot een vernieuwende aanpak en instrumenten te komen voor planning in de delta. Belangrijke kenmerken van deltagebieden zijn hun hoge dynamiek, veelheid van actoren, onderlinge afhankelijkheid tussen actoren en hun open karakter. We kunnen delta s op grond van deze kenmerken als een complex adaptief systeem typeren. Planning binnen zo n complex adaptief systeem kan alleen goed plaatsvinden door intensieve interactie tussen alle actoren. Het op basis van geo-informatietechnologie ontwikkelde DENVIS is hierbij een handig hulpmiddel. In het tweede voorbeeld wordt een experimentele toepassing van QUICKSCAN beschreven. QUICKSCAN is een door Alterra ontwikkelde tool voor het ondersteunen van het debat over ruimtelijke vraagstukken. Het systeem bevat een grote diversiteit aan ruimtelijke informatie en eenvoudige hulpmiddelen om de deelnemers te ondersteunen bij het voeren van hun discussies. De gevolgen van de door de groep gemaakte keuzes worden door het systeem transparant zichtbaar gemaakt. QUICKSAN is ontwikkeld in nauwe samenwerking met het Europees Milieuagentschap (EEA) in Kopenhagen. Het EEA wilde een gereedschap dat interactie tussen wetenschap en beleid ondersteunt en het debat tussen beleidsmakers faciliteert. Waarom haal ik in deze column deze twee voorbeelden aan? Deze illustreren fraai een verandering in het gebruik en rol van geo-informatie binnen onze samenleving. Deze verandering is al een tijdje gaande en zou ik kort willen omschrijven als een verschuiving van informatievoorziening naar discussieondersteuning. Om deze verandering te duiden is het goed om even met zevenmijlslaarzen door onze geo-historie heen te gaan. Twee hoofdtrends zijn daarbij zichtbaar. De eerst trend is die van data via informatie naar kennis. Van oudsher zijn we als vakgebied vooral op het inwinnen van data gericht. We leveren grondstoffen waar anderen hun voordeel mee konden doen. Door de opkomst van Geografische Informatie Systemen (GIS) in de jaren 80 van de vorige eeuw hebben we analysemogelijkheden aan ons vakgebied toegevoegd en zijn we een bijdrage gaan leveren aan de informatievoorziening. In ons enthousiasme om door te breken in de data-informatie-kennis piramide gingen we ons in de jaren 90 van de vorige eeuw ook richten op de ontwikkeling van ruimtelijke kennissystemen voor beleidsmakers. De zogenaamde Spatial Decision Support Systems. Dat bleek te hoog gegrepen. Er zijn er veel ontwikkeld, weinig worden er echt gebruikt. Onze positivistische en rationalistische kijk op de rol van kennis bleek niet overeen te komen met de praktijk van (ruimtelijke) besluitvorming waarin ook draagvlak, macht en emotie een belangrijke rol spelen. De tweede trend die ik zie, is die van projectgericht GIS naar infrastructuurontwikkeling. Zeg maar de opkomst van geo-informatie infrastructuren sinds het begin van deze eeuw. Met INSPIRE als Europees kader. Bij deze ontwikkeling gaat het in de huidige fase er vooral om, om ruimtelijke data te harmoniseren en als een infrastructuur aan de samenleving ter beschikking te stellen. Bij de ontwikkeling van de poldertools komen deze twee trends bij elkaar. Beide tools maken gebruik van de data die op dit moment via de geo-informatie infrastructuur wordt aangeboden. De ervaringen uit beide projecten laten zien dat de data niet door de eindgebruikers kan worden klaargezet, maar dat een geo-specialist snel een rijk informatie-aanbod kan klaarzetten. Daarnaast hebben we geleerd van onze fouten uit het verleden, waarbij we dachten dat we de besluitvorming konden moduleren. De poldertools laten de discussies over aan de actoren die betrokken zijn en faciliteren deze intensief. Dat is een mooie rol voor ons vakgebied: De samenleving ondersteunen met data, informatie en tools om tot een betere inrichting van onze ruimte te komen. Die rol hadden we al in het verleden en kunnen we nu met onze poldertools met veel elan voorzetten...en ik zie mogelijkheden voor een nieuw polder-exportproduct. Arnold Bregt, Hoogleraar Geo-informatiekunde, Wageningen Universiteit (arnold.bregt@wur.nl) Arnold Bregt Geo-Info

12 Van Kernnet naar Footprint Gé Lobé Het in stand houden van de geometrische infrastructuur (de Rijksdriehoeksmeting) in Nederland is een wettelijke taak van het Kadaster. Eind jaren 80 van de vorige eeuw is, in verband met het opkomende gebruik van GPS voor plaatsbepaling, een begin gemaakt met de realisatie van het GPS-kernnet. Deze kernnetpunten liggen ter hoogte van het maaiveld met de horizon rondom vrij van obstakels en zijn daardoor bij uitstek geschikt voor het meten met GNSS. Dit in tegenstelling tot de klassieke RD-punten, zoals torens en RD-stenen in het bos. Het kernnet wordt hoofdzakelijk gebruikt als referentie voor landmeters en als referentie voor kwaliteitsmeting van Real-time GNSS-netwerken. Het volledige GPS-kernnet van ruim 400 punten is gerealiseerd in 1997, maar de weg naar minder punten is ingezet: op weg naar Footprint. Met de huidige permanente referentienetwerken, waar GNSS-apparatuur continu waarnemingen verzamelt, is het bepalen van een punt in coördinaten met een nauwkeurigheid van 1 à 2 cm in ligging en 3 cm in hoogte vrij eenvoudig binnen enkele minuten te realiseren. Deze nauwkeurigheid kan zelfs oplopen tot enkele millimeters als er langer, enkele dagen, op het punt wordt gemeten. Het gevolg hiervan is dat bijna overal (wereldwijd) de noodzaak van het gebruik van vaste punten sterk afneemt. Het blijft echter belangrijk dat er een net bestaat van duurzame en goed gefundeerde vaste punten die met hoge nauwkeurigheid zijn bepaald. Dat kunnen er aanzienlijk minder zijn dan het huidige aantal kernnetpunten, mede omdat de huidige techniek het mogelijk maakt om eenvoudig en met hoge nauwkeurigheid punten te bepalen over grote afstanden. Totstandkoming GNSS-kernnet Omdat het gebruik van GPS in de landmeetkunde een veelbelovende ontwikkeling was, heeft de Rijksdriehoeksmeting (RD) eind jaren 80 besloten om geheel Nederland te voorzien van punten waar de landmeter zijn GPS-ontvanger gemakkelijk boven kon opstellen. De RD heeft in 1987 een begin gemaakt met de aanleg van het GPS-kernnet. De onderlinge afstand van de kernnetpunten was gepland op 10 tot 15 km. Deze afstanden waren zo gekozen dat een gebruiker met korte meettijden, ook real-time, naar omliggende kernnetpunten kon meten. Figuur 1 - Oorspronkelijke bepaling kernnetpunt. Aansluiting van de GPSkernnetpunten aan RD De RD-coördinaten van de kernnetpunten werden door de RD bepaald door basislijnen te meten met twee GPS-ontvangers tussen het kernnetpunt en minimaal 3 rondom liggende RD-aansluitpunten (figuur 1). Deze RD-punten, zoals torens en RD-stenen in het bos, waren niet direct geschikt voor GPS-metingen en er werd in de nabijheid van het RD-punt een geschikte plek gezocht om met GPS te kunnen meten. Het meten beperkte zich niet alleen tot GPS-metingen, maar er waren vaak ook grote centreringen (lokale driehoeksmetingen) noodzakelijk om de GPS-opstelling te kunnen koppelen aan het RD-punt. Daarnaast waren er ook nog waterpassingen nodig om van minimaal 3 GPS-opstellingen de NAP-hoogtes te bepalen. Koppeling ETRS89 met RD,NAP (Neref/Mareo campagnes) Tijdens de opbouw van het GPS-kernnet zijn in 1990, 1991 en 1994 enkele grote GPSmeetcampagnes [1] uitgevoerd, met als doel ETRS-89 (het Europese coördinatensysteem, RD-punten nu gratis beschikbaar U kunt nu gratis de coördinaten van de RD-punten raadplegen via Informatie over de RD-punten is sinds 1 januari 2013 ook als geodataset gratis beschikbaar. Deze informatie kunt u vinden via U kunt hier gebruik maken van de datasets RDinfo_punten en RDinfo_stations. RDinfo-punten Deze dataset bevat uitsluitend informatie over het object en/of het adres van het RD-punt. RDinfo-stations Deze dataset bevat informatie van alle meetpunten en de bijbehorende coördinaten die behoren tot de verzameling van een RD-punt (binnen een straal van ongeveer 200 meter). 10 Geo-Info

13 Figuur 2. breedte, lengte en ellipsoïdische hoogte) te kunnen verbinden met RD (X,Y) en NAP (H). In deze campagnes werden ook peilmeetstations (MAREO-punten, van mareograph: peilschaal) langs de Nederlandse kust betrokken. Dit laatste om te kunnen onderzoeken in hoeverre GPS-metingen een bijdrage kunnen leveren aan de meting van de zeespiegelvariatie in combinatie met bodemdaling. Voornoemde activiteiten vonden plaats in het kader van NEREF (NEtherlands REference Frame) en werden uitgevoerd onder auspiciën van de Subcommissie Geometrische Infrastructuur van de Nederlandse Commissie voor Geodesie (NCG). Deze meetcampagnes maakten gebruik van vier zogenaamd EUREF-punten (European Reference Frame) in Nederland, onze huidige AGRS-stations (Actief GNSS Referentie Systeem) en daarnaast nog negen zogenaamde NEREF-punten (Netherlands Reference Frame) (figuur 2). Voor een goede aansluiting aan RD werden de NEREF-punten verbonden met omliggende 1 e -orde RD-punten, de toenmalige basis voor het coördinatenstelsel van de RD. Voor een goede verbinding met het NAP werden waterpassingen uitgevoerd naar ondergrondse merken van het NAP. Uit de voorlopige resultaten van deze NEREF-berekeningen zijn transformatieparameters tussen RD/NAP en ETRS-89 berekend voor Nederland. Deze transformatieparameters staan vermeld in de Handleiding Technische werkzaamheden 1996 van het Kadaster (HTW1996). Aansluiting GPS-kernnetpunten aan ETRS-89 (RDNAPTRANS TM ) In 1997 zijn alle kernnetpunten in een landsdekkend netwerk (figuur 3) met behulp van GPS-basislijnen gekoppeld aan de eerder noemde NEREF-punten en de AGRS-stations. Hierdoor kregen we van alle kernnetpunten goede ETRS-89 coördinaten. Na transformatie van deze ETRS-89 coördinaten van de GPS-kernnetpunten naar RD en NAP, werden de verschillen bepaald tussen de oorspronkelijke RD-coördinaten van de kernnetpunten met die van na de transformatie. De verschilvectoren (figuur 3) tussen beide sets coördinaten geven goed de vervorming weer van het bestaande RDpuntennet. Deze werd voorheen niet opgemerkt, omdat ze kleiner waren dan de ruis in de metingen. Op basis van deze verschilvectoren is het RD-correctiegrid berekend. Samen met de transformatieparameters en dit RD-correctiegrid is nu de omrekening van ETRS-89 naar RD met centimeternauwkeurigheid mogelijk. Aangevuld met een geoïdemodel ten behoeve van de NAPhoogte, staat deze transformatieprocedure bekend als RDNAPTRANS TM. Figuur 3 - Kernnet 1997 en verschilvectoren. Geo-Info

14 Verzekering kernnetpunten De meeste kernnetpunten zijn verzekerd met een speciale kernnetbout (figuur 4). Deze kernnetbout heeft een bolle boven zijde voor de waterpasbaak, dus de hoogte en een gaatje in het midden ten behoeve van de markering van de X,Y. Figuur 4 - Kernnetbout. Figuur 6 - Voorbeelden kernnetpunt. Figuur 5 - Grondanker. De verschillende verzekeringswijze van de kernnetpunten (figuur 6) zijn als volgt: RD-steen (kernnetbout in ingegraven betonnen zuil van 1 meter hoog en 20 cm in het vierkant. R.V.S. grondanker (roestvast stalen stang (figuur 5) van ongeveer 1,2 m; in de grond gedraaid met daarboven een putje met deksel en rondom het putje een vierkante tegel). kernnetbout in het betonnen gedeelte van landhoofden van viaducten en bruggen, betonplaten, stuwen, putten en duikers. Afname van het gebruik van vaste punten De afname van het gebruik van vaste punten is al ingezet. In 2002 is al gestopt met het onderhoud van de klassieke RD-punten, de torens. Nu is het moment aangebroken om het huidige kernnet eens kritisch te bekijken. Een klantenenquête uit 2003 laat zien dat de helft van de abonnees op de RD-publicatie gebruik maakt van GNSS-referentienetwerken en de verwachting werd al uitgesproken dat dit binnen vijf jaar zou stijgen naar 90%. Een klantenenquête uit 2007 laat al zien dat het gebruik van GNSS-referentienetwerken is toegenomen tot 100%. Omdat ook de noodzaak van het gebruik van kernnetpunten daardoor afneemt, is de voor de hand liggende vraag of het kernnet nog steeds uit zoveel (426) punten moet blijven bestaan (1 kernnetpunt per 10 km) en we de jaarlijkse bijhoudingscyclus van de kernnetpunten moeten handhaven. Deze jaarlijkse bijhouding is een arbeidsintensief proces. Als we met minder punten toekunnen, zullen de kosten voor de bijhouding ook minder worden. Dat er nog vaste punten moeten blijven bestaan en onderhouden moeten worden, blijft noodzakelijk. Er zal altijd iets moeten overblijven waar we op terug kunnen vallen. GNSS blijft kwetsbaar en is gemakkelijk te verstoren. Hoeveel punten moeten er dan nog overblijven? Om dit goed te kunnen onderzoeken, is er ook gekeken naar de puntdichtheid in de ons omringende landen. Uit rapporten van die landen konden de volgende eensluidende conclusies worden getrokken. Onderhoud van de klassieke vaste punten is nihil. Passieve GNSS-punten worden incidenteel onderhouden. Wel behoefte aan een netwerk van duurzame en goed gefundeerde vaste punten die met hoge nauwkeurigheid zijn bepaald. De verdichtingafstand van de passieve GNSS-punten in de ons omringende landen en Nederland (kernnet en footprint) zijn in tabel 1 weergegeven. 12 Geo-Info

15 Land Nederland huidige Kernnet Nederland nieuwe Footprint Aantal punten Onderzoek bijhouding kernnet Hoe gaan we nu verder met de bijhouding van het kernnet? Allereerst zijn er twee varianten nader onderzocht. Variant 1: Een lagere bijhoudingsfrequentie van het kernnet. Aantrekkelijk voor de korte termijn en vereist de minste voorbereiding. Variant 2: Minder kernnetpunten. Aantrekkelijk voor de lange termijn. Vereist echter een goede voorbereiding bij de keuze van de punten. Er is uiteindelijk gekozen voor variant 2, minder kernnetpunten en met een lagere bijhoudingsfrequentie (gedeeltelijk uit variant 1). Het Kadaster is van mening dat vanuit de wettelijke taak tot het beheer van RD-punten en onderhoud van een stelsel van kernnetpunten en haar verantwoordelijkheid van de bijhouding van een geometrische infrastructuur, voor een oplossing gekozen moet worden die toekomstbestendig is, gebruikers de vereiste betrouwbaarheid en zekerheid geeft en leidt tot een efficiënte situatie die past bij het huidige gebruik. De volgende aandachtspunten zijn opgesteld voor de verdere uitwerking van deze keuze: Het aantal nog te onderhouden kernnetpunten terugbrengen naar ongeveer 100 stuks (verdichtingafstand ong. 20 km) gelijkmatig verdeeld over Nederland. Duurzame en goed gefundeerde vaste punten hebben de voorkeur. Van de stabiele punten hebben bouten in landhoofden van viaducten en bruggen en andere goed gefundeerde objecten de voorkeur. [2] Totale landoppervlak in km 2 Km 2 /punt Verdichtingafstand ,7 9, ,8 18,9 United Kingdom ,9 16,4 Duitsland ,5 37,8 België ,3 2,7 Denemarken ,5 8,3 Tabel 1. De berekende standaardafwijking van elke set coördinaten van het te kiezen footprintpunt moet in ieder geval voldoen aan de kenmerkende kwaliteit van het kernnet en minimaal gelijk of kleiner zijn dan de gemiddelde berekende standaardafwijking van alle kernnetpunten samen. De kenmerkende kwaliteit is het minimale niveau dat een gebruiker mag verwachten. De actuele kwaliteit moet tenminste gelijk of beter zijn. Soort/Aantal kernnetpunten Het kernnetpunt moet minimaal drie keer gemeten zijn. Minimaal twee punten overhouden op een Waddeneiland (op Schiermonnikoog komt nog een punt). Deze selectie van nauwkeurig bepaalde, stabiele punten noemen we in het vervolg de footprint. De stabiliteit van de kernnetpunten Stabiele punten vormen een belangrijk onderdeel van voornoemde aandachtspunten. De kenmerkende kwaliteit, namelijk standaardafwijking één centimeter voor de afzonderlijke horizontale componenten en drie centimeter voor de hoogte [3], is het minimale niveau dat een gebruiker mag verwachten van GNSS-kernnetpunten. In de bestaande bijhoudingscyclus zijn regelmatig de coördinaten opnieuw bepaald om de kenmerkende kwaliteit te borgen. De coördinatenverschillen tussen de coördinatensets uit de bijhoudingsmetingen zijn in veel gevallen kleiner dan op Gemiddelde standaardafwijking σxrd σyrd Σh (ell.) Gehele kernnet (426) 0,006 m 0,006 m 0,018 m Onstabiele kernnetpunten (87) 0,011 m 0,010 m 0,024 m Stabiele kernnetpunten (339) 0,005 m 0,005 m 0,017 m Footprintpunten (105) 0,005 m 0,005 m 0,016 m Tabel 2 - Standaardafwijking van de verschillende coördinatensets, respectievelijk voor X,Y in RD en h in ETRS89. Aantal malen gemeten Aantal punten totale kernnet Aantal punten footprint Gemiddeld aantal malen gemeten Tabel 3 - Aantal malen gemeten. 8,5 8,7 Geo-Info

16 basis van de kenmerkende kwaliteit zou mogen. GNSS-kernnetpunten waarvan de standaardafwijkingen van de coördinatensets uit de bijhoudingsmetingen kleiner of gelijk zijn aan de kenmerkende kwaliteit worden als stabiel geclassificeerd. Van de 426 kernnetpunten zijn de standaardafwijkingen berekend van elke coördinatenset per kernnetpunt. Tabel 2 geeft in de bovenste rij de standaardafwijking van het gehele GNSS-kernnet. Elke kernnetpunt is gemiddeld 8,5 keer gemeten (tabel 3). Van de 426 GNSS-kernnetpunten zijn 87 punten niet als stabiel geclassificeerd. In de overzichtskaart (figuur 7) zijn deze weergegeven met een rode driehoek. Footprint 2013 Uit de stabiele kernnetpunten zijn volgens de eerder beschreven criteria 105 footprintpunten geselecteerd. Van de 105 gekozen footprintpunten is bijna 70% negen tot elf maal gecontroleerd (tabel 3 laatste kolom en figuur 8). De standaardafwijking van deze geselecteerde punten is bijna twee keer zo goed als de gespecificeerde kenmerkende kwaliteit (laatste rij tabel 2). De footprintpunten liggen verspreid over Nederland Figuur 7 - Kernnet met een onderlinge ligging van ongeveer 20 km (figuur 8). Bij de selectie is ook rekening gehouden met het aantal malen dat een kernnetpunt is gemeten. Door de hoge stabiliteit van de footprintpunten is besloten de bijhoudingsfrequentie te verlagen naar minimaal een keer per vijf jaar. Alle overige kernnetpunten zullen na 2013 niet meer als kernnetpunt worden gepubliceerd, maar als gewoon RD-punt. Ze zullen ook niet meer worden opgenomen in de bijhoudingscyclus van de RD en het NAP. Reacties op dit onderwerp kunt u sturen naar rd@kadaster.nl Links 1. De NEREF-campagnes 1990, 1991 en 1994 door G.B.M. Brand, J. van Buren, H. van der Marel en R.E. Molendijk. 2. Bron: World Statistic Pocketbook 2011 United Nations, New York, De geodetische referentiestelsels van Nederland, van Arnoud de Bruijne, Joop van Buren, Anton Kösters, Hans van der Marel. Figuur 8 - Overzicht footprint en aantal malen gemeten. Gé Lobé Gé Lobé is Senior Adviseur bij de Rijksdriehoeksmeting. Eén van zijn taken is het beheer en onderhoud van het AGRS, NETPOS en het GNSS-kernnet, het beheer van de database en de publicatie van de RD-punten en het beheer van het RD-archief. 14 Geo-Info

17 Artikel Spelen met plannen De burger als planoloog Michiel Prak In ruimtelijke ordeningsprocessen hebben overheden soms moeite belanghebbende burgers op tijd te betrekken. Vertraging, planschadeclaims of rechtszaken zijn dan het gevolg. In samenwerking met de Provincie Gelderland ontwikkelde Michiel Prak de serious game FabrieksPlanner, te spelen op het GeoFort te Asperen. In dit artikel doet hij verslag van de ontwikkeling en zijn onderzoek. De volledige versie van zijn verslag is te vinden op de website van Geo-Info. Op een kille dag trokken zo n 500 bezoekers eerder dit jaar naar het GeoFort om spelenderwijs kennis te maken met oude en nieuwe technieken in de geografie, kartografie en navigatie. Eén van de activiteiten waar bezoekers aan konden deelnemen, was de serious game FabrieksPlanner. In dit spel worden spelers in de schoenen geplaatst van een planoloog. Aan de hand van verschillende kaarten moeten zij een geschikte locatie zoeken voor het bouwen van een fabriek. De problemen waar ruimtelijk vraagstukken in de realiteit vaak mee worden geconfronteerd, worden mooi geïllustreerd wanneer een jongen en zijn vader samen het spel spelen. De jongen suggereert om de fabriek zo dicht Kinderen en hun vader spelen FabrieksPlanner op de touchtable op het GeoFort. Geo-Info

18 mogelijk bij de oprit van een snelweg te bouwen. Hierdoor staat de fabriek echter ook in een beschermd natuurgebied. De vader geeft aan dat hij dat geen goed idee vindt, waarop de jongen antwoordt: Maar het is maar een klein stukje natuur, pap. En anders leggen we die natuur toch gewoon wat verderop? Net zoals de jongen en zijn vader op het GeoFort, hebben alle partijen die betrokken zijn bij ruimtelijke ordeningsprocessen elk hun eigen ideeën en opvattingen over de gewenste oplossing voor een ruimtelijk vraagstuk. Eén van de belanghebbende partijen in het proces zijn burgers die wonen in of rond het betreffende gebied. Overheden hebben soms moeite om deze burgers te betrekken bij ruimtelijke planvorming. Dit kan leiden tot frustratie bij beide partijen en kan negatieve gevolgen hebben voor het verloop van het planningsproces. Het kan het proces bijvoorbeeld vertraging oplopen, of het kan leiden tot planschadeclaims, rechtszaken, etc. Het is dus van belang dat de interactie tussen overheid en burgers binnen de ruimtelijke ordening zo goed mogelijk verloopt. Om deze interactie te bevorderen, zijn in het spel FabrieksPlanner elementen samengevoegd uit de domeinen Public Participation GIS en serious games. Casus Omdat het spel vooralsnog alleen op het GeoFort gespeeld wordt, is een casus gebruikt die zich in die omgeving afspeelt, het programma WaalWeelde West. Deze opgave houdt in dat in het projectgebied geschikte locaties gevonden moeten worden voor de ontwikkeling van industrie in de uiterwaarden van de Waal. Om spelers bewust te maken van wat er zoal komt kijken bij een dergelijke ruimtelijke opgave krijgen zij de opdracht om de meest geschikte locatie te zoeken voor het plaatsen van een nieuwe fabriek op basis van bestaand beleid. De vijf beleidsthema s waarmee spelers worden geconfronteerd zijn: natuur, landschap, cultuurhistorie, bereikbaarheid en recreatie. De vijf beleidsthema s worden aan de speler beschikbaar gesteld in de vorm van kaarten. Zo bevat het thema recreatie een kaart waarop de fietsknooppuntroutes en stiltegebieden in de regio zijn weergegeven (afbeelding 2A). Bij de kaarten is een korte toelichting beschikbaar met Spelverloop 2A: De vijf beleidsthema s en een stuk van de kaart van Recreatie met bijbehorende legenda. 2B: Een korte toelichting over het beleid en de inhoud van de kaarten. 2C: De speler kiest een locatie (de rode stip) op basis van de beschikbare informatie. 2D: De scores voor de vijf thema s voor de gekozen locatie en de feedback voor de score van recreatie. 16 Geo-Info

19 informatie over de verschillende soorten beleid en hoe spelers de kaarten kunnen interpreteren (afbeelding 2B). Op basis van de beschikbare kaarten kiest de speler een locatie die volgens hem of haar geschikt is vanuit het oogpunt van de verschillende beleidsthema s (afbeelding 2C). Wanneer de speler de locatie heeft bepaald, wordt de geschiktheid van de locatiekeuze voor de beleidsthema s uitgedrukt in een score. De score loopt van 0 tot 10 (waarbij 10 staat voor een optimale locatie) en wordt weergegeven door een balkje dat volloopt naargelang de score hoger is. De scores corresponderen met de beschikbare toelichting bij de kaarten. Bij elk thema kan feedback worden opgevraagd die inzicht geeft in de achtergrond van de score. Op basis daarvan kan de speler de locatiekeuze wijzigen en zodoende optimaliseren (afbeelding 2D). Spelers moeten de informatie van de kaarten combineren met de toelichting over het bijbehorende beleid om de opdracht van het spel goed uit te kunnen voeren. Zo krijgen zij spelenderwijs inzicht in dilemma s en keuzemogelijkheden die spelen bij het ruimtelijke vraagstuk en worden ze meer betrokken bij het planningsproces. Dat is van belang aangezien burgers een belangrijke rol spelen in de ruimtelijke planning. Alle stappen in het spel, van gebiedskeuze tot scores, zijn ontwikkeld in nauwe samenwerking met de provincie Gelderland. Public Participation De FabrieksPlanner sluit aan bij recente veranderingen in de Nederlandse praktijk van ruimtelijke ordening en de rol van verschillende belanghebbenden daarin. Waar vroeger hoofdzakelijk planologen verantwoordelijk waren voor het opstellen van ruimtelijk beleid, zijn in de loop der jaren steeds meer belangengroepen betrokken geraakt bij het planningsproces. Sinds het eind van de vorige eeuw is deze ontwikkeling doorgezet onder invloed van de wens om ruimtelijke planning te laten bijdragen aan een sociaal, economisch en ecologisch duurzame omgeving. People, Planet, Profit is een veelgebruikte term om deze wens aan te duiden. Het instrumentarium dat vanuit deze participatiewens is ontstaan wordt Public Participation GIS genoemd. Public Participation GIS (PPGIS) geeft mensen met weinig kennis van GIS de mogelijkheid om eenvoudig ruimtelijke informatie te delen en inzichtelijk te maken. Hoewel Public Participation GIS vele vormen kent, wordt de basis gevormd door software met een aantal basisfuncties van een GIS. Gebruiksgemak en toegankelijkheid zijn de uitgangspunten bij de ontwikkeling van een PPGIS (Sieber, 2006). PPGIS biedt zo een platform voor het voeren van discussies tussen deskundigen van verschillende disciplines binnen het planvormingsproces. Dezelfde karakteristieken maken PPGIS ook geschikt om burgers te betrekken bij dat ruimtelijke planvormingsproces. Serious Games Burgers vormen een bijzondere partij binnen de ruimtelijke ordening. Zij hebben meestal een emotionele band met het gebied en vaak minder inhoudelijke kennis over bijvoorbeeld de geldende wet- en regelgeving. Om burgers beter te betrekken bij ruimtelijke ordeningsprocessen is het belangrijk dat die inhoudelijk kennis laagdrempelig wordt aangevuld. Dit betekent dat burgers tijd en moeite moeten investeren om deskundig inzicht te krijgen in de huidige situatie en de gevolgen van ruimtelijke ingrepen. Juist die investering van tijd en moeite blijkt het grootste obstakel dat burgers weerhoudt van actieve deelname in het ruimtelijke planningsproces. De baten die kunnen worden gehaald door het opdoen van die kennis namelijk een stem in het ruimtelijke ordeningsproces wegen veelal niet op tegen de lasten (Krek, 2005). Het is dus van belang om een manier te vinden om deze balans positiever uit te laten slaan zodat meer burgers participeren in het ruimtelijke planningsproces. De inzet van zogenaamde serious games kan hieraan bijdragen. Onderzoek Het verstrekken van informatie over ruimtelijke plannen door het combineren van elementen van serious games en PPGIS is nog nauwelijks toegepast in het proces van ruimtelijke ordening. Er is dan ook weinig bekend over de effectiviteit van een dergelijke aanpak. Om meer inzicht te krijgen in de potentie van deze benadering is door de auteur een onderzoek uitgevoerd naar de beleving van spelers van FabrieksPlanner. Over het algemeen is de ervaring van de respondenten zeer positief. Zo heeft 85% van de spelers aangegeven dat Fabrieks- Planner tot spelen uitnodigt en geeft 90% aan dat ze het spel leuk vonden om te spelen. Verder geeft 84% van de respondenten aan dat de informatie over de kaartlagen duidelijk is. Wat minder mensen (72%) geven aan dat ze de verschillende kaarten goed konden interpreteren. Bijna tweederde van de gebruikers zegt inzicht te hebben gekregen in het ruimtelijke vraagstuk dat hen is voorgelegd. Enkele kritische kanttekeningen waren er bij de uitleg van het spel. De uitkomsten van het onderzoek zijn bemoedigend. De inzet van het spel neemt de noodzaak van informatiebijeenkomsten voor burgers over ruimtelijke plannen in hun omgeving niet weg. Wel kan het eraan bijdragen dat burgers beter geïnformeerd zijn over actuele plannen, de mogelijke oplossingen en het geldende beleid daarbij. De drempel tot actieve deelname aan het planningsproces wordt daarmee lager. Lees het volledige artikel op Literatuur Krek, A. (2005), Rational Ignorance of the Citizens in Public Participatory Planning. In: 10 th Symposium on information- and communication-technologies (ICT) in urban planning and spatial development and impacts of ICT on physical space, CORP 05. Vienna University of Technology: Vienna. Poplin, A. (2012), Playful Public Participation in Urban Planning,: A Case Study for Online Serious Games. Computers, Environment and Urban Systems, 36, pp Sieber, R. (2006), Public Participation Geographic Information Systems: A Literature Review and Framework. Annals of the Association of American Geographers, 96(3), pp URL: Geo-Info

20 Verslag Computers! Save as://erfgoed Computers! Save as://erfgoed is tot eind september een bescheiden expositie op de eerste verdieping van Gebouw 904 van het Science Park van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Zeven bachelorstudenten zijn voor het vak Tentoonstellingspracticum het afgelopen semester bezig geweest met het organiseren hiervan op de Science Square. De in de landmeetkunde vroeg benutte Nederlandse ontwerpen ZEBRA en X1 komen ook aan de orde. Onderwerp zijn de canon en de buitenbeentjes van de Nederlandse computergeschiedenis. De computers die in de collectie van het Computermuseum van de UvA zijn opgenomen vormen de basis, maar er wordt voor forse hardware naar de TU Delft verwezen... In de tentoonstelling wordt de computergeschiedenis getoond aan de hand van levensbeschrijvingen van de eerste pionierscomputers uit de jaren 50. Deze computers zijn in 2005 door Stichting Computer Erfgoed Nederland (SCEN) opgenomen in de computercanon: een tijdlijn van topstukken. De biografieën maken duidelijk hoe lang de computers werden gebruikt, wanneer deze machines vernietigd zijn en waarom sommige exemplaren zijn bewaard. Van de allereerste Nederlandse computer ZERO van Willem van der Poel uit 1953 bleef evenmin iets over als van de ARMAC van een paar jaar later. De ZERO-opvolger Zeer Eenvoudige Binaire Reken Automaat (ZEBRA) was, zoals de naam aanduidt, ook zijn Nederlandse ontwerp, maar moest worden gebouwd bij Stantec in Engeland. Het was ook de eerste computer van de TH. Twee exemplaren zijn slechts in Delft bewaard: in de expositie prijken filmbeelden en een buizenmodule van Science Square met expositie. deze legendarische Nederlandse commerciële computer uit de eigen UvA-collectie. Een overgebleven exemplaar van de door Geo voorop in computergebruik Loopstra en Scholten van de UvA ontworpen X1 (gebouwd door Nillmij-dochter Electrologica, 1958) zit nu ook in een Delftse studiecollectie, na jaren de CBS-hal te hebben gesierd. Van de opvolgende X8 uit 1965 bleef niets bewaard. In de vitrines prijken X1-programmaboekjes (met aanwijzingen voor programmeren) en een backplane met gekleurde modules, typisch Nederlands aangeduid met tulpenveld. Niet alleen aan de revolutionaire pioniersmachines wordt aandacht besteed, maar ook aan minder bekende verzamelgebieden en doodlopende wegen, die de canon niet hebben Tulpenveld van X1-modules. 18 Geo-Info